Morgunblaðið - 15.12.1990, Blaðsíða 60

60
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 1990
t
Horfnir starfshættir
Sigríður Ragnarsdóttir við mjaltir í færikvíum á Hrafnabjörgum við
Arnarfjörð um 1950.
Við jólaborðið í Haganesi í Mývatnssveit árið 1906.
„Nýr timi er furðu fljótur að
afmá spor hins gamla og grafa
í gleymsku forna sögu og verka-
tilhögun."
Þannig kemst Guðmundur heit-
inn Þorsteinsson frá Lundi að orði
í bók sinni, Horfnir starfshættir,
sem nú hefur verið gefin út á nýjan
leik með auknu efni og ríkulega
myndskreytt. Guðmundur kemur
víða við í skrifum sínum og, eins
og Kristján Eldjárn orðar það í
formála fyrstu útgáfu verksins,
_„dregur upp sína mynd af því gamla
lífsmunstri sem eitt sinn var allsráð-
andi en er nú með öllu horfið“.
Myndaritstjóri er ívar Gissurarson
og útgefandi Örn og Örlygur.
í fyrstu köflum bókarinnar ijallar
Guðmundur um mjaltir og smala-
mennsku og þar er einnig að finna
tilfinningaríka lýsingu á fráfærum.
Fráfærur
Þegar hinn endanlegi fráfærna-
dagur rann loks upp, voru ærnar
reknar inn fyrir miðjan dag, lömbin
tínd þegar inn eins og venjulega,
en ánum hleypt út og þær reknar
á haga í vaídi þriggja manna og
hunda eftir þörfum, því viljugar
gengu ærnar ekki burt frá lömbun-
um sínum.
Þegar þær voru komnar svo langt
frá, að tryggt var, að ekki heyrðu
hvort til annars, ær og lamb, var
þeim hleypt út. Þau kveinuðu sárt,
þegar engin móðir tók á móti þeim,
en héldu sig við stekkinn og gripu
í jörð á milli gráthviðanna.
Þar voru þau svo næstu tvo til
þijá daga, a.m.k. hýst í stekknum
uifl nætur.
Anum var haldið til beitar um
daginn, en ekki þýddi að hafa minna
en tvo menn með þeim; svo á níunda
tíma kom hinn þriðji til þess að
hjálpa til að reka þær heim og
„kvía“ þær klukkan 9. Kvíarnar
voru tóft, gjarnan hlaðin úr grjóti
og mýratorfi en annars eftir því,
sem efni var tiltækt á hverjum stað.
Breidd þeirra var miðuð við það,
að þegar ærnar höfðu raðað sér á
ská meðfram veggjunum, eins og
þær gjörðu alítaf, væri dálítill gang-
ur milli raðanna. í því gangrými
héldu mjaltakonu/-nar sig, sem oft-
ast voru tvær, en einnig þær ær,
sem styggastar voru og hvikulastar
í röðum, svo oft var þar í meira
lagi ónæðissamt. Lengd kvíanna
miðaðist við þá ærtölu, sem færa
skyldi frá og breyttist lítið frá ári
til árs á grónum búum.
Mjaltakonur bjuggust fremur
lörfum yst fata, því oft var ekki
sérlega þrifalegt. í kvíunum. Þær
voru með sína fötu hvor til að
mjólka í, venjulega liðlegar og frem-
ur léttar, heimasmíðaðar úr tré, en
ein eða fleiri stærri fötur stóðu á
kvíavegg til að hella í eftir þörfum,
svo ekki þyrfti að mjólka fullar föt-
ur, sem þá var hættara að hellast
niður úr.
Konurnar byijuðu frammi við dyr
og héldu inn eftir, og tók hvor sína
röð. Vinstri hendi gripu þær um
júgur ærinnar efst, en mjólkuðu
með þeirri hægri, vísifingri og
löngutöng á móti hnúa þumalfing-
urs. Kom þá bráðlega sigg á hnú-
ann, „mjaltahnúi". Mjaltað var í
tveim umferðum hvert sinn.
I hinni fyrri, „fyrirmjölt", var
ekki mjólkað vandlega, en um leið
og lokið var við hveija á, brá konan
fingri ofan í froðuna og strauk af
honum á malir ánni. Var það kallað
að „bletta", og sást vel á ánni, þar
til lokið var mjöltum, til tryggingar
því, að engin yrði út undan.
Strax var svo byijað á hinni
umferðinni, „eftirmjölt*1, og þá voru
ærnar hreyttar vandlega. Seinni
mjólkin var mun kostmeiri. Þegar
ærnar höfðu verið mjaltaðar að
kvöldi fráfærnadags, var þeim beitt
um kvöldið, en hýstar um nóttina.
Næsta dag þurfti líka tvo til að
gæta þeirra eins og fyrri daginn,
og þriðji dagur hófst eins.
Fyrir hádegi þriðja dags voru
lömbin rekin í örugga fjarlægð frá
stekknum og þeirra gætt þar, en
svo, á ákveðinni stundu litlu síðar,
var ánum sleppt, og hlupu þær þá
jarmandi, hver sem betur gat, heim
á stekkinn. Á eftir þeim rölti smal-
inn, einn og hnípinn.
En þá gripu þær í tómt, og verð-
ur varla með orðum lýst þeim kvein-
stöfum, sem þá kváðu við frá
stekknum næsta hálftímann, á
meðan ærnar æddu eða ráfuðu um
stekkinn í voniausri leit að aleigu
sinni. Það voru ömurlegustu stund-
ir allrar smalaævi minnar, og þeim
gleymi ég ekki ævilangt, því enn
nístir sú minning mig inn að hjarta-
rótum, hvenær sem hún kemur mér
í huga.
Vera má, að ég hafi verið við-
kvæmari fyrir þessu en almennt
var, því ég var fráfæringur sjálfur,
og átti því hægara með að setja
mig inn í sorg þessara saklausu
skepna.
Þetta var það, sem kallað var að
„hlaupa um stekk“, og þá voru frá-
færurnar fullkomnaðar. Smám
saman dró úr jarminu, og yfir ærn-
ar færðist ró örvæntingarinnar; var
þá enginn vandi að reka þær, hvert
sem var. Smalinn tók því raunveru-
lega við þeim, þegar þeim var leyft
að hlaupa heim á stekkinn. Þá var
fráfærunum lokið.
Hið daglega amstur í fjósinu
Allt frá upphafi byggðar hér á
landi hafa kýrnar fylgt þjóðinni og
þar með fjósverkin. En hvernig
skyldi deginum í fjósinu fyrrum
hafa verið háttað?
í stórum dráttum mátti segja,
að gangur íjósverka væri þessi:
Kúnum var venjulega gefið um
fyrstu rismál að morgni, hver sem
það annaðist, og svo var fljótlega
farið að mjólka þær.
Að því loknu var mokaður flór-
inn, síðan var kúnum brynnt, þegar
þær höfðu sem næst lokið við að
eta heyið, sem tók rúma klukku-
stund, oftast með þeim hætti, að
vatn var borið fyrir þær í fötum.
Það var látið standa í stóru íláti
hjá þeim f fjósinu. Þömbuðu þær
þá eina 15-40 lítra hver í einu, en
fóru svo bráðlega að leggjast og
jórtra, og átti þá sem minnst að
ónáða þær.
Mikið var misjöfn aðstaða til
þess að losna við mykjuna úr fjós-
inu. Oftast var hún flutt með ein-
hveijum hætti í haugstæði úti.
Hirðumenn báru hauginn vel upp,
sléttuðu umhyggjusamlega' úr
hveiju hlassi, sem í hann var látið,
og smurðu utan með rekunni, svo
hann var lögulega hálfkúlumyndað-
ur og eggsléttur utan; geymdist þá
mykjan engu verr í honum en í
húsi. Sumir báru mykjuna beint út
á tún, svo lengi sem það var snjó-
lítið, og ruddu jafnvel úr hlössunum.
Að deginum var svo vatnið borið
í ílátið í fjósinu, til beggja mála í
einu. Oft þurfti að bera það inn um
löng og dimm göng, og var það illt
verk, þegar manninum var dimmt
yfír augum og hann jafnvel fann-
barinn, með klökugar fötur.Var því
mikið hágræði, þar sem lögð var
lokuð renna út í gegnum fjósvegg-
inn með trogi á ytri enda, og leiddi
hún vatnið beint í ílátið, sem oft
var stór áma.
Á daginn var heyið líka tekið til
handa kúnum, í ílát til beggja mála.
Eftir að ég fer að muna, vora eystra
aðeins notaðir pokar til þess og
gjöfin vegin í hveija skepnu í fjós-
inu. Áður höfðu verið notaðir svo-
kallaðir meisar til þess, en það voru
trérimlalaupar, sem þá voru mál
um leið, en ekki vegið fóðrið. Þeir
tíðkuðust aftur víða á Suðurlandi
og í Borgarfirði syðra, a.m.k. allt
fram til 1940.
Venjulega varð eitthvað lengra
milli gjafa að deginum en yfir nótt-
ina, en reynt var að draga úr því
eftir getu og gefa og brynna kúnum
nokkuð stundvíslega. Gjöf, mjaltir
og brynning fóru svo fram að
kvöldi, líkt og að morgni, en víðast
var flórinn ekki mokaður nema einu
sinni á dag, þar til farið var að
nota haughús.
Margs konar not hafa menn lengi
haft af fjósinu vegna ylsins, sem
þar var stöðugur. Sérstaklega var
hann ómetanlegur á mestu bág-
indatímum þjóðarinnar. Oft var
fjósið haft undir palli til þess að
bægja frá gólfkuldanum. Þá er ekki
upplýst, hversu gildan þátt fjósylur-
inn átti í bókiðju landsmanna.
Freistandi er að láta sér detta í
hug, að ekki hafi verið algjört eins-
dæmi, að Oddur Gottskálksson
þýddi fyrsta Nýjatestamenti hérlent
við fjósyl.
Fólk flúði oft þangað með sérstök
Við bjóðum úrval merkja í skíðaútbúnaði og skíðafatnaði
Ódýrir skíðapakkar fyrri svig og göngu.
Greiðslukortaþjónusta.
Sendum gegn póstkröfu um land allt.
BORN TO PERFECTION
KAUPIÐ ÞAR SEM URVALIÐ ER!
Skíöi frá VÖLKL, KNEISSL, DYNASTAR
og FISCHER.
Gönguskíði frá KNEISSL og VÖLKL.
SkíÖaskór frá LANGE, ROCES og DOLOMITE.
jr—j—j i WJ.l. 1A J Skíðastafir frá SCOTT, VÖLKL og KNEISSL.
1 Bindingar frá SALOMON og TYROLIA.
Skíöagleraugu frá SCOTT.
Skíöafatnaður frá VÖLKL, MEDICO,
CREBLÉT; LEISBAR, RYWAN og CODEBA.
SkíÖahjálmar o.fl, o.fl.
boeri
medico m RYV^áW
£LLstriip
^Hnei
iROECKL
l Sporthandschuhe
SKI . IINNIS
TYROL/A
q l/érslunin
m ÆM ÆM
ÁRMÚLA 40 — SÍMI 35320 fw/wÆ