Morgunblaðið - 16.04.1991, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. APRÍL 1991
ALÞINGISKOSNI NG
Umhverfismál og
álver á Keilisnesi
eftir Júlíus Sólnes
Umhverfisspjöll eru mikið
áhyggjuefni almennings um heim
allan. Til skamms tíma fór hljótt
um umræðu um þau mál á Islandi,
en hún er nú komin í fullan gang.
í hinu nýja umhverfisráðuneyti er
verið að vinna að stefnumótun í
ýmsum mikilvægum málaflokkum
á sviði umhverfismála. Eitt stærsta
verkefni ráðuneytisins þessa stund-
ina er þó án efa undirbúningur að
útgáfu starfsleyfis fyrir væntanlega
álbræðslu á Keilisnesi. Hefur sér-
stök ráðgjafamefnd á vegum ráðu-
neytisins farið ítarlega yfir alla
þætti umhverfisáhrifa og mengunar
frá slíku álveri og unnið tillögur að
starfsleyfi fyrir álverið, þ.e. skil-
mála fyrir mengunarvarnir og varn-
ir gegn öðrum umhverfisspjöllum.
Mengun frá álvenim
Alver voru áður fyrr óneitanlega
mengandi iðnaður og ollu miklum
umhverfisspjöllum. Okkur ber því
að tryggja, að n'ýtt álver á Keilis-
nesi hafi ekki skaðleg áhrif á um-
hverfið. Miklar framfarir hafa orðið
í mengunarvömum í álverum og
því auðveldara að koma í veg fyrir
umhverfisspjöll nú. Samkomulag
hefur þegar náðst um umfangs-
meiri mælingar og ítarlegra eftirlit
með öllum mengunarþáttum en
gerist í nokkru öðru álveri, sem nú
er rekið í heiminum. Þetta ásamt
ströngum kröfum um efri mörk
mengunar tryggir betur en allt ann-
að, að hægt verði að halda henni í
skefjum. Flúormengun er langal-
varlegasti mengunarþáttur í rekstri
álvera. Með nýrri tækni, sem verður
notuð á Keiiisnesi, er hægt að halda
flúormengun í algeru lágmarki. Er
talið, að flúormengun verði ekki
meiri að staðaldri en sem nemur
u.þ.b. 0,5 kg af flúor, sem berst út
í umhverfið miðað við hvert fram-
leitt tonn af áli. Til samanburðar
má geta þess, að slík mengun frá
álverinu í Straumsvík var vel yfir
10 kg miðað við hvert framleitt
tonn í upphafi. Hefur nú náðst sam-
komulag um aðgerðir í Straumsvík,
sem munu koma flúormengun niður
í u.þ.b. 1 kg á framleitt tonn á
næstu árum.
Brennisteintvíildismengun frá ál-
verinu er einnig áhyggjuefni vegna
alþjóðlegra skuldbindinga um að
draga úr slíkri mengun, þótt áhrif
hennar séu mjög lítil fyrir utan
sjálft þynningarsvæðið, þ.e. svæði
innan fjögurra kílómetra geista frá
verksmiðjunni. Ýmsir hafa því kall-
að á svokallaðan vothreinsibúnað
til að hreinsa burt brennisteins-
tvíildið. Vothreinsibúnaður hreinsar
um 80-90% af brennisteinstvíildinu
úr útblástursloftinu og flytur það í
staðinn út í sjó. Magn brennisteinst-
víildis ræðst af brennisteinsinni-
haldi í rafskaiitum. Ef brennisteins-
innihald þeirra er mjög lítið, eða í
kringum 2%, fara rúmlega 4800
tonn af brennisteinstvíildi út í and-
rúmsloftið á hveiju ári án vot-
hreinsibúnaðar. Æ erfiðara verður
að fá hrein skaut á heimsmarkaði.
Með mjög óhreinum rafskautum
gætu þrátt fyrir vothreinsibúnað
farið allt að 1.000-2.000 tonnum
af brennisteinstvíildi út í andrúms-
loftið. Óhreinum rafskautum fylgir
að auki þungmálmamengun og
ýmis önnur eiturefni, sem gera
sjálfa álframleiðsluna erfiðari, og
með vothreinsibúnaði myndu berast
beint út í sjó.
Vothreinsibúnaður til að hreinsa
burt brenisteinstvíildi byggir á
fremur gamaldags aðferðum, sem
eru fyrst og fremst tilkomnar til
að hreinsa burt flúromengun í göml-
um álverum, þar sem ekki eru not-
uð forbökuð rafskaut og þurr-
hreinsibúnaður. Skoluninni á út-
blástursloftinu var ætlað að ná burt
tjörunni úr kolunum og flúornum.
Hreinsun brennisteinstvíildisins
kom nánast aukalega án þess það
væri í sjálfu sér megin''tilgangur
vothreinsunarinnar. Hvergi í heim-
inum er fyrirfram gerð krafa um
hreinsun brennisteinstvíildis úr út-
blásturslofti álvera, nema sérstakar
staðbundnar aðstæður krefjist þess,
enda brennisteinstvíildismengun
margfalt meiri frá annars konar
iðnaði. I kola- og olíuorkuverum er
t.d. daglegur skammtur af brenni-
steinstvíildi hinn sami og árs-
skammturinn frá meðalstóru álveri.
Tækniþróun í mengunarvarnar-
búnaði hefur á seinni árum fremur
beinzt að því að grípa inn í fram-
leiðsluferilinn en setja dýran
hreinsibúnað á útblástur eða frá-
rennsli frá mengandi verksmiðju.
Með því að fara vandlega yfir fram-
leiðsluferlana og gera ráðstafanir
snemma á ferlinum frekar en við
endalok hans næst yfirleitt mun
betri árangur í mengunarvörnum.
Vothreinsibúnaður er dæmi um
endaferilshreinsun. Verið er að gera
tilraunir með að hreinsa brenni-
steininn úr kolunum, sem rafskaut-
in eru framleidd úr, og er þannig
hægt að koma í veg fyrir myndun
brennisteinstvíildis á tiltölulega ein-
faldan hátt. Verð hreinsaðra kola í
Júlíus Sólnes
„Tækniþróun í meng-
unarvarnarbúnaði hef-
ur á seinni árum frem-
ur beinzt að því að
grípa inn í framleiðslu-
ferilinn en setja dýran
hreinsibúnað á útblást-
ur eða frárennsli.“
slíkum tilraunaverkefnum er um
140 USD/tonn, en óhreinsaðra kola
á heimsmarkaði um 115 USD/tonn.
Allt bendir því til þess, að hreinsuð
kol verði samkeppnishæf innan
tíðar, og ætti þá brennisteinsvanda-
málið að vera úr sögunni. Því hefur
sú ákvörðun verið tekin að kreijast
ekki vothreinsibúnaðar í starfsleyfi
álversins, heldur setja fremur kröfu
um hámarksbrennisteinsinnihald
rafskauta með endurskoðunar-
ákvæðum í ljósi þeirrar öru þróun-
ar, sem á sér stað í sambandi við
aðgerðir til að hreinsa brennistein
úr rafskautakolum.
Brennisteinstvíildis- og
kolsýrumengun á íslandi
Á annarri loftslagsráðstefnu Al-
þjóða veðurfræðistofnunar Samein-
uðu þjóðanna, sem haldin var í
Genf í nóvember 1990, samþykktu
Evrópubandalagsþjóðirnar ásamt
EFTA-löndunum, þar með talið
íland, ásamt Ástralíu, Kanada,
Nýja Sjálandi og Japan, að draga
svo úr losun á kolsýru, CO2, út í
andrúmsloftið, að losun árið 2000
yrði ekki meiri en árið 1990. Um-
hverfisráðherra hefur af þessu til-
efni skipað sérfræðinganefnd til að
fara ítarlega yfir ýmis loftmengun-
armál svo sem losun kolsýru og
brennisteinstvíildis út í andrúms-
loftið, og er unnið að fram-
kvæmdaáætlun til að draga úr slíkri
mengun.
Á íslandi er verulegt brenni-
steinstvíildismengun frá bæði nátt-
úrulegum uppsprettum svo og iðn-
aði. Samkvæmt upplýsingum frá
starfshóp umhverfisráðuneytisins,
sem fjallar um loftmengun, er t.d.
brennisteinstvíildismengun frá
Nesjavallavirkjun í fullum rekstri
nærri 12.000 tonn á ári eða meira
en tvöfalt það magn, sem kemur
frá álverinu. Stafar þetta af því,
að frá virkjuðum háhitasvæðum
streymir mikið magn af brenni-
steinsvetni, H2S, út í andrúmsloftið.
Rannsóknir og athuganir sérfræð-
inga gefa til kynna, að langmestur
hluti þess oxist tiltölulega fljótt í
brennisteinstvíildi í andrúmsloftinu.
Þannig valda virkjuð háhitasvæði
langtum meiri brennisteinstvíild-
ismengun en álverið. í töflunum að
neðan er magn kolsýru og brenni-
steinstvíildis frá virkjuðum háhita-
svæðum og öðrum iðnaði sýnt.
CO2 streymi frá virkjuðum há-
hitasvæðum
Svæði CO'tonn/ár
Reykjanes 1.892
Svartsengi 16.714
Nesjavellir 8.672
Hveragerði 631
Námafjall 530
Krafla 25.368
Samtals 51.915
Umhverfismál - frá
orðum tíl athafna
eftir Ingimar
Sigurðsson
Það mun vart ofsögum sagt, að
umhverfismál, ekki síst mengunar-
mál, séu mál málanna þessa stund-
ina, enda tími til kominn, svo ekki
sé dýpra í árinni tekið.
Ráðamönnum hefur loks skilist,
að án róttækra aðgerða á þessum
vettvangi á maðurinn sér aðeins
skamma framtíð hér á jörðu. Það
sem einna helst hefur opnað augu
manna á undanförnum misserum eru
hinar hörmulegu afleiðingar meng-
unar, sem komu í ljós þegar ,járn-
tjaldið" svokallaða var dregið frá,
og var engu líkara að þær kæmu
mönnum á óvart.
Mengun í Austur-Evrópu
Ég minnist þess er ég dvaldi í
V-Þýskalandi haustið 1968, var
ástand þesara mála austan „þýsku
landamæranna“ mjög til umræðu.
Fór ekki á milli mála, að mikill
munur var á ástandinu þar og vest-
an þeirra. Hvort menn gerðu sér þá
almennt grein fyrir hættunni skal
ósagt látið. Ég held, að menn hafí
litið á þetta sem óþrif og sóðaskap
fremur en að um aðsteðjandi hættu
væri að ræða.
í dag vitum við hins vegar betur
og hefðum ugglaust mátt vita betur
á þessum tíma, þótt við hefðum ekki
litið til annars en skýrslna um meðal-
aldur í A-Evrópu. Staðreyndin er sú,
að á sama tíma og meðalaldur hækk-
aði í V-Evrópu lækkaði hann eða
stóð í stað í A-Evrópu. Fáft skýrir
þetta betur en aukin mengun, því
afleiðingar hennar koma ekki síst
fram hjá öldruðum og lasburða fólki,
þar sem mótstöðukerfi líkamans er
skert. Meðan fátt var aðhafst í þes-
um málum í A-Evrópu var unnið að
mengunarvörnum í V-Evrópu.
Mengun hirðir ekki
um landamæri
Hvað skyldi svo þetta koma okkur
íslendingum við, sem að eigin áliti
höfum ekkert lagt til heimsmengun-
arinnar og lifum við hreint loft og
tiltölulega óspillta náttúru? Svarið
er einfalt. Mengun hirðir ekki um
landamæri fremur en farsóttir og
vissulega berum við okkar ábyrgð
eins og önnur neysluþjóðfélög, sem
nýtt hafa sér afurðir þær sem kosta
mengun.
Lítum okkur nær
Lítum okkur nær. Hvernig er
ástand mála hér á landi? Öllum er
ljóst, sem til þekkja, að við eigum
við veruleg vandamál að stríða. Þeg-
ar rædd eru þau umhverfismál sem
við getum talið einkenna okkur er
einkum átt við:
1. Verndun fiskimiða og físki-
stofna.
2. Gróðurvernd.
4. Mengun vegna umferðar.
íslendingar hafa um langt skeið
verið í fremstu röð varðandi verndun
fískimiða og fiskistofna, enda um
sjálfa lífsbjörgina að tefla.
Ekki verður það sama sagt um
hina þættina. Óllum er kunnugt
hvert er ástand gróðurverndarmála.
Gróður landsins er á hraðri ferð út
í hafsauga.
Skolp- og sorpmál eru í ólestri.
Mengun vegna umferðar leysist
með tilkomu blýlauss bensíns og
mengunarvarnarbúnaðar í bifreið-
um.
Framkvæmdir - ekki reglu-
gerðir - tryggja árangur
Ég fæ ekki séð, að í framkvæmd
hafi verið mótuð opinber stefna til
lausnar þessum málum, þótt í reglu-
gerð um mengunarvarnir frá 1989
sem gildir m.a. um skolp og sorp
sé mælt fyrir um hvað gera skuli.
Reglugerðin hefur ekki nema að
óverulegu leyti komið til fram-
kvæmdar, en það er framkvæmdin
sem ræður því hvort árangur næst
en ekki hinn skrifaði texti.
Hér er ekki um að kenna skorti
á umræðu, því allt frá árinu 1975
hafa nefndir á vegum hins opinbera
keppst við að setja saman lagafrum-
vörp um stjórn þessara mála. Er
engu líkara en að þeir sem ráða ferð-
inni telji, að vistun þessara mála í
stjórnarráðinu sé aðalatriðið. Ekki
skal lítið gert úr því, en staðreyndin
er hins vegar sú að það breytir engu,
ef ekki er til vilji til framkvæmda.
Framkvæmdir munu kosta tölu-
verða fjármuni og þeim mun hærri
Ingimar Sigurðsson
„Staðreyndin er sú, að
á sama tíma og meðal-
aldur hækkaði í V-Evr-
ópu lækkaði hann eða
stóð í stað í A-Evrópu.
Fátt skýrir þetta betur
en aukin mengun, því
afleiðingar hennar
koma ekki síst fram hjá
öldruðum og lasburða
fólki, þar sem mót-
stöðukerfi líkamans er
skert.“
fúlgur því lengur sem látið er reka
á reiðanum. Þessir fjármunir munu
þó skila sér margfaldlega aftur þeg-
ar til lengri tíma er litið.
Stjórnun umhverfismála
Það er skoðun mín að ekki skipti
meginmáli í hvaða ráðuneyti eða
ráðuneytum þessi mál eru vistuð éf
tryggt er að ráðuneytið eða ráðu-
neytin hafí yfir að ráða nauðsyn-
legri sérþekkingu og séu í tengslum
við þá aðila sem annast eftirlit og
rannsóknir á þessu sviði. Verði
lausnin sú að fela verkefnið tveimur
eða þremur fagráðuneytum þarf
nauðsynlega að kveða á um sam-
vinnu þeirra og samstjórn í lögum
eins og gert hefur verið í öðrum
málaflokkum, t.d. í málefnum fatl-
aðra.
Ekki skortir lög til þess að fram-
fylgja stefnu á þessu sviði. Um alla
þá þætti sem áður eru nefndir gilda
lög, sem eru nægjanlegur grundvöll-
ur aðgerða, séu ráðamenn samþykk-
ir því að ráðast í þær.
Sveitarfélögin hafi eftirlitið
Sagt hefur verið, að engin lög séu
betri en það eftirlit sem haft er með
framkvæmd þeirra, og að best sé
að eftirlitið sé sem næst vettvangi.
Látum sveitarfélögin hafa þetta eft-
irlit áfram og það í auknum mæli.
Málin brenna fyrst og fremst á þeim.
Þau hafa á undanförnum árum unn-
ið kappsamlega að því að byggja það
upp í héraði. Afskipti ríkisins eiga
fyrst og fremst að vera fólgin í sam-
ræmingu, sérfræðiaðstoð, rannsókn-
um og leiðbeiningum og því aðeins
í beinum aðgerðum að brýna nauð-
syn beri til, en þess eru engin dæmi
að þörf hafi verið á slíku á undan-
fömum árum.
Rannsóknir á mengun
Það er skoðun mín að ríkisvaldið
eigi í auknum mæli að beita sér fyr-
ir rannsóknum á áhrifum mengunar,
ekki síst áhrifum mengunar frá öðr-
um löndum, sem hingað berst með
loftstraumnum. Mætti þar nefna