Morgunblaðið - 03.10.1990, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. OKTÓBER 1990
Af námserfíðleíkum bama
Til varnar torlæsi
eftirStefán
Hreiðarsson
Mikil umræða hefur orðið að
undanfömu um lestrargetu bama
af tilefni árs læsis. Hefur Morgun-
blaðið m.a. birt fjölda greina varð-
andi þetta efni. Vissulega ber að
fagna þessari umfjöllun og þeirri
hvatníngu, sem fylgir til foreldra
og þjóðfélagsins um að sinna betur
ýmsum þáttum í uppeldi og ræktun
barna. Því miður er það hins vegar
svo, að á þessum einhliða „áróðri“
getur verið ákveðin skuggahlið.
Það virðist oft vera gengið út frá
því að öll börn standi jöfnum fæti
til náms og að erfiðleikar í skóla
séu fyrst og fremst afleiðingar af
ónógri örvun og umönnun barns.
Rökrétt ályktun þessa gæti verið,
að námserfiðleikar hjá bömum séu
oftast tilkomnir vegna „van-
rækslu“ foreldranna og þjóðfélags-
ins eða ófullnægjandi kennsluað-
ferða.
Staðreyndin er sú, að mörg börn
standa ekki jafnfætis flestum jafn-
öldrum sínum hvað varðar getu til
náms. Erlendar rannsóknir benda
til þess að a.m.k. fimm börn af
hveijum hundrað eigi við torlæsi
og aðra námserfiðleika að stríða
til lengri eða skemmri tíma, og
nokkur hópur nær aldrei veralegri
lestrargetu, þrátt fyrir fullnægj-
andi aðstoð. Umfjöllun um ágæti
góðrar lestrargetu má ekki hafa á
sér yfirbragð minnkunar fyrir
þessa einstaklinga.
Það geta verið mismunandi
ástæður fyrir því, að barn á erfitt
með lestramám og liggur fyrir
umtalsverð þekking á því sviði,
bæði vestan hafs og austan. Al-
menn námsgeta eða „greind" hefur
sína dreifingu eins og aðrir eigin-
leikar mannsins og nokkur hópur
bama býr við skerta námsgetu
vegna almennrar greindarskerð-
ingar. Hér er ekki - eingöngu um
að ræða þau börn sem teljast
þroskaheft, heldur einnig þau, sem
eru við neðri mörk eðlilegrar
greindar. Annar og sennilega
stærri hópur bama á í erfiðleikum
í námi vegna þess að úrvinnsla
heilans á sjónrænum eða heym-
rænum þáttum er ekki eins og hjá
flestum jafnöldram, þrátt fyrir
eðlilega greind. Er þá talað um
„sértæka námserfíðleika", angi af
því, sem fyrram var nefnt les-
blinda. Sum barnanna eiga við erf-
iðleika að stríða vegna þess að
athygli og einbeitingu er ábótavant
og getur það leitt til náms- og
hegðunarerfiðleika. í fæstum þess-
ara tilvika er um að ræða afleiðing-
ar af ónógri örvun, heldur með-
fætt þroskamunstur og hefur orðið
„misþroski" verið notað undanfarið
til að lýsa þessu ástandi. Misþroski
er baminu áskapaður á sama hátt
og við búum við mismunandi hæð,
háralit og fingralengd, svo eitthvað
sé nefnt. Rannsóknir hafa þannig
til dæmis leitt í ljós mun meiri
fylgni þessara vandamála hjá ein-
eggja tvíburam en hjá tvíeggja
tvíburam og oft má finna væg frá-
vik við taugafræðilega skoðun
þessara bama.
Þegar rætt hefur verið um or-
sakir námserfiðleika hjá börnum,
hefur nokkuð borið á því að rætt
sé um læknisfræðilegar skýringar
og kennslufræðilegar sem tvo önd-
verða póla. Að mínu mati byggist
slík skipting á misskilningi á mis-
„Námserfíðleikar
barna með eðlilega
greind eru til, voru til
og verða til.“
munandi hlutverkum fagstétta.
Hjá börnum með afgerandi náms-
erfiðleika þarf að koma til fjölþætt
mat, þar sem hver aðili leggur til
sína sérþekkingu. Hér er ekki ein-
ungis um að ræða lækna og kenn-
ara, heldur er hlutur t.d. sálfræð-
inga mikilvægur í skilgreiningu á
því, sem liggur að baki vandamál-
inu. Þá er oft leitað til talmeina-
fræðinga og iðju- og sjúkraþjálfara
um þætti í meðferð og greiningu
vandamálsins.
Það er oft hægt að læra af
reynslu okkar og fyrri mistökum
á skyldum sviðum. Það er öllum
hollt, sem hugsa um þessi mál, að
rifja upp sögu einhverfunnar, sem
í byijun var talin stafa af persónu-
leika foreldranna og röngum upp-
eldisaðferðum. Nú er ljóst, að ein-
hverfa er vegna meðfæddrar trafl-
unar á starfsemi heilans. Það þarf
vart að lýsa því, hvaða áhrif fyrri
kenningar höfðu á foreldra, sem
sátu undir þeim ásökunum að
verða valdir að fötlun barns síns.
Þessi reynsla ætti að verða okkur
áminning um að draga ekki fljót-
færnislegar ályktanir um orsakir
námserfiðleika bama, bara vegna
þess að við skiljum þá ekki til
fulls. Eitt alvarlegt dæmi um svona
misskilning er að finna í föstudags-
blaði Morgunblaðsins, 14. sept.,
þar sem rætt er við Vilborgu
Guðnadóttur, skólahjúkrunarfræð-
ing Austurbæjarskóla, um náms-
erfiðleika bama. Að hennar mati
„á barn með eðlilega greind sem
býr við öryggi og vellíðan ekki
að eiga í vandræðum í skóla,
hvorki hvað varðar námsfram-
vindu né hegðun“. Þessi skoðun
Vilborgar er ekki einasta röng,
heldur líka hættuleg. Hún á við
um ákveðinn hóp bama með erfið-
leika í skóla, börn, sem búa við
afleit félagsleg skilyrði. Sá hópur
þarfnast víðtækrar aðstoðar og ber
að fagna umræðu um uppeldisskil-
yrði þeirra. Hins vegar eiga flest
börn með námserfiðleika foreldra,
sem era „venjulegt fólk“ sem á
ekki skilið að liggja undir þeirri
ásökun að böm þeirra séu „van-
rækt af foreldrum sínum“, eins og
Vilborg kemst að orði. Það verður
að álíta að þessi skoðun Vilborgar
sé byggð á reynslu hennar af af-
MEÐAL ANNARRA ORÐA
LANGTí BURTU
eftir Njörð P.
Njarðvík
Það hefur talsvert verið skrifað
um bókastefnuna í Gautaborg hér
í blaðinu, og ég ætla mér ekki
að auka þau skrif - beinlínis. Mér
fannst þetta dálítið einkennileg
samkoma, enda hef ég aldrei ver-
ið á slíkri bókastefnu áður. Það
var auðvitað mjög ánægjulegt hve
mikill þáttur Islands var, og ég
vona sannarlega að það verði til
þess að auka áhuga Svía á íslensk-
um bókmenntum. En það er í
rauninni dálítið annað sem mig
langar til að íhuga af þessu til-
efni. Það rifjaðist nefnilega upp
fyrir mér á þessari bókastefnu,
að þegar ég hef setið fyrir svörum
erlends fjölmiðlafólks sem íslensk-
ur rithöfundur, þá hafa nær und-
antekningalaust verið lagðar fyrir
mig tvær nokkurn veginn sam-
hljóma spurningar. Su fyrri er:
Hvernig er að vera svona langt í
burtu? - og sú síðari: Hvemig er
að skrifa fyrir svo fáa? Báðar
þessar spur'ningar bera vott um
fáfræði útlendinga og hversu er-
fitt er fyrir þá að skilja forsendur
og tilvist íslenskrar menningar.
- frá hverju?
Fyrri spumingunni svara ég
ævinlega með gagnspurningu:
Langt í burtu frá hveiju? Stokk-
hólmi? London? New York? París?
Hví skyldum við ekki vera langt
í burtu frá þessum stöðum? Eða
kannski langt í burtu frá öllu?
Að báki slíkri spurningu virðist
að einhverju leyti búa sú hugsun,
að til sé einhver allsheijar miðdep-
ill heimsins, en svo er auðvitað
ekki. Sérhver manneskja horfir á
heiminn frá sínum stað, og þar
af leiðandi er sérhver manneskja
í sínum eigin miðdepli heimsins.
Mér er minnisstætt að ég var einu
sinni staddur á veitingahúsi í Al-
geirsborg og þar var gríðarstórt
heimskort málað á vegg. Á því
korti var Norður-Afríka feikna-
stór, en svo smáminnkuðu löndin
eftir því sem fjær dró. Það leyndi
sér ekki hvar miðdepill heimsins
var í huga þess er hafði dregið
upp þetta kort. Robert Louis Ste-
venson sagði einhvers staðar:
„Það era ekki til nein framandi
lönd, það er einungis ferðamaður-
inn sem er framandi." Þetta er
hveijum manni hollt að hafa í
huga þegar hann leggur leið sína
til annarra landa og mætir sið-
venjum sem ef til vill koma honum
annarlega fyrir sjónir.
Þar með er spurningunni þó
ekki fullsvarað. Fyrirspyijandur
virðast ekki gera sér grein fyrir
þeirri staðreynd að Island er sjálf-
stæð menningarleg heild með eig-
in tungu. Sá sem skapar bók-
menntaverk á þeirri tungu innan
þeirrar menningarheildar, getur
ekki verið „langt í burtu“. Hann
er þvert á móti staddur í miðri
ólgu sinnar menningarlegu fram-
vindu. Ef íslenska dæi hins vegar
út sem þjóðtunga og við tækjum
upp annað tungumál í hennar
stað, t.d. ensku, þá yrðum við
þegar í stað „langt í burtu“ vegna
fámennis. Þá yrðum við hluti af
annarri og miklu stærri menning-
arheild, einhvers staðar á útjaðri
hennar, afskekkt útskagaþjóð,
sem vitandi eða ósjálfrátt lyti
annarri menningarlegri forystu
en okkar eigin. Við hljótum a'ð
ætlast til þess skilnings af okkur
sjálfum sem öðrum, að sérhver
menningareining sé jafngild og
beri ekki að skoða út frá sjónar-
miði mannfjölda. Forngrikkir í
Aþenu voru varla fjölmennari en
svona 100 þúsund, en áhrifa
þeirra gætir enn í evrpóskri hugs-
un og þótt víðar væri leitað. Og
ég held að þjóðir heims væru
þakklátar, ef enn væri ríki þar
sem talað væri sama mál og er
að fínna í ritum Sókratesar og
Platóns, svo að dæmi séu nefnd.
Og þá er komið að síðari spurn-
ingunni: Hvernig er að skrifa fyr-
ir svo fáa?
Ekki veit ég hvort rithöfundar
leiða svo mjög hugann að því
hversu margir muni lesa verk
þeirra, ég efast um það. Ég geri
það að minnsta kosti ekki. Ég
held að rithöfundur sem stundar
skapandi ritstörf í alvöra (því þeir
höfundar eru til sem skrifa
beinlínis til að hagnast), skrifi af
þörf og af því að hann álítur að
hann hafi eitthvað að segja öðr-
um, sem enginn annar geti gert
á sama hátt. Með öðrum orðum
að hann eigi sér sjálfstæða rödd.
Hann skrifar það sem leitar á
hann eins vel og hann getur, og
þegar best tekst til, betur en hann
getur, því að sönn listsköpun er
fólgin í því að skara fram úr sjálf-
um sér.
Hins vegar er svarið við þess-
ari spumingu í raun nátengd svar-
inu við hinni fyrri. Hversu mikill
hluti af menningarheild höfundar-
ins les verk hans. Bók sem selst
í 2.500 eintökum samsvarar 1%
af þjóðinni, sem kaupir bókina:
Lesendur era miklu fleiri. Ef við
berum þetta saman við stórþjóðir,
þá þarf á þriðju milljón eintaka í
Bandaríkjunum til að ná sama
hlutfalli. Ég hef bent sænskum
blaðamönnum á að 1.000 eintaka
sala á íslandi, samsvari 34.000
eintökum í Svíþjóð og það yrði
kallað metsala. Meðalupplag sæn-
skra skáldsagna er ekki nema um
2.000 eintök, en er á við 59 ein-
tök á íslandi. Og ef bókáhugi hér
á landi væri svo takmarkaður, þá
er ég hræddur um að bókaútgáfa
yrði ansi fljót að lognast út af.
Við getum þess vegna haldið
því fram, íslenskir rithöfundar,
að við náum til stærri hluta af
menningareiningu okkar en flestir
aðrir starfsbræður okkar, og því
ættum við að geta vel við unað
að því leyti. Hins vegar er það
rétt að íslenski bókamarkaðurinn
er lítill, og því getur íslensk bók
aldrei náð þeirri risasölu sem ein-
stök bók nær hjá fjölmennari
þjóðum.
Svo getur íslenskur rithöfundur
einnig eignast lesendur í öðrum
löndum. Ef mér leyfist að taka
dæmi af sjálfum mér, þá á ég
fleiri lesendur erlendis en á Is-
landi. Skáldsagan Dauðamenn
var t.d. prentuð í 1.500 eintökum
hér, en hefur verið prentuð í
42.000 eintökum í þýðingum og
Niðjamálaráðuneytið var gefið
út í 120.000 eintökum á rúss-
nesku, svo að tvö dæmi séu nefnd.
En það breytir því ekki að íslensk-
ur rithöfundur skrifar auðvitað
fyrst og fremst fyrir íslenska les-
endur. Islenskar bókmenntir
verða til í leit að sjálfsímynd sem
við verðum að skapa sjálf, af því
að við finnum hana ekki í ritum
erlendra höfunda. Án íslenskra
bókmennta er hætt við að tungan
týndist og hin sjálfstæða menn-
ingarheild okkar glataðist. En þá
færu erlendir blaðamenn kannski
að skilja okkur betur.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslenskum bókmenntum
við Háskóln íslnnds.
- fyrir hveija?
mörkuðum hóp bama, en hún færi
þá reynslu sína yfír á önnur börn
með námserfiðleika. Reyndar má
leiða talsverðum líkum að því, að
mörg þessara „vanræktu“ barna
eigi einnig við námserfiðleika að
stríða vegna þroskamunsturs.
Á sama hátt standast skoðanir
hennar um sérkennslu ekki faglega
gagnrýni. Fyrir þau böm, sem
vegna þroskamunsturs síns nema
ekki á hefðbundinn hátt, þarf að
koma til öflugur námsstuðningur,
sem byggir á mismunandi kennslu-
aðferðum og skilningi á vandamáli
barnsins. Það er rétt að sérkennsla
er ekki eina svarið, því að þessir
erfiðleikar bamsins geta vissulega
valdið miklu tilfinningalegu álagi
og álagi á fjölskyldur þeirra. Það
þarf því einnig að styðja þessi böm
félagslega og gera þeim kleift að
nýta önnur tæki en lestur og skrift
við nám sitt. Sú stefna, sem kemur
fram í nýlegri grein sérkennslufull-
trúa Reykjavíkurumdæmis um
þessi mál, að koma á fót sérhæfð-
um „lesveram“, er mikilvægur
hluti af þessú.
Námserfiðleikar bama mað eðli-
lega greind era til, vora til og verða
til. Handahófskenndar skýringar á
eðli þeirra, sem ekki era byggðar
á þekkingu og reynslu, eru þessum
börnum og fjölskyldum þeirra ekki
til framdráttar. Kennsluhættir og
sérkennsla við hæfi og raunhæfar
námskröfur, einnig á sviði lestrar,
hjálpa þeim til að ná þeirri fótfestu
í lífinu, sem við stefnum að fýrir
börn okkar. Góð lestrargeta er
mikilvæg, en hún er ekki forsenda
lífshamingjunnar — nema við hög-
um stefnu okkar þannig að fella
áfellisdóma yfir börnum með
námserfiðleika og fjölskyldum
þeirra.
Höfundur er forstöðumaður
Greiningar- og ráðgjafarstöðvar
ríkisins.
Þýska bóka-
safnið opn-
aðáný
I SUMAR hefur þýska bókasafn-
ið verið lokað í 4 mánuði vegna
nauðsynlegrar endurskipulagn-
ingar á bókakosti safnsins. Nýtt
flokkunarkerfi var tekið í notk-
un, þar sem stuðst var við flokk-
unarkerfi Deweys, en það var
þó í einstökum atriðum aðlagað
þörfum minni bókasafna með
sérsvið.
Á þýska bókasafninu eru núna
til útláns u.þ.b. 5.000 bækur, blöð
og tímarit. Bækurnar era flestar á
þýsku. Hér er um að ræða bæði
fagurbókmenntir og bækur sem
Ijalla um sögu og menningu Þýska-
lands. Eitthvað er til af þýddum
íslenskum bókmenntum, svo sem
íslendingasögurnar og skáldverk
eftir Halldór Laxness, Gunnar
Gunnarsson o.fl.
Auk þess er fyrir hendi um-
fangsmikið safn bóka og gagna í
sambandi við þýskukennslu og ver-
ið er að byggja upp myndbanda-
safn. Þess skal getið að bækur og
annað efni er líka lánað út til fólks
utan höfuðborgarsvæðisins.
Bókasafnið sjálft er rekið á veg-
um menningarstofpunar Sam-
bandslýðveldisins Þýskalands,
GOETHE-INSTITUT. Stór hluti af
starfsemi bókasafnsins felst einnig
í upplýsingaþjónustu t.d. í samband
við nám í Þýskalandi og báðir
starfsmenn safnsins dr. Coletta
Burling og Lotte Gestsson sinna
þessari þjónustu.
Útlán á bókum verður mánudaga
til fimmtudaga frá kl. 14.00-18.00.
Þann 3. október nk. verður safnið
hinsvegar opið frá kl. 10.00-18.00.
Allir era velkomnir að koma þá til
að skoða safnið og kynna sér breyt-
ingarnar.