Morgunblaðið - 07.06.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. JÚNÍ 1991
Kaflar úr dómi Hæsta-
réttar í Hafskipsmálinu
HÆSTIRÉTTUR felldi á miðvikudag dóm yfir fjórum af fyrrver-
andi forráðamönnum Hafskips hf., þeim Björgólfi Guðmundssyni,
fyrrverandi forstjóra, Ragnari Kjartanssyni, fyrrverandi stjórnar-
formanni, Páli Braga Kristjónssyni, fyrrverandi framkvæmdastjóra
fjármála- og rekstrarsviðs, og Helga Magnússyni, fyrrverandi löggilt-
um endurskoðanda. Dómi sakadóms Reykjavíkur yfir fjórmenningun-
um hafði verið áfrýjað til Hæstaréttar og sakfelldi Hæstiréttur
mennina fyrir mun fleiri ákæruatriði en sakadómur. Hér á eftir
fara útdrættir og kaflar úr dómnum.
í 5. kafla dóms Hæstaréttar er
fjallað um I. kafla ákærunnar, sem
fjallar um meinta rangfærslu
skjala, fjársvik og brot á lögum um
hlutafélög og um löggilta endur-
skoðendur. Þetta eru allt brot, sem
tengjast reikningsskilum Hafskips
31. ágúst 1984. Björgólfi Guð-
mundssyni, Helga Magnússyni, Páli
Braga Kristjónssyni og Ragnari
Kjartanssyni er gefið að sök að
hafa í sameiningu staðið að rang-
færslu reikningsskila yfir rekstur
og efnahag Hafskips og dótturfé-
laga þess fyrstu átta mánuði ársins
1984 til þess að villa um fyrir stjórn
félagsins og viðskiptabanka þess,
Útvegsbankanum. Akæruvaldið tel-
ur að hér sé um að ræða eftirtalin
atriði:
1. Oftaldar viðskiptakröfur
vegna bókunar á flutningstekjum
og vantaldar skuldir vegna beins
kostnaðar af óloknum ferðum.
2. Oftaldar viðskiptakröfur
vegna bókunar flutningstekna af
ferð m/s Skaftár.
3. Oftaldar eignir vegna misræm-
is milli viðskiptareikninga.
4. Oftaldar eignir vegna tvíbók-
aðra flutningstekna.
5. Vantaldar skuldir vegna
rekstrartaps Hafskips Holdings Inc.
6. Vantaldar skuldir vegna
rekstrartaps dótturfélaga í Þýzka-
landi og Danmörku.
7. Oftaldar eignir vegna sér-
stakra tékkareikninga fyrirsvars-
manna Hafskips.
8. Vantaldar skuldir vegna
ágóðaþóknunar stjómarformanns
og forstjóra.
9. Oftaldar eignir vegna eign-
færðrar gámaleigu.
Jafnframt var Helga Magnússyni
gefið að sök að hafa áritað reikn-
ingsskilin sem löggiltur endurskoð-
andi, þótt endurskoðun hafí ekki
fanð fram í reynd.
Ákæruvaldið byggir í ákæru
sinni á skýrslu endurskoðendanna
Atla Haukssonar og Stefáns Sva-
varssonar. Einnig er í dómnum vik-
ið að skýrslu Valdimars Guðnasonar
endurskoðanda. Rakin eru ákæru-
atriðin, álit endurskoðendanna og
skýringar ákærðu.
í dómnum segir Hæstiréttur:
„Eins og framan er rakið undir tölu-
liðum 1—8 er það niðurstaðan, að
fallast ber á það með ákæruvald-
inu, að færslur 1—8 hafi ekki gefið
rétta mynd af eiginfjárstöðu Haf-
skips hf. 31. ágúst 1984, en sá sem
les efnahagsreikning fyrirtækis
hlýtur að mega gera ráð fyrir því,
að þar séu allar eignir þess og
skuldir tíundaðar, nema á því séu
gefnar skýringar eða það leiði af
uppsetningu reikningsins. Hins
vegar er fram komið, að töluliður
1 var færður í samræmi við það,
sem áður hafði tíðkast hjá félaginu.
Það er því ósannað að ákærðu hafí
haft ásetning um að rangfæra
hann. Þá er ósannað að við gerð
milliuppgjörsins hafi legið fyrir að
bakfæra hafí þurft, Iið 4. Töluliður
9 þykir ekki rangfærður. Fjárhæðir
samkvæmt þessum liður mynda
verulegan hluta þeirrar heildarfjár-
hæðar sem ákæruvaldið telur rang-
færða. Við það bætist, að umdeilan-
legt er, að hvaða marki reikningur-
inn var vanfærður um ágóðaþóknun
ákærðu Björgólfs og Ragnars, þótt
svo hafi verið samkvæmt áliti þeirra
sjálfra.
Ákæruvaldið gefur ákærðu að
sök að hafa í sameiningu orðið tii
þess að eiginfjárstaðan í heild varð
misvísandi. Af hálfu ákæruvaldsins
er því haldið fram, að hver þeirra
fyrir sig hafí unnið að eða ákveðið
tilteknar rangfærslur. Þessi verk-
skipta aðild þeirra hafí leitt til þess-
arar niðurstöðu í heild. Bent er á
tvenns konar samanburð á rekstr-
aráætlun og rekstrarreikningi mið-
að við 31. ágúst 1984. Blöð um
þennan samanburð liggja fyrir í
málinu. Á öðru blaðinu er rekstrar-
áætlun fyrstu átta mánuði ársins
1984 borin saman við milliuppgjör,
sem afhent var stjórn félagsins og
sent Útvegsbanka íslands. Á hinu
er rekstraráætlunin borin saman
við milliuppgjör með verulega lak-
ari útkomu. Þá er bent á rannsókn-
ir Rannsóknarlögreglu ríkisins og
Kriminalpolitisentralen í Ósló, sem
áður er getið. Þetta tvennt sýnir
að mati ákæruvaldsins, að vitneskja
um verulega verri stöðu hafi legið
fyrir hjá félaginu.
Valdimar Guðnason endurskoð-
andi hefur kannað og greint mis-
munandi rekstrarniðurstöður sam-
anburðarblaðanna tveggja fyrir
Rannsóknarlögreglu ríkisins. í
skýrslu hans frá 18. júní 1986 set-
ur hann fram tilgátu um, að mis-
munur blaðanna sé að minnsta kosti
að einhveiju leyti fólginn í tölunum,
sem talið er samkvæmt rannsókn-
um Rannsóknarlögreglu ríkisins og
Kriminalpolitisentralen að hafi ver-
ið máðar út úr reikningsjöfnunar-
blöðum þeim, sem fundust við hús-
leit hjá ákærða Helga, og mynda
oftaldar eignir samkvæmt því sem
að ofan er rakið. Ákærði Helgi hef-
ur neitað að hafa haft vitneskju um
nema eitt milliuppgjör og það hafi
hann afhent í október 1984. Fyrir
liggur, að það var sent Útvegs-
banka íslands 30. október 1984.
Þórður Hafsteinn Hilmarsson, for-
stöðumaður hagdeildar Hafskips,
kvað við yfirheyrslur hjá rannsókn-
aríögreglu hafa gert óhagstæðara
samanburðaryfírlitið. Hann mundi
ekki hvenær, en taldi sig muna eft-
ir handskrifuðu blaði frá Sigurþóri
Charles aðalbókara eftir að fyrir lá
rekstrarreikningur endurskoðanda
sem sýni 5,8 milljóna króna tap.
Þórður Hafsteinn kvaðst fyrir saka-
dómi ekkert hafa haft með milliupp-
gjörið sjálft að gera.
Ekki liggjir fyrir hvenær þessi
óhagstæðari samanburður lá fyrir.
Gegn neitun ákærðu verður að telja
ósannað, að samanburðarblaðið
með óhagstæðari útkomunni hafi
legið fyrir, fyrr en eftir gerð milli-
uppgjörs og svo sem áður er frá
greint þykja rannsóknir Rannsókn-
arlögreglu ríkisins og Kriminalpoli-
tisentralen ekki veita svo glöggar
vísbendingar að dómur verði á þeim
reistur í opinberu máli.
Þannig þykir ekki sannað, að
ákærðu hafí í sameiningu rangfært
milliuppgjörið í blekkingarskyni og
ber því að sýkna ákærðu Björgólf,
Pál Braga og Ragnar af broti 248.
gr. almennra hegningarlaga og alla
ákærðu af broti á 1. mgr. 158. gr.
sömu laga.
Miliiuppgjör, öðru nafni bráða-
birgðauppgjör, voru gerð af endur-
skoðanda Hafskips tvisvar á ári,
fyrst eftir fjóra mánuði og síðan
eftir átta mánuði. Endurskoðand-
inn, ákærði Helgi, hefur borið fyrir
sakadómi, að í þau hafi ekki verið
lögð sama vinna og ársreikninginn
og að þau hafi ekki verið endurskoð-
uð eins og hann telur fram koma
í áritun á þau.
Vitnið Atli Hauksson, endurskoð-
andi, bar fyrir sakadómi að hann
þekkti ekki dæmi þess, að þessi
uppgjör væru endurskoðuð og að
við gerð þeirra væri ekki beitt sömu
nákvæmni ogvið gerð ársreikninga.
í megindráttum hljóti menn þó að
beita sömu aðferðum við gerð þeirra
og við gerð ársreikninga.
Hvorki í bókhalds- né hlutafélag-
alögum eru sérstök ákvæði um
milliuppgjör.
Ekki liggur fyrir í málinu, að
Félag endurskoðenda hafi sérstak-
lega fjallað um milliuppgjör eða
gefíð út leiðbeiningar um gerð
þeirra fyrr en í október 1988, er
það dreifði drögum að áliti um milli-
uppgjör.
Framangreint uppgjör fyrstu
átta mánaða ársins 1984 var lagt
fram á stjórnarfundi Hafskips 8.
nóvember 1984.
Allir fyrrverandi stjórnarmenn
Hafskips hf. komu fyrir dóm. Þeim
bar saman um, að milliuppgjör séu
almennt ekki eins nákvæm og árs-
reikningar, enda gerð á mun styttri
tíma en þeir og að baki þeirra ekki
sama vinna. Þau séu vísbending um
stöðu rekstursins, notuð t.d. til að
leiðrétta ýmsa þætti hans og bera
saman áætlanir. Þótt reynt sé að
athuga hlutina nákvæmlega, sé
ekki farið út í smáatriði og hljóti
því allar tölur að vera grófari held-
ur en í ársreikningnum. Vöruðu
þeir við að ofmeta gildi þeirra. Fyr-
ir sakadómi kannaðist enginn
stjórnenda við, að hann teldi sig
hafa verið blekktan af milliuppgjöri
Hafskips hf.
Þegar metnar eru meintar rang-
færslur samkvæmt liðum 1—9 i 1.
kafla ákæru og litið er til framburð-
ar stjórnarmanna Hafskips hf. fyrir
sakadómi, þykja ekki fram komnar
sannanir fyrir því, að milliuppgjörið
hafí verið til þess fallið að villa um
fyrir þeim varðandi hag félagsins.
Áð öðru leyti á 1. mgr. 151. gr.
hlutafélagalaga ekki við um verkn-
að ákærðu og milliuppgjörið. Ber
því að sýkna ákærðu Björgólf,
Helga, Pál Braga og Ragnar af að
hafa brotið það ákvæði.
Ákærði Páll Bragi Kristjónsson
sendi bankastjórn Útvegsbanka Is-
lands bréf 30. október 1984. í bréf-
inu segir:
„Meðfylgjandi sendum við bank-
astjórninni eftirfarandi:
1. Endurskoðaðan rekstrar- og
efnahagsreikning fyrir Hafskip hf.,
Reykjavík, pr. 31.8.84.
2. Endurskoðaðan rekstrar- og
efnahagsreikning fyrir samstæðuna
Hafskip pr. 31.8.84.
3. Samanburð á rekstraráætlun
og rekstrarreikningi pr. 31.8.84.
4. Samanburð á rekstrarreikn-
ingum pr. 31.8.83. og 31.8.84.
5. Skýringar við rekstrarniður-
stöðu pr. 31.8.84. Eins og saman-
burðarblað og skýringar bera með
sér, er góð samsvörun á fiestum
rekstrarliðum við áætlun og rekstr-
arniðurstöðu.
Hins vegar er talsvert frávik til
hins verra á liðnum gengistap, sem
rekja má til gengisbreytingar síðast
í ágústmánuði, sem öll verður að
færast til gjalda í þessu uppgjöri."
Ákærði Helgi hafði 12. október
1984 skrifað ákærðu Björgólfi, Páli
Braga og Ragnari og Jóni H. Magn-
ússyni framkvæmdastjóra minnis-
blöð um alvarlega stöðu félagsins
og framtíðarhorfur. Segir þar í upp-
hafí að síversnandi eiginfjárstaða
og slæmar horfur um bata veki
vaxandi ugg. Síðan er þetta rakið
nánar í löngu máli.
Ákærðu Páll Bragi og Ragnar
áttu í október 1984, með vitneskju
ákærða Björgólfs, í viðræðum við
Útvegsbanka íslands um frekari
fyrirgreiðslu. í bréfum sínum til
bananks tíunda þeir mikla fjárhags-
lega erfíðleika Hafskips hf. og leita
ásjár bankans til að fleyta félaginu
yfir þá.
Sannað er að Björgólfur og
Ragnar vissu, samkvæmt því sem
að ofan er skráð varðandi töluliði
1—9, að eiginfjárstaða félagsins
samkvæmt milliuppgjörinu var í
ýmsu misvísandi og höfðu þeir tek-
ið þátt í að fresta ýmsum skuld-
færslum. Sama gildir um ákærða
Pál Braga, þótt hann hafi ekki haft
vitneskju um ágóðaþóknun for-
stjóra og stjórnarformanns svo og
svokallaða jaðarreikninga þeirra.
Hann sendi milliuppgjörið til bank-
ans með fullyrðingum um að það
væri endurskoðað.
Þótt það þyki samkvæmt ofanrit-
uðu ósannað, að milliuppgjörið hafi
verið gert og sent Útvegsbankanum
í blekkingarskyni þykja ákærðu
Björgólfur, Páll Bragi og Ragnar
hafa með því að senda milliupp-
gjör, sem þeir vissu að var misvís-
andi og meðan þeir áttu í viðkvæm-
um viðræðum við bankann, orðið
sekir um brot á 2. mgr. 152. gr.
laga um hlutafélög, en þar segir:
„Ef sá sem stjórnar hlutafélagi eða
kemur að öðru leyti fram fyrir hönd
þess hermir vísvitandi rangt eða
villandi um efnahag félags eða eign-
ir í skjölum, bréfum til viðskipta-
manna, umburðarbréfum eða til-
kynningum eða skýrslum til opin-
berra aðila þá varðar það sektum
eða varðhaldi enda taki ákvæði
151. gr. eða 1. mgr. þessarar grein-
ar ekki þar til.“ Líta verður þó til
þess eins og að ofan greinir, að
ákærðu höfðu í bréfum til bankans
á þessum tíma lagt ríka áherlsu á
alvarlegt ijárhagsástand félagsins.
Ákæruvaldið hefur gefíð ákærða
Helga að sök að hafa hinn 19. októ-
ber 1984, sem löggiltur endurskoð-
andi, áritað reikningsskil fyrir
fyrstu átta mánuði ársins 1984 með
þeim hætti, að ekki verði annað
ráðið af áritun hans en reiknings-
skil þessi hafi verið endurskoðuð,
þótt svo hafí ekki verið í reynd.
Ákærði Helgi Magnússon hafði
áritað milliuppgjör samstæðureikn-
ingsins. Athugasemdir hans voru
eftirfarandi:
„Nú sem fyrr er á það bent, að
vissir annmarkar fylgja milliupp-
gjörum, sem gerð eru skömmu eft-
ir að rekstrartímabilinu lýkur. En
leitast hefur verið við að ná með í
uppgjörið þeim gjalda- og tekjulið-
um, sem tilheyra tímabilinu, svo og
þeim atriðum sem áhrif hafa á efna-
hagsstöðu samstæðunnar hinn
31.8. 1984.
Við endurmat varanlegra rekstr-
arfjármuna hjá móðurfélaginu og
útreikning á reiknuðum tekjum
vegna verðlagsbreytinga fyrir tíma-
bilið 1.1.—31.8. 1984 er nú alfarið
miðað við breytingu á byggingarvís-
itölu á tímabilinu. í milliuppgjörum
árið 1983 var hins vegar tekið mið
af áætlaðri verðlagsbreytingu árs-
ins í heild og reiknað hlutfallslega
út frá því.“
Rekstrar- og efnahagsreikningi
Hafskips hf. Reykjavík fylgdi sams-
konar áritun.
Eins og að framan greinir kvaðst
ákærði Helgi ekki hafa endurskoð-
að milliuppgjörið.
í 10. gr. laga nr. 67/1976 um
löggilta endurskoðendur segir:
„Áritun löggilts endurskoðanda
á reikningsskil þýðir, nema annað
sé fram tekið með árituninni, að
reikningsskilin og bókhaldið, sem
þau eru byggð á, hafí verið endur-
skoðuð af honum og að reiknings-
skilin gefi, að hans mati, glögga
mynd af hag og afkomu aðila og
að bókhaldið sé fært eftir viður-
kenndum bókhaldsreglum.“
Þótt ekki séu sérstök ákvæði um
milliuppgjör í lögum um löggilta
endurskoðendur og ekki hafi verið
venja að endurskoða milliuppgjör á
þessum tíma veitir áritun ákærða
Helga í ljósi 10. gr. laga um lög-
gilta endurskoðendur ástæðu til að
ætla að svo hafi verið gert. Banka-
stjórn Útvegsbanka íslands mátti
því í ljósi bréfs ákærða Páls Braga
og áritunarinnar ganga út frá því
að svo væri. Samkvæmt þessu hef-
ur ákærði Helgi gerst brotlegur við
ofangreinda lagagrein, sbr. 17. gr.
sömu laga.
Því er haldið fram, að sök sé
fymd varðandi brot það sem ákærði
Helgi er hér sakfelldur fyrir.
Aðurgreint milliuppgjör var árit-
að af ákærða Helga hinn 19. októ-
ber 1984. Hann var úrskurðaður í
gæsluvarðhald 21. maí 1986. Fyrri
ákæru var vísað frá Hæstarétti 24.
júlí 1987. Svo sem þegar er getið
fyrirskipaði Jónatan Þórmundsson
sérstakur ríkissaksóknari nýja lög-
reglurannsókn á ætluðum refsiverð-
um brotum fyrrverandi fyrirsvars-
manna í Hafskip hf. og löggiltum
endurskoðanda félagsins með bréfí
16. október 1987. Samdægurs hóf
löglærður deildarstjóri Rannsóknar-
lögreglu rikisins rannsóknina.
Ákæra var síðan birt í málinu 14.
nóvember 1988. Allan þann tíma,
sem leið frá áritun milliuppgjörsins
og fram til þess að ákæran var birt
var hann því yfírheyrður eða við-
hafðar aðrar aðgerðir gagnvart
honum sem slíta fyrningu sam-
kvæmt 4. mgr. 82. gr., sbr. 1. tl.
81. gr. almennra hegningarlaga."
í 6. kafla dómsins er vikið að
III. kafla ákærunnar, þar sem Björ-
gólfi, Helga og Ragnari er gefið
að sök að hafa í sameiningu staðið
að rangfærslu ársreiknings Haf-
skips fyrir árið 1984. í ákærunni
er talið í átta liðum hveiju ákæru-
valdið telur rangfærslur þeirra
fólgnar. Athuga ber að fímm liðir
af þrettán hafa verið felldir út úr
upphaflegu ákærunni:
1. Lotun flutningstekna og beins
kostnaðar sem þeim tengist. a) ís-
landssiglingar: Oftaldar viðskip-
takröfur vegna bókunar á flutnings-
tekjum og oftaldar skuldir vegna
beins kostnaðar af skipaferðum. b)
Atlantshafssiglingar: Oftaldar við-
skiptakröfur vegna bókunar á flutn-
ingstekjum og oftaldar skuldir
vegna beins kostnaðar af skipaferð-
um.
2. Oftaldar viðskiptakröfur
vegna uppsafnaðra tekna.
3. Oftaldar eignir vegna bókunar
á upphafskostnaði.
4. Oftaldar eignir vegna eign-
færslu kostnaðar frá Cosmos Shipp-
ing.
5. Oftaldar eignir vegna mismun-
ar á reikningsjöfnuði.
6. Oftaldar bankainnstæður og
vantaldar skuldir vegna ágóðaþókn-
unar.
8. Oftaldar eignir vegna eign-
færslu á gámaleigu.
10. Oftaldar eignir vegna Haf-
skip Holdings Inc.
Helga er enn fremur gefíð að sök
að hafa áritað ársreikninginn þann-
ig að ekki verði annað af árituninni
ráðið en að ársreikningar allra fé-
laga innan samsteypunnar hafi ver-
ið endurskoðaðir, þótt sú endur-
skoðun hafí ekki verið fullnægjandi.
Um þessi ákæruatriði segir
Hæstiréttur: „Eins og að framan
er rakið undir töluliðum 1—6 og
10, ber á það að fallast með ákæru-
valdinu, að færslur samkvæmt
þessum liðum hafí ekki gefíð rétta
mynd af eiginfjárstöðu Hafskips hf.
31. desember 1984, en sá sem les
í ársreikningi efnahagsreikning fyr-
irtækis hlýtur að mega gera ráð
fyrir því, að þar séu allar eignir og
skuldir tíundaðar réttilega, nema á
því séu gefnar skýringar eða það
leiði af uppsetningu reikningsins,
sbr. 99. gr. laga um hlutafélög.
Hins vegar hefur ákæruvaldið í
kröfugerð sinni hér fyrir dómi
sleppt 5 liðum af 13, sem það áður
taldi vanfærða. Hér að ofan er ekki
fallist á það sjónarmið ákæruvalds-
ins varðandi 8. lið og í Ijós hefur
komið að 1. liðurinn er færður á
sama veg og gert hefur verið til
fjölda ára. Þá er það umdeilanlegt,
sbr. Hrd. 1989:696, að hvað marki
reikningurinn var í raun vanfærður
um ágóðaþóknun ákærðu Björgólfs
og Ragnars, þótt svo hafí verið
samkvæmt áliti þeirra. Niðurstaða