Morgunblaðið - 14.05.1991, Page 11
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 14. MAÍ 1991
rr: ;t :-----:-t—rr~;~ i,'r ' '.‘Uur'liJt—
Yfirlit um íslenska málhreinsun
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Kjartíin G. Ottósson: íslensk
málhreinsun. Sögulegt yfirlit.
Rit Islenskrar málnefndar 6.
(168 bls.) R. 1990.
Ritið, sem hér um ræðir, á rætur
að rekja til útvarpsþátta sem höf-
undur hélt 1986 undir heitinu
„Þættir úr sögu íslenskrar mál-
hreinsunar". Samkvæmt því sem
Kjartan segir í formála hefur hann
breytt efninu svo mikið - bæði
umraðað því og aukið við - að út-
koman er raunar nýtt verk.
Markmið höfundar er að taka
saman yfirlit um sögu íslenskrar
málhreinsunar en ekki að endur-
meta sömu sögu. Til að ná þessu
marki byggir höfundur fremur á
niðurstöðum ýmissa fræðimanna
heldur en að tefla eingöngu fram
eigin frumrannsóknum. Hér er á
ferðinni hlutlæg lýsing á sögu mál-
hreinsunar (og málverndar og mál-
ræktar) en ekki forskrift að nýrri
afstöðu í þessum efnum. Þessi af-
staða höfundar til viðfangsefnisins
skilar býsna forvitnilegum árangri.
Bókin skiptist í 6 kafla sem hver
um sig fær aukið vægi eftir því sem
nær dregur nútímanum.
Það má þykja eftirtektarvert að
áhugi landsmanna á málrækt er
jafngamall prentlistinni í landinu.
Um leið og erlend rit tóku að ber-
ast prentuð í íslenskri þýðingu,
mörgum hveijum býsna lélegum,
efldist vitund manna um eigin
tungu. Á mælikvarða nútíma-
íslendings má þó margt þykja
skondið í þýðingum þessara tíma.
í Nýjatestamentisþýðingu sinni var
Oddur Gottskálksson eðlilega undir
sterkum þýskum áhrifum, stundum
stælir hann Lúter beinlínis. Hjá
honum kemur fyrir „em verinn“
(sbr. þýsku: „bin gewesen") en ekki
„hef verið“ eins og ætíð hefur verið
eðlileg íslenska. Tveir menntamenn
á 17. öld og fyrri hluta þeirrar 18.
bera höfuð og herðar yfir samtíma-
menn í málrækt (sem og reyndar
mörgum öðrum efnum). Það eru
þeir Arngrímur lærði og Árni
Magnússon.
Sá munur á tungutaki sem
þekktur er milli sveita og þéttbýlis
virðist hafa komið snemma í ljós.
Kjartan rekur nokkrar heimildir þar
um. Eggert Ólafsson veltir vöngum
yfir slæmu ástandi íslenskunnar
sunnanlands og telur m.a. að versl-
un Þjóðveija um og eftir siðaskipti
hafi spillt fyrir, sem og nærvera
annarra útlendinga. Kjartan bendir
á að fram um 1600 hafi þýska al-
mennt verið Islendingum kunnari
en danska og á 17. öld hafi al-
mennt fáir kunnað dönsku.
Málfarsmunurinn fór ekki þá,
frekar en nú, eingöngu eftir búsetu
manna heldur líka eftir stétt og
stöðu. Forvitnilegt er að gefa því
sérstakan gaum sem Kjartan segir
um jaga- og stjórnsýslumál 18. ald-
ar. íslenskir lögfræðingar námu við
Hafnarháskóla þar sem áhersla var
lögð á latnesk lög jafnhliða þeim
dönsku. Engrar þekkingar var hins
Kjartan G. Ottósson
vegar krafist í íslenskum lögum. Á
þessum tíma var því svo komið að
málfar lögfræðinga var allra manna
verst. Ekki einungis var málfar
þeirra margra illa dönskuskotið
heldur skrifuðu sumir þeirra flest
eða allt á dönsku. Ekki voru samt
allir óánægðir með dönsk máláhrif
á þessum tíma. Bjarni Jónsson, sem
var lengi skólameistari í Skálholti
á 18. öld, taldi það t.d. til hinna
mestu þjóðþrifa að íslendingar
legðu niður eigin tungu í einu og
öllu og tækju upp dönsku. Þetta
viðhorf varð þó undir. Þótt slíkt
kunni að hljóma þversagnarkennt
voru það einmitt erlend menningar-
áhrif í anda upplýsingarstefnunnar
sem urðu vatn á myllu málhreinsun-
armanna. Upplýsingin ýtti undir
viðgang og virðingu mismunandi
þjóðtungna og þjóðmenningar.
Þetta er vert að hafa í huga á okk-
ar tímum þegar flatneskjuleg aftur-
haldsviðhorf stinga upp kolli í skjóli
„óhjákvæmilegrar þrðunar “ eða
„alþjóðlegrar nauðsynjar".
Drýgstur hluti bókarinnar fjallar
um málhreinsun á 19. öld og fram
á okkar daga.
Kjartan rekur ýtarlega hvernig
hálfdönsk tunga vék jafnt og þétt
fyrir alþýðlegri íslensku, þeirri
sömu sem endurspeglast svo vel í
þjóðsögunum. Þetta gerðist á mörg-
um vígstöðvum í einu. Prestar og
lögfræðingar lögðu t.d. smátt og
smátt af að rita embættisbréf á
dönsku. Þó eimir nú á tímum enn
eftir af ýmsu í lagamáli sem er að
uppruna til danskt stofnanamál.
Kjartan nefnir nokkur dæmi: „Það
tilkynnist hér með“, „Svar óskast“,
„Því dæmist rétt vera“.
Til þess að viðhalda og endur-
næra tungumál er einn þáttur afar
mikilvægur, sem er sá að finna
nýjum hugtökum og hlutum orð við
hæfi. Kjartan rekur sögu nýyrða-
smíðarinnar. Hún hófst með störf-
um Lærdómslistafélagsins á 18. öld
en lagðist að miklu leyti niður á
þeirri 19. Jónas Hallgrímsson smíð-
aði nýyrði í tengslum við þýðingu
sína á Stjörnufræði Ursins eins og
kunnugt er. Síðan bar ekki á nýyrð-
asmíð þar til seint á 19. öld.
Fyrsta vísinn að skipulegri ný-
yrðasmíð rekur Kjartan til Einars
Benediktssonar. Árið 1891 lagði
hann til að nefnd manna væri falið
að gefa út safn þýðinga á algengum
útleridum orðum. Ekkert raunhæft
varð úr framkvæmdum fyrr en
1919 að stofnuð var Orðanefnd
Verkfræðingafélagsins. Þar með
hófst skipuleg söfnun og myndun
nýyrða á ýmsum sviðum tækninýj-
unga. Nefndin setti saman orðaskrá
úr stýrimannafræði, vélfræði og
sjómannafræði. Á öðrum sviðum
hefur nýyrðasmíð einnig verið
öflug, t.d. í læknisfræði og tón-
menntum.
Það er ótvírætt mikkil akkur að
hafa nú í höndunum yfirlitsrit um
íslenska málhreinsun. Þótt margt
sé gamalkunnugt í ritinu gefur
framsetningin færi á að skoða við-
fangsefnið frá nýju og breiðara
sjónarhorni en áður.
Ytarleg heimildaskrá auðveldar
að leita frekari fróðleiks á einstök-
um sviðum. Nafna- og atriðisorða-
skrá er hins vegar sárt saknað því
hún hefði aukið notkunarmöguleika
bókarinnar. Kjartan tiltekur nefni-
lega mikinn fjölda af íslenskum
nýyrðum, vel heppnuðum og mis-
heppnuðum - og getur höfunda
þeirra. Það hefði t.a.m. verið álitleg-
ur kostur að láta stafrófsraðaða
nýyrðaskrá fylgja aftast.
Iðunn gefur út
Píanósnillingurinn Rud-
olf Firkusny á Islandi
Rudolf Firkusny
eftir Jónas
Ingim undarson
Sjálfsagt muna margir tónleik-
ana hjá Sinfóníuhljómsveitinni um
árið þegar Rudolf Firkusny kom
og lék 1. píanókonsert Brahms.
Það er nokkuð liðið síðan og fagn-
aðarefni að eiga von á honum í
næstu viku.
Að þessu sinni leikur hann
píanókonsert eftir A. Dvorák, fal-
legt verk en sjaldheyrt, verk sem
fáir hafa leikið meir en einmitt
Firkusny. Það er þó gaman að
geta þess hér að píanókonsert
Dvoráks hefur verið fluttur einu
sinni áður á íslandi (það ég man)
og þá var einleikshlutverkið í
höndum Rögnvaldar Siguijóns-
sonar.
Að þessu sinni gefst íslenskum
tónlistarunnendum tækifæri til að
heyra Rudolf Firkusny á einleiks-
tónleikum, því laugardaginn 18.
maí Ieikur hann fyrir Tónlistarfé-
lagið í Reykjavík í íslensku óper-
unni kl. 14.30. Á efnisskránni eru
Bagatellurnar sex op. 126 eftir
L. van Beethoven, a-moll sónata
Schuberts op. 143, sónatan eftir
Leos Janacek (október 1905),
Bergamasque-svítan eftir De-
bussy og Fantasía og tokkata eft-
ir Tékkann B. Martinu.
Rudolf Firkusny er dáður um
víða veröld sem einn hinna út-
völdu, fæddur í Tékkóslóvakíu og
hóf tónlistarnám fimm ára undir
handleiðslu sjálfs Leos Janacek,
en hjá honum dvaldi Firkusny í
nokkur ár. Aðrir kennarar hans í
æsku voru Wilem Kurz og Joseph
Suk í Tónlistarháskólanum í Prag.
Firkusny vakti athygli frá upp-
hafi sakir mjög óvenjulegra hæfi-
leika og hóf ungur tónleikahald.
Hann þreytti frumraun sína utan
Tékkóslóvakíu á árunum fyrir
1930 í Vín, Berlín, París og víðar.
1938 var hans fyrsta ferð til
Bandaríkjanna og 1941 debut í
Néw York. Síðan hefur Firkusny
verið í fremstu röð eftirsóknar-
verðustu slaghörpusnillinga ver-
aldar. Hann hefur tekið þátt í
flestum stærstu listahátíðum
austan hafs og vestan, Ieikið
margoft með þekktustu hljóm-
sveitum og hljómsveitarstjórum.
Rudolf Firkusny leikur jöfnum
höndum verk klassísku meistar-
anna og hinna rómantísku en
einnig tónlist 20. aldar höfunda.
Á vorhátíðinni í Prag 1990 kom
Firkusny fram eftir 44 ára útlegð
og hefur verið gerður að heiðurs-
direktor við tónlistarháskólann í
IVag og að listrænum ráðgjafa
við hina árlegu vorhátíð. Á Edin-
borgarhátíðinni síðastliðið vor var
Rudolf Firkusny heiðursgestur,
þar sem hann hélt einleikstón-
leika, tók þátt í kammermúsíktón-
leikum og lék með Fílharmóníu-
hljómsveitinni í Prag svo og Ber-
línar sinfóníuhljómsveitinni.
Það er sérstakt fagnaðarefni
að þessi slaghörpusnillingur skuli
sækja okkur heim og gefa okkur
hlutdeild í list sinni. Það er einkar
ánægjulegt að eiga þess kost að
heyra hann í verkum Beethovens,
Schuberts og Debussy og þó sér-
staklega í verkum samlanda hans
Janacek, Martinu og Dvoráks.
Höfundur er píanóleikari.
bók um flogaveiki
IÐUNN hefur gefið út bókina
Flogaveiki — félagsfræðileg,
læknisfræðileg og sálfræðileg
kynning, eftir Þóreyju Vigdísi
Ólafsdóttur, en hún er sálfræð-
ingur og félagsráðgjafi og hef-
ur starfað sem ráðgjafi Lands-
samtaka áhugafólks um floga-
veiki.
í frétt frá Iðunni segir m.a.:
Flogaveikin hefur fylgt manninum
frá örófi alda og enn ríkja fordóm:
ar og hræðsla gagnvart henni. í
þessu riti kynnir íslenskur höfund-
ur í fyrsta sinn þennan sjúkdóm
frá ýmsum sjónarhornum og varp-
ar ljósi á ýmsar mikilvægar stað-
reyndir varðandi eðli hans. En í
formála höfundar segir svo:
„Flogaveiki getur haft í för með
sér margþætt vandamál, og eigi
flokaveikir að fá bestu hugsanlegu
umönnun er skilningur á læknis-
fræðilegum hliðum nauðsynlegur,
ekki aðeins til að átta sig á sjúk-
dómnum sjálfum heldur einnig til
að skilja sálrænar og félagslegar
afleiðingar hans. Hins vegar er
nauðsynlegt að læknar taki mið
af sálrænum og félagslegum þátt-
Bók um flogaveiki.
um við greiningu og meðferð.
Þetta er haft til hliðsjónar við
gerð þessa rits sem skiptist í ell-
efu meginkafla.“
Bókin er prentuð í Prentsmiðj-
unni Odda hf.
(Fréttatílkynning)