Morgunblaðið - 14.05.1991, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 14. MAÍ 1991
Er lagasetnmg gegn eínokun og
hringamyndun nauðsynleg?
eftir Hannes Hólmstein
Gissurarson
I Reykjavíkurbréfi Morgunblaðs-
ins 4. maí síðastliðinn er tekið und-
ir þá hugmynd Þorsteins Pálssonar,
sem líka getur að líta í stefnuyfir-
lýsingu ríkisstjórnar Davíðs Odds-
sonar, að setja beri sérstök lög gegn
einokun og hringamyndun hér á
landi. Er meðal annars vitnað til
Friðriks Ágústs von Hayeks, nób-
elsverðlaunahafa í hagfræði, sem
kom hingað til lands vorið 1980 og
hélt þá tvo fyrirlestra. Ég er því
miður hræddur um, að sumir þeir,
sem hæst hafa um lagasetningu
gegn einokun og auðfélögum, hafi
það aðallega í huga að koma höggi
á tvö stór íslejisk einkafyrirtæki,
Eimskipafélag íslands hf. og Flug-
leiðir hf., sem rekin hafa verið af
miklum myndarskap. Hvers vegna
ætti nú að vera nauðsynlegra en
oft áður að setja sérstök lög gegn
einokun og hringamyndun? Hitt er
annað mál, að rétt kann að vera
að endurskoða gildandi lög um hlut-
afélög, og setti ég raunar fram
hugmyndir um það í grein í DV 5.
júní 1990, þar sem ég vitnaði ein-
mitt í sömu ritgerð Hayeks og höf-
undur Reykjavíkurbréfs Morgvn-
blaðsins gerir. Hér skal reynt að
skýra þetta mikla mál í örfáum
orðum.
Opinberir aðilar hafa
stuðlað að einokun
Sumaríð 1945 háðu þeir Jónas
H. Haralz, sem þá var ungur og
róttækur hagfræðingur, nýkominn
frá Svíþjóð, og Ólafur Bjömsson,
síðar prófessor, fróðlega ritdeilu um
einokun í Morgunblaðinu og Þjóð-
viljanum. Jónas hélt því þá fram,
að frjálshyggja Hayeks væri aðeins
tálsýn, því að í frjálsri samkeppni
væri falin tilhneiging til eigin tor-
tímingar. Einokun hlyti smám sam-
an að leysa samkeppni af hólmi.
Gallinn við ftjálsa samkeppni væri
að einhver ynni hana, eins og annar
félagshyggjumaður, George Orwell,
orðaði það eftirminnilega. Ólafur
Bjömsson benti á tvennt á móti
þessu, Annað var, að tækniþróunin
auðveldaði samkeppni frekar en
torveldaði. Einkabílar hefðu til
dæmis komið til sögu, skömmu eft-
ir að menn tóku að hafa áhyggjur
af einokun í jámbrautaflutningum.
Hitt atriðið var, að einokun hefði
oftast vaxið og dafnað vegna rík-
isafskipta, en ekki þrátt fyrir þau.
Menn ættu þess vegna að hætta
lögverndaðri einokun og samkeppn-
ishömlum á vegum opinberra aðila.
Þetta er lóðið, hygg ég. Opinber-
ir aðilar hafa oftar en ekki stuðlað
að einokun. Áður en menn heimta
lagasetingu gegn einokun, ættu
þeir því að krefjast þess, að lög til
verndar einstökum einokunaraðil-
um verði felld úr gildi, og er af
nægu að taka hér á landi. Meinið
þarf alls ekki að vera, þegar eitt-
hvert eitt fyrirtæki vex upp yfir öll
önnur fyrirtæki á tilteknum mark-
aði. Ástæðan til þess getur blátt
áfram verið sú, að fyrirtækið sé
betur rekið og bjóði fram betri og
ódýrari vöru en keppinautarnir.
Hvað í ósköpunum er athugavert
við það? (Ég geri til dæmis ráð fyr-
ir því, að ritstjórar Morgunblaðsins
telja þetta helstu skýringuna á vel-
gengni blaðsins í íslenska fjölmiðla-
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
*
„Aður en menn heimta
lagasetingu gegn ein-
okun, ættu þeir því að
krefjast þess, að lög til
verndar einstökum ein-
okunaraðilum verði
felld úr giidi, og er af
nægu að taka hér á
landi.“
heiminum.) Meinið er, þegar opin-
berir aðilar beita valdi sínu til þess
að koma í veg fyrir, að aðrir geti
veitt hinu stóra fyrirtæki eðlilega
samkeppni, þegar þeir binda út-
flutning og flugrekstur til dæmis
við sérstök leyfi, skammta hafnar-
aðstöðu naumlega, sníða námi í
tannlækningum og endurskoðun
þröngan stakk og svo framvegis.
Hagsmunir stjórnenda geta
rekist á hagsmuni hluthafa
Draga má þá ályktun af fram-
ansögðu, að brýnna sé að fella úr
gildi ýmis höft, boð og bönn en að
setja sérstök lög gegn einokun og
hringamyndun. Ef opinberir aðilar
ætla að bæta heiminn, ættu þeir
með öðrum orðum að byija á sjálf-
um sér. En merkir þetta, að opin-
berir aðilar ættu að láta sér nægja
að hafast ekkert það að, sem torvel-
dað gæti samkeppni? Síður’en svo.
Við þurfum að einangra hin raun-
verulegu úrlausnarefni. Þau eru
ekki, að eitt fyrirtæki sé stærra en
annað. Vandinn er tvennur. Þegar
fyrirtæki nýtur óeðlilegra fríðinda
eða sérieyfa og þegar stjómendur
þess vinna ekki að hagsmunum eig-
enda þess, heldur að eigin hags-
munum. Fyrri vandann má leysa
með því að fella öll fríðindi og sér-
leyfi úr gildi. Síðari vandann verður
ef til vill að leysa með sérstakri
lagasetningu.
Dæmi um lagasetningu til trygg-
ingar því, að stjórnendur fyrirtækis
gæti hagsmuna allra hluthafa þess,
en ekki aðeins eigin hagsmuna, er
einmitt það, sem Hayek nefnir og
höfundur Reykjavíkurbréfs Morg-
unblaðsins vísar til með velþóknun:
Bann við því, að eitt fyrirtæki eigi
atkvæðisbæran hlut í öðru fyrir-
tæki. Setjum svo, að útgerðarfélag
eigi hlut í olíufélagi. Þá gæti stjórn
útgerðarfélagsins freistast til þess
að beina öllum viðskiptum sínum
til olíufélagsins í stað þess að bjóða
' út olíukaup sín, þótt útboðið virtist
óneitanlega hagkvæmara. Með því
væri stjórn útgerðarfélagsins hins
vegar að taka hagsmuni hluthaf-
anna í olíufélaginu fram yfir hags-
muni hluthafanna í útgerðarfélag-
inu. Við þurfum að hafa áhyggjur
af slíkum dæmum, en ekki hinu,
að eitt fyrirtæki vaxi hraðar en
annað. Hayek nefnir raunar aðra
reglu, sem setja mætti til trygging-
ar því, að stjórnendur fyrirtækis
gæti hagsmuna allra hluthafa þess.
Hún er, að hluthafar í fyrirtæki
geti krafist þess að fá allan sinn
arð greiddan út á hveiju ári í stað
þess að þurfa að lúta ákvörðun
meirihluta á aðalfundi um það,
hvort arðurinn er notaður í frekari
útþenslu fyrirtækisins eða renni
beint til hluthafa.
Einokun á vinnumarkaði
Ráðherrunum í ríkisstjórn Davíðs
Oddssonar og höfundi Reykjavíkur-
bréfs Morgunblaðsins gengur vafa-
laust gott eitt til með tali sínu um
lagasetningu gegn einokun og
hringamyndun. Ég vona hins veg-
ar, að mér hafi tekist að leiða hér
nokkur rök að því, að eðlilegast sé
að stefna að tvennu öðru: að fella
í fyrsta lagi úr gildi allar samkeppn-
ishömlur á vegum opinberra aðila
og að setja í öðru lagi lög til trygg-
ingar því, að stjórnendur stóra hlut-
afélaga misfari ekki með það traust,
sem eigendur hlutafjár í slíkum fé-
lögum sýna þeim. En ég hlýt að
lokum að benda á það, að einu al-
varlegu einokunarfyrirtækin hér á
landi eru aðilar vinnumarkaðarins,
éinkum þó verkalýðsfélögin, sem
neyða alla menn innan einnar og
sömu atvinnugreinarinnar til að
greiða sér félagsgjöld og skirrast
ekki heldur við að beita líkamlegu
ofbeldi eða hótunum um slíkt of-
beldi í vinnudeilum. Vissulega er
löngu kominn tími til að hætta lög-
vemdun slíkra einokunarfélaga.
Höfundur er lektor í
stjórnmálafneði í
Félagsvísindadeild Háskóla
íslands.
Hússjóður Öryrkja-
bandalagsins 25 ára
eftir Tómas Helgason
Á undanförnum 50 árum hafa
verið stofnuð fjölmörg félög, sjúkl-
inga, öryrkja, fatlaðra og áhuga-
manna um einstaka sjúkdóma eða
sjúkdómaflokka. Hvert þessara
félaga hefur beitt sér fyrir hags-
munum og velferð tiltekinna hópa
og eðlilega talið að sín mál ættu
að hafa forgang. Tilvist og starf
félaganna hefur m.a. stuðlað að
því að við búum nú við mjög góða
heilbrigðisþjónustu á flestum svið-
um. Félögin hafa miklu hlutverki
að gegna til þess að tryggja áfram-
hald á enn betri þjónustu og til
þess að stuðla að rannsóknum og
aukinni þekkingu, sem getur leitt
til að unnt verði að koma í veg
fyrir sjúkdóma og fötlun.
Þó að einstök félög hafi unnið
stórvirki hvert á sínu sviði er ljóst
að sum mál eru sameiginleg og
að heildarsamtök geta áorkað mun
Flísar
Vandaðar vörur á
betra verði.
Nýborg
Skútuvogi 4, shtti 82470
meiru að því er þau varðar. Sam-
eiginleg mál eru húsnæðismál,
atvinnumál, tryggingamál ogjafn-
rétti. Þetta var frumkvöðlum að
stofnun Öryrkjabandalagsins ljóst
fyrir 30 árum, þegar bandalagið
var stofnað.
Þá eins og nú voru húsnæðis-
mál í brennidepli. Misréttið sem
öryrkjar bjuggu við á þeim tíma
kom gleggst fram í þeim húsa-
kosti, sem þeir þurftu að sætta
sig við. Húsnæði var dýrt og illfá-
anlegt. Til þess að bæta úr þessum
vanda var hússjóði Öryrkjabanda-
lagsins komið á fót sem sjálfseign-
arstofnun. Stofnskráin var undir-
rituð 22. febrúar 1966. Tilgangur
sjóðsins var og er að eiga og reka
húsnæði fyrir öryrkja.
Þó að eigið fé væri ekki mikið,
hvert stofnfélag lagði fram 10.000
krónur, var þegar hafist handa um
undirbúning að byggingum, sem
nú standa að Hátúni 10 í Reykja-
vík. Það sem gerði framkvæmdir
mögulegar var aðgangur að
styrkjum og lánum úr erfðafjár-
sjóði, lán úr húsnæðislánakerfi rík-
isins og óbilandi þor og þrek aðal-
hvatamanns að stofnun sjóðsins
og formanns stjómar hans þar ti!
í byijun síðasta árs, Odds Ólafs-
sonar yfirlæknis. Ekki er á neinn
hallað þó að getið sé sérstaklega
atfylgis annars manns, sem einnig
var í fyrstu stjóm hússjóðs, Hjálm-
ars Vilhjálmssonar ráðuneytis-
stjóra. Hugkvæmni Odds og holl
ráð Hjálmars voru í raun höfuð-
stóll sjóðsins.
Þessi höfuðstóll hefur gefið rík-
uiega ávöxtun sem sjá má af því,
að nú á hússjóður hátt í 400 íbúð-
ir víðs vegar á landinu. Þá er í
byggingu 30 íbúða hús sem kennt
verður við Odd Ólafsson, auk þess
sem stöðugt er unnið að kaupum
heppilegra íbúða á víð og dreif um
bæinn og landið. Ávöxtun sjóðsins
er að sjálfsögðu til orðin fyrir gott
samstárf við félagsmálaráðherra
og ráðuneyti, Húsnæðisstofnun,
Reykjavíkurborg, Tryggingastofn-
un, heiibrigðismálaráðuneyti og
fjölmarga aðra opinbera aðila, og
nú seinustu árin fyrir tilkomu lott-
ósins. Einnig ber að geta með
þakklæti hlutar framkvæmda-
stjóra hússjóðs og Öryrkjabanda-
lagsins, þeirra Önnu Ingvarsdóttur
og Ásgerðar Ingimarsdóttur og
annars starfsfólks, sem unnið hef-
ur ómetanlegt starf í þágu okkar
allra af fómfýsi og óeigingimi.
Þegar litið er til baka er aldar-
fjórðungur ekki langur tími. Á
þessum síðasta aldarfjórðungi hef-
ur þó mikið áunnist í velferðarmál-
.um almennt og í málefnum ör-
yrkja sérstaklega. En betur má,
ef duga skal. Enn er mikið óunn-
ið, enn búa sjúkir og fatlaðir við
verri kjör en aðrir og enn örlar á
skilningsleysi í garð þeirra. Úr
þessu þarf að bæta með sameigin-
legu átaki, tillitssemi og umburð-
arlyndi á báða bóga. Með aukinni
þekkingu almennings og aukinni
þátttöku fatlaðra í þjóðlífmu hefur
skilningur á málefnum þeirra og
sérþörfum vaxið. Þannig þykir nú
sjálfsagt, að þeir eigi að búa í
sams konar húsnæði og aðrir, og
að tekið sé tillit til sérþarfa þeirra
við hönnun. Húsnæðið á að sjálf-
Tómas Helgason
„Er ætlunin að halda
áfram að vinna að bráð-
nauðsynlegri öflun á
íbúðarhúsnæði fyrir ör-
yrkja.“
sögðu að vera staðsett innan um
aðra íbúðarbyggð, jafnvel þótt hin-
ir fötluðu þurfi á veralegri hjálp
eða meðferð að halda. Stundum
getur verið nauðsynlegt að funda
með nágrönnum til þess að veita
þeim upplýsingar og fræðslu. Það
getur verið erfitt að breyta um
skoðun og sérstaklega að láta af
fordómum gagnvart því sem mað-
ur ekki þekkir og vekur ugg. En
reynslan hefur sýnt að þetta er
hægt þegar fordómarnir beinast
að fötluðum, ef tekst að fá fólk
til að skilja hvernig það getur
aðstoðað hina fötluðu og hvað af
þeim megi læra til að öðlast meiri
lífsfyllingu.
Eins og þegar er fram komið
er stefna hússjóðsins í íbúðakaup-
um og byggingum sveigjanleg.
Hún miðar annars vegar að því
að dreifa íbúðum fyrir öryrkja sem
víðast þannig að samgangur verði
eðlilegur milli allra þegna þjóðfé-
lagsins. Hins vegar miðar hún að
því að veita öryrkjum og fjölskyld-
um þeirra valfrelsi, þannig að þeir
sem finiia til öryggis af að búa
nálægt öðrum sem eiga við svipað-
an vanda að etja geti átt kost á
því og þá átt greiðari aðgang að
skyndihjálp húsvarðar eða umsjón-
armanns.
Mest af íbúðum sjóðsins nú era
einstaklingsíbúðir eða litlar hjóna-
íbúðir. Þörf er fyrir stærri íbúðir
til þess að fjölskyldur með einn
eða fleiri fatlaða meðlimi geti hald-
ið saman eins lengi og þær óska.
Nokkru af þessari þörf er ætlað
að mæta í því húsi, sem nú er
verið að byggja.
í samræmi við það sem áður
er sagt um stefnu hússjóðsins er
ætlunin að halda áfram að vinna
að bráðnauðsynlegri öflun á íbúð-
arhúsnæði fyrir öryrkja þar til
þörf þeirra fyrir húsnæði verður
fullnægt. Ekki verður hjá komist
að nefna í lokin þann mikla skort,
sem enn er á sambýlum og vern-
duðum íbúðum fyrir öryrkja, sem
ekki geta búið einir. Þessi vandi
verður ekki leystur nema til komi
fjárveitingar frá opinberum aðilum
til að greiða laun starfsfólks á slík-
um heimilum. Jafnóðum og slíkar
fjárveitingar fást verður að afla
húsnæðis. Þó að það sé e.t.v. fyrst
og fremst verkefni framkvæmda-
sjóðs fatlaðra getur þörfin verið
svo brýn að hússjóður verði að
hlaupa undir bagga eins og gert
hefur verið í nokkram tilvikum og
leigja svæðisstjórnum húsnæði.
A þessu afmælisári hússjóðs og
Öryrkjabandalagsins á ég þá ósk
helsta að sá skilningur og velvilji,
sem sjóðurinn og samtökin hafa
mætt hjá öllum almenningi og
opinberam aðilum eigi eftir að
aukast enn öryrkjum og öllum
öðrum landsmönnum til hagsbóta.
Höfundurer formaður stjórnar
hússjóðs Oryrkjabandalagsins og
prófcssor í geðlækningum.