Morgunblaðið - 16.11.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 16. NÓVEMBER 1990
Fjáraukalög og þjóð-
arsátt framtíðarinnar
Kristinn Pétursson
eftirKristin
Pétursson
Eitt af helstu baráttumálum und-
irritaðs á Alþingi íslendinga hefur
verið að framkvæmdavaldið og Al-
þingi virði fjármálaákvæði stjórnar-
skrár lýðveldisins að fullu og öllu
leyti.
Astæðan er ekki bara sú að fjár-
málaákvæði stjórnarskrárinnar sé
ekki virt til fullnustu. Ástæðurnar
eru fleiri og verður reynt að
rökstyðja það í þessari blaðagrein.
Heimild fyrirfram
Fjármálaráðherra á að leggja
fram fjáraukalög um leið og. Al-
þingi kemur saman á haustin, til
þess að afla heimilda hjá þjóðkjörn-
um leiðtogum (alþingismönnum)
fyrirfram um heimildir til greiðslu
úr ríkissjóði. Jafnframt á Qármála-
ráðherra að gera því skiL hvernig
tekna verður aflað fyrir þeim mis-
mun sem um er að ræða — frá fjár-
lögum sama árs. 41. gr. stjórnar-
skrárinnar hljóðar svo: „Ekkert
gjald má greiða af hendi nema
heimild sé til þess á fjárlögum eða
fjáraukalögum.“
Hér á að vera um sama fyrir-
komulag að ræða og þegar einstakl-
ingur eða fyrirtæki fær bankalán.
Viðkomandi biður fyrst um heim-
ild en ekki eftir á. Fjármálaráð-
herra var strax minntur á þetta
vegna bráðabirgðalaganna haustið
1988 en svaraði engu í þinginu
enda landsfrægur fyrir hógværð.
Bráðabirgðalögin 1988
Núverandi stjórnarherrar byrj-
uðu feril sinn á því að ráðstafa
milljörðum haustið 1988 með
bráðabirgðalögum gefnum út
nokkrum dögum áður en Alþingi
kom saman. Hvort tveggja þvert á
fjármálaákvæði stjórnarskrárinnar
og bráðabirgðalagaákvæðið þar
sem einungis má gefa út bráða-
birgðalög „þegar brýna nauðsyn ber
til“. Emfalt vár að kalla Alþingi
beint saman og afla sér heimilda
fýrir aðgerðunum í Alþingi eins og
skylt var.
Það sem verra er, er að þjóðin
hefur ekki enn fengið að sjá allan
reikninginn fyrir nefndum „aðgerð-
um“ og svo á allt önnur ríkisstjórn
bæði að sýna hann og rukka hann
inn hjá þjóðinni! Hefðu fjármála-
og bráðabirgðalagaákvæðin verið
virt að fullnustu hefði þjóðin fengið
að sjá hvort tveggja strax og þá
hefðu landsmenn fengið að sjá strax
hvað þessir herramenn voru að að-
hafast. Skyldu landsmenn gera sér
grein fyrir því að eftir er að inn-
heimta af þeirra fjölskyldum reikn-
inginn fyrir aðgerðunum haustið
1988. Ef við skjótum áþað að reikn-
ingurinn sé 7,5 milljarðar og fjöl-
skyldurnar í landinu cá. 75.000, þá
er meðalreikningurinn á fjölskyldu
kr. 100.000. Núna er reikningurinn
falinn í skúffum fjármálaráðuneyt-
isins og bókaður sem „eign“ í Hluta-
fjársjóði, Atvinnuti’yggingarsjóði og
verðjöfnunarsjóði. íslenska stjórn-
arskráin er góð. Hins vegar er virð-
ing ráðherra, embættismanna og
alþingismanna almennt fyrir henni
ekki nægileg. Samt undirrita allir
þessir aðilar drengskaparheit að
stjórnarskránni.
Klúður á síðasta þingi
Vorið 1989 voru engin fjárauka-
lög komin fram fyrir árið 1988.
Síðast minnti undirritaður á þetta
í umræðu um þingsköp varðandi
skýrslu frá ríkisendurskoðun
(Þingtíðindi bls. 7680 19. maí 1989)
við vægast sagt dræmar undirtektir
stjórnarliða og þingi slitið daginn
eftir sbr. Þingtíðindi.
.Undirritaður skrifaði því fjár-
málaráðherra landsins bréf 23. maí
1989 og krafðist þess að
fjáraukalög fyrir 1989 yrðu lögð
fram þegar þing kæmi saman
haustið 1989. Var svars óskað inn-
an 30 daga. Ekkert svar barst enda
fjármálaráðhera landsfrægur fyrir
hógværð eins og áður sagði.
Hins vegar reyndi fjármálaráð-
herra að virða ákvæði um fjárauka-
lög og lagði fram frumvarp til
Ijáraukalaga fyrir árið 1989 2. nóv-
ember 1989, sem ekki var af-
greitt frá Alþingi fyrr en 21.12.
1989. Ráðherrann kolféll á prófinu.
Þetta var tómt klúður þótt viðleitn- .
in hafi verið ágæt. Ein ekki vantaði
skrautsýningarnar, stóryrðin og
sjálfshólið. — Almáttugur.
Þessi fjáraukalög gáfu heimildir
í hækkun á gjaldalið fjárlaga upp
á 8.152 milljónir (10 Olafsfjarðar-
jarðgöng).
Síðan kom rúsínan í pylsuendan-
um á klúðrinu. Aukafjáraukalög!
Annað frumvarp til fjáraukalaga
fyrir árið 1989, lagt fram 23. mars
1990, nú með gjöld umfram tekjur
uppá 1,2 milljarða til viðbótar (tvo
nýja skuttogara) og greiðsluhalla
upp á 2,4 milljarða (4 skuttogarar).
Framkvæmdin á þessu var al-
gjört klúður og ijáraukalögin í báð-
um tilfellum afgreidd þegar ráð-
herrann var kominn á „fittið"
(framúr heimildum). Ákvæði stjórn-
arskrár um fjáraukalög á auðvitað
ekkert við um mörg fjáraukalög
heldur aðeins einn, sem leggja á
fram í upphafi haustþings og
afgreiða á mánuði eða svo.
Klúður enn 1990
Enn var reynt og á ráðherrann
þakkir skildar fyrir viðleitnina. Nú
tók ráðherrann upp á því að leggja
fram fjáraukalög fyrir át'ið 1990,
7. mars 1990og voru þau afgreidd
7. maí 1990. Upphæðin að þessu
sinni 645 milljónir (einn skuttogari).
Nú, önnur aukafjáraukalög fyrir
1990 voru lögð fram á þinginu í
haust upp á 426 milljónir og þau
eru í vinnslu í þinginu. Talan er
svona lág, því nú skal áðurnefndur
reikningur upp á 7,5 milljarða vand-
„Þjóðarsáttinni stafar
ekki eins mikil hætta
af neinu í dag og frekj-
unni í félagsmálaráð-
herra.“
lega falinn í skúffum fjármálaráðu-
neytisins. 2 milljarðar vegna yfir-
töku ríkissjóðs á skuldbindingum }
Verðjöfnunarsjóðs og 5,5, milljarð-
ar (hóflega áætlað) tapaðir í Hluta-
Ijár- og Atvinnutryggingarsjóði en
bókað sem eign!
Engin greiðsluáætlun fylgir til
31.12. Alþingismenn eiga ekki að
láta bjóða sér svona plagg og svona
hundakúnstir og sjónhverfingar —
að vera að drepa þessu mikilsverða
máli á dreif með því að tvístra því
í mörg auka- og auka-auka-
Hagvöxtiir á heimaslóð
eftir Bolla Héðinsson
Verkefni ríkisstjórna næstu 5-10
ára, hvort sem þeim líkar það betur
eða verr, hafa þegar verið skýrt
afmörkuð. Þjóðin-hrópar á aukinn
hagvöxt til að bæta lífskjörin. Við
höfum dregist aftur úr öðrum lönd-
um Efnahahgs- og framfarastofn-
unarinnar, OECD, í hagvexti og
hann verður því að auka ef hér á
að halda uppi þeim lífskjörum sem
þjóðin gerir kröfur um. Til að bæta
lífskjörin á þeim tiltölulega skamma
tíma sem er til stefnu eru nokkrar
leiðir færar auk þeirrar að reisa
fleiri álver.
Einna nærtækast, til að bæta
afkomu allrar þjóðarirmar og ná
umtalsverðum sparnaði þjóðarút-
gjalda, er að taka til hendinni heima
fyrir og auka á hagkvæmni hefð-
bundinna atvinnugreina. Það kallar
á fækkun mannafla í hefðbundnum
atvinnugreinum. Því verður að nýta
þá auknu eftirspurn á vinnumark-
aði sem Atlantál-álverið og nauð-
synlegar virkjunarframkvæmdir
vegna þess valda, til að stýra hinni
óumflýjanlegu hagræðingu í sjávar-
útvegi og landbúnaði.
Hin mikilvægu atriði til sparnað-
ar eru:
★ Aukin i-eksturshagkvæmni í
sjávarútvegi með minni flota og
færri vinnslustöðvum.
★ Minni tilkostnaður við innlenda
matvælaframleiðslu, t.d. með
fijálsri sölu framleiðslukvóta í land-
búnaði.
★ Gjörbreytt tilhögun í opinberum
rekstri sem gerir ríkisstofnunum
kleift að greiða hærri iaun.
Þrátt fyrir sparnað í rekstri hins
opinbera þá verður að auka útgjöld
á nokkrum sviðum til muna. Þetta
á við um framlög til heilbrigðismála
og menntunar.
Mun ég nú víkja að einstökum
atríðum fyrrgreindra forgangsverk-
efna næstu ríkisstjórna og skýra
frekar hvað þar er við átt.
Hvað varðar hagræðingu í sjáv-
arútvegi þá hefur hún alllengi verið
á döfinni þó hreyfingar í þá átt sjái
fyrst stað nú. Kvótakerfið og fra'm-
sal kvótaréttinda hefur nú þegar
og mun í auknum mæli verða til
að útgerð færist í hendur þeirra
útgerða eða fiskverkenda sem fá
mest verð fyrir aflann, án tillits til
þess hvort hann er unninn í landi,
um borð eða seldur óverkaður úr
landi. Þetta hefur orðið til þess að
opna augu þjóðarinnar fyrir því, að
með því að úthluta kvóta er verið
að afhenda útgerðum verðmæti sem
þjóðin á öll sameiginlega. Því léiðir
það eðlilega af sér þá kröfu að út-
gerðin borgi fyrir þessi verðmæti
sem verið er að afhenda henni.
Þessi krafa á eftii' að verða hávær-
ari og að lokum svo hávær að und-
an henni verður ekki vikist. Um
tilhögun á innheimtu veiðigjalda á
hinsvegar enn eftir að sjá tæknilega
mögulegar útfærslur miðað við
þann raunveruleika í sjávarútvegi
sem við búum nú við.
Veiðileyfasala —
leið tiistöðugleika
Margir hafa tíundað þann ávinn-
ing sem þjóðfélagið hefði af sölu
veiðileyfa til útgerða. Hann kæmi
fyrst og fremst fram við það, að
óhagkvæmari rekstur (hvort sem
hann er óhagkvæmúr vegna skipa
og búnaðar, staðsetningar eða lán-
leysis þeirra sem útgerðina stunda)
mun víkja fyrir þeim sem mest verð-
mætin skapa. Þeir hinir sömu verða
þá einnig þeir sem geta greitt hæst
gjald fyrir veiðileyfi til ríkissjóðs.
Þá mun ótalinn sá hagnaður sem
verður vegna minni sóknar í fiski-
stofnana með fækkun skipa ogþeg-
ar hver útgerð getur leitað hag-
kvæmustu nýtingar þeirra fram-
leiðsluþátta sem skip og búnaður
býður upp á.
Sala eða leiga veiðileyfanna mun
væntanlega einnig draga úr hinni
vel þekktu togstreitu innlends sam-
keppnisiðnaðar og sjávarútvegsins
um 'gengisskráningu 'krónunnar
sem getur ekki orðið hvort tveggja
í senn, hagstæð bæði fyrir sjávarút-
veginn og samkeppnisiðnaðinn.
Til að skapa stöðugleika í hag-
kerfum sínum hafa margar þjóðir
(nú síðast Bretar með inngöngu í
evrópska myntbandalagið og Norð-
menn með einhiiða ákvörðun um
sömu viðmiðun) afráðið að tengja
gengi gjaldmiðla sinna stærri mynt-
heildum, svo litið sé á gengið sem
gefna stærð, sem menn freistist
ekki til að hreyfa við, þegar í óefni
er komið í efnahagsmálum heima
fyrir. Væri vilji fyrir þátttöku í slíku
samstarfi hér á iandi kæmi það
ekki til greina fyrr en náð hefur
verið tökum á hagsveiflunum í sjáv-
arútvegi. Þar gæti sala veiðileyfa
orðið hvað áhrifaríkust leið.
Minni tilkostnaður
í landbúnaði
Nú heyrist oftar en áður krafan
um innflutning á landbúnaðarvör-
um, krafa sem fáum hefði dottið í
hug að setja fram fyrir fáeinum
árum. Mikill meirihluti þjóðarinnar
vill að hét’ á landi sé haldið úti öflug-
um landbúnaði, en gera verður þá
kröfu til hans að hann framleiði
vöruna með lægsta mögulega til-
kostnaði. Neytendur væru samt
reiðubúnir að greiða meira fyrir
innlenda landbúnaðarvöru en er-
lenda.
Mikið hefur vantað á að framleið-
endur leituðu ítrustu hagkvæmni í
hefðbundnum landbúnaði, en lítill
hvati er til slíks, þegar bæði fram-
leiðsla einstakra búa er takmörkuð
og verðlag afurðarinnar ræðst ekki
á markaði nema að litlu leyti. Með
afnámi verðábyrgðar ríkisins á
framleiðslunni og framsalsrétti á
framleiðslukvóta einstakra búa
skapast skilyrði til að ná niður
framleiðslukostnaði landbúnaðar-
vara, án þess að þurfi að koma til
innflutnings þeirra.
Hlutverk ríkisvaldsins við þau
skilyrði yi'ði það eitt að setja leik-
reglurnar. Vinnslustöðvar kjöt- og
mjólkurvara yrðu alfarið á ábyrgð
framleiðenda, bæði hráefnisöflun
þeira og sölustarf, og þær störfuðu
í samkeppni hver við aðra. Ef samt
sem áður þætti ástæða til niður-
greiðslna, þá ættu þær að renna
beint til bænda.
Breyttar áherslur
Þó umdeilt sé að skattar á ein-
staklinga séu minni hér á Iandi, en
Bolli Héðinsson
„Yegna þeirra stóru
útgjaldaliða í heilbrigð-.
is- og menntamálum
sem bíða og þjónustu
sem stöðugt meiri kröf-
ur eru gerðar til, þá
verður öll sú hag-
kvæmni og sparnaður
sem kann að nást í
rekstri hins opinbera,
að nýtast til útgjalda-
auka á þessum sviðum.“
hjá helstu nágrannaþjóðum okkar,
þá er ljóst að við erum komin að
ystu mörkum í skattheimtu og þjóð-
in ekki reiðubúin að auka hana frá
því sem Tiú er. Einna helst er að
almenningur ljái máls á að ná aukn-
um tekjum í ríkissjóð með gjaldtöku
fyrir þá þjónustu sem hið opinbera
veitir, en þar verður þó að gæta
vel að svo ekki skapist misrétti.
Bregðist menn ekki við í mennta-
og heilbrigðismálum á þann hátt,
að afráðið verði að svara þeim kröf-
um sem uppi eru um bætt mennta-
kerfi og aukna heilbrigðisþjónustu,
þá eru menn að kalla yfir sig aukna
einkasvæðingu. Þá má búast við
að farið verði að stofna í auknum
mæli einkaskóla og jafnvel einka-
sjúkrastofnanir. Svo gæti þá farið, ,
að tvær þjóðir verði í landinu. Sú P
sem nýtur einkavæddra skóla og
sjúkrastofnana og hin sem verður
að láta sér nægja takmarkaða þjón-
ustu opinberra skóla og ríkisrekinna
sjúkrastofnana. Eina leiðin til að ,
hindra slíkt er að sjá hættumerkin f
og bregðast við kröfunum í tíma.
Hagræðing í
opinberum rekstri
Vegna þeirra stóru útgjaldaliða
í heilbrigðis- og menntamálum sem
bíða og þjónustu sem stöðugt meiri
kröfur eru gerðar til, þá verður öll
sú hagkvæmni og sparnaður sem
kann að nást í rekstri hins opin-
bera, að nýtast til útgjaldaauka á
þessum sviðum.
Til að ná fram sparnaði í ríkisút-
gjöldum duga ekki neinar hefð-
bundnar aðgerðir. Hjá nýrri ríkis-
stjórn, við upphaf kjörtímabils,
kynni að skapast tækifæri sem síðar
kynni ekki að bjóðast. Móta þarf
stefnu um tilhögun stjórnunar allra
ríkisstofnana og breyta lögum fyrir
þær allar á einu bretti. Þó að stofn-
anir heyri undir mísmunandi ráðu-
neyti, þá yrði hér að vera um að
ræða miðstýrt átak sem tæki til
allra ríkisstofnana, óháð því hvern
þær heyrðu undir.
Það sem ber að hafa að leiðar-
ljósi við stefnumótun fyrir stofnan-
irnar er:
★ Hvernig má auka á sjálfstæði
ríkisstofnana?
★ Hvernig má auka ábyrgð ein-
stakra yfirmanna þannig að þeir
njóti og gjaldi ákvarðanatöku
sinnar?
★ Með hvaða móti verða gæði
þeirrar þjónustu sem stofnanirnar
veita mæld svo menn geti áttað sig
á hvort hún fari batnandi eða versn-
andi?
Við þessum spurningum eru ekki
til nein einföld svör, en þær eru of
mikilvægar til að láta hjá líða að
reyna að svara þeim. Því áðeins að
mótaður verði rammi af þessu tagi
fyrir hverja opinbera stofnun fyrir
sig verður hægt að ná þar fram
nauðsynlegri hagkvæmni til sparn-
aðar fyrir skattgreiðendur og kjara-
bóta fyrir opinbera starfsmenn.
I
I
I
i
í
\
Höfundur er cfnnhagsráðgjufi
forsæ tisrá ðh errn.