Morgunblaðið - 08.12.1991, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 1991
ATVINNULÍFIÐ Á HVERFANDA HVELh
- ÞAÐ SEM KOMA SKAL
eftir Jóhönnu Ingvarsdóttur
MIKIL umræða hefur skapast
um það að undanförnu hvernig
auka megi tengsl Islands við
erlenda markaði og aðild útlend-
inga að atvinnurekstri hérlendis,
ekki síst í ljósi EES-samninga
sem taka munu gildi í ársbyrjun
1993. Ein hugmynd hefur skotið
upp kollinum af og til í nokkur
ár, en það er hugmyndin um
fríiðnaðarsvæði á íslandi. Enn á
ný er þetta mál nú komið upp á
borðið og eiga nú þreifingar sér
stað á milli manna, íslenskra
stjórnvalda og erlendra aðila,
sem hugsanlega sæju sér hag í
rekstri fyrirtækja hérlendis inn-
an hugsanlegs islensks fríiðnað-
arsvæðis. Mikilvægur þáttur í
eflingu útflutningsiðnaðar hjá
mörgum þjóðum hefur verið
stofnun fríiðnaðarsvæða, en með
þeim er reynt að styrkja aðstöðu
viðkomandi landshluta eða lands
í alþjóðlegri samkeppni um er-
lenda fjárfestingu og útflutn-
ingsmarkaði án þess að draga
úr verndun innanlandsmarkað-
ar. Með stofnun fríiðnaðarsvæð-
is hérlendis, er markmiðið fyrst
og fremst það að laða að erlenda
aðila í atvinnuskyni fyrir Islend-
inga svo og að vekja upp fram-
tak hjá íslenskum aðilum, ýmist
á eigin vegum eða í samstarfi
við erlend fyrirtæki.
Fjögur ráðuneyti, iðnaðar-,
viðskipta-, fjármála- og ut-
anríkisráðuneyti, hafa nú
tekið höndum saman um að koma
upp fríiðnaðarsvæði hér á landi, eða
öllu heldur fríathafnasvæði, eins og
sumir kjósa að kalla það. Að sögn
Jóns Sigurðssonar, iðnaðar- og við-
skiptaráðherra, er vilji fyrir því af
hálfu íslenskra stjórnvalda að eitt-
hvað gerist í málinu sem allra fyrst.
Nú þegar hafa verið settar reglur
um íslenskt frísvæði, sem fjármála-
ráðuneytið hefur nýlega gefið út.
„Og að störfum er hópur manna á
vegum þessarra fjögurra ráðuneyta
og í samráði við sveitarfélögin á
Suðurnesjum sem ætlað er að skil-
greina betur við hvaða skilyrði fyr-
irtæki mega starfa á íslensku fríiðn-
aðarsvæði og hvar eðlilegast sé að
koma upp slíku fríiðnaðarsvæði þó
oftast sé rætt um Keflavíkurflug-
völl í því sambandi. í senn er verið
að forma þær reglur, sem eiga að
gilda á ísiensku fríiðnaðarsvæði og
hvernig við getum laðað fyrirtæki
að slíkum svæðum. Jafnframt erum
við í beinni verkefnaleit, en í gangi
eru viðræður við aðila, sem hafa
hug á því að setja upp starfsemi á
slíku svæði og hafa þeir verið mjög
jákvæðir,” segir Jón.
Hátæknivörur og
fj ármálaþj ónusta
„Það sem menn renna augunum
helst til er samsetningai’vinna á
hátæknivörum ýmsum, t.a.m. tölv-
um og tölvuhlutum, og stöndum við
nú einmitt í viðræðum við tvo er-
lenda aðila hvað það snertir. Jafn-
framt hefur það verið hugleitt hvort
fýsilegt sé að setja hér upp frí-
svæði fyrir fjármálaþjónustu,” segir
Jón. „Eg tel að frísvæði geti gert
gagn, og vonandi meðal annars
þannig að ísland verði einhverskon-
ar brúarpallur fyrir bandarísk fyrir-
tæki sem vilja starfa í Evrópu.”
Þegar Jón var að því spurður hvað
það væri helst sem draga myndi
erlend fyi'irtæki til íslands sagði
hann: „Gott fólk og viðskiptasamn-
ingar okkar við Evrópuríki, meðal
annars EES-samningurinn. Þau er-
lendu fyrirtæki, sem hér kæmu til
með að starfa á frísvæði, hefðu þar
með aðgang að evrópsku efnahags-
svæði. Þetta er mjög áhugavert
mál og reynsla annarra þjóða af
fríathafnasvæði, t.d. íra, hefur ver-
ið góð.” Jón segir að íslensk fyrir-
tæki gætu vissulega einnig komið
til greina inn á fríiðnaðarsvæði ef
það hentaði þeim, „en ég vil ekki
segja allt of mikið um þetta svona
fyrirfram. Frísvæði er fyrst og
fremst hugsað til þess að laða að
ný fyrirtæki frá öðrum löndum, en
náttúrulega líka til að laða fram
nýtt framtak hjá íslenskum fyrir-
tækjum.”
Tollfrelsi
Þær ívilnanir, sem fyrirtæki inn-
an íslensks frísvæðis myndu njóta,
yrði fyrst og fremst tollfrelsi miðað
við það að vörurnar fara aldrei inn
í íslenskt viðskiptakerfi. „Ég geri
ráð fyrir algjöru tollfrelsi, en þetta
er atriði sem ekki er búið að skil-
greina til fulls og sú nefnd, sem
nú er að störfum, er meðal annars
að fjalla um það hvaða réttindi og
skyldur koma til með að fylgja
starfsemi á slíkum svæðum.” Jón
segist binda vonir við að starfsemi
á íslensku frísvæði geti hafist á
næsta ári, en vildi ekki fullyrða
neitt um það að svo stöddu.
Shannon
Hugmyndin um fríiðnaðarsvæði
á Islandi er ekki ný af nálinni. I
upphafi sjöunda áratugarins vakti
rekstur fríiðnaðarsvæðisins við
Shannon-flugvöll á írlandi athygli
íslenskra stjórnvalda. Alþingi álykt-
aði 22. maí árið 1984 að fela Fram-
kvæmdastofnun ríkisins að gera
athugun á hvort hagkvæmt sé að
koma á fót fríiðnaðarsvæðum hér
á landi, t.d. á Keflavíkurflugvelli,
eða annars staðar þar sem henta
þætti. Og við gerð slíkrar athugun-
ar skyldi hafa samráð við samtök
iðnaðarins. Flutningsmenn tillög-
unnar á Alþingi voru þeir Karl
Steinar Guðnason, Kjartan Jó-
hannsson og Stefán Benediktsson.
í greinargerð flutningsmanna
segir m.a.: „Þegar þotur urðu al-
gengar í Atlantshafsflugi laust fyr-
ir 1960 féllu millilendingar til elds-
neytistöku á Shannon á írlandi að
mestu niður. Hafði það í för með
sér mikið atvinnuleysi í nálægum
byggðarlögum. Stjórnvöld á írlandi
brugðust við þessum vanda með því
að stofna sérstakt þróunarfélag
Shannon-flugvallar. Meginhlutverk
þess var að finna leiðir til þess að
tryggja vöxt og viðgang flugvallar-
svæðisins, örva farþega- og vöru-
flutninga um völlinn og efla at-
vinnulíf í byggðarlögum nálægt
vellinum. í þessu skyni kom þróun-
arfélagið á fót fríiðnðarsvæði við
Shannon-flugvöll árið 1959. Strax
í upphafi voru eftirfarandi fríðindi
boðin fyrirtækjum er vildu koma til
Shannon:
a) Algjört tollfrelsi að því er
snerti innflutning á hráefnum, vél-
um og tækjum til framleiðslunnar.
Sama máli gegndi um útflutning
fullunninnar vöru.
b) Leiga til 25 ára á verksmiðju-
byggingum sem þróunarfélagið
reisti. Byggingar þessar voru ann-
aðhvort staðlaðar byggingar eða
reistar í samráði við fyrirtækið.
Leigan miðaðist við byggingar-
kostnaðinn.
c) Óafturkræf fjárframlög er
svöruðu til helmings af kostnaðar-
verði véla, sem kaupa þurfti fyrir
hlutaðeigandi verksmiðju.
d) Sérþjálfun verksmiðjufólks
hinum erlendu fyrirtækjum að
kostnaðarlausu.
e) Algjört skattfrelsi til 1983.
Þetta þýddi 25 ára skattfrelsi fyrir
þau fyrirtæki sem fyrst hösluðu sér
völl í Shannon, en það gerðist árið
1959.”
Jafnframt var boðið upp á skatt-
frelsi á útflutningshagnaði tíma-
bundið, en það gildir raunar fyrir
öll útflutningsfyrirtæki á írlandi.
Fjármagnsfyrirgreiðsla hefur verið
aukin og styrkir til rannsókna og
vöruþróunar standa til boða. Þá
má nefna þjónustu hvers konar við
atvinnurekstur, bæði viðskiptalega
og tæknilega.
Reynslan
Rekstur fríiðnaðarsvæða hefur
gengið misjafnlega frá sjónarhóli
eigenda svæðanna. Talið er að veru-
leg framleiðslugeta sé ónýtt á svæð-
unum og að samkeppni um erlenda
fjárfestingu hafí harðnað á milli
þeirra, segir m.a. í úttekt Byggða-
stofnunar á fríiðnaðarsvæðum. Mat
á árangrinum af rekstrinum er þó
vandasamt þar sem mismunandi
markmið geta legið að baki stofnun-
ar fríiðnaðarsvæða. í skýrslu OECD
er lauslega rætt um árangurinn út
frá þremur almennum markmiðum
sem eru sameiginleg flestum svæð-
anna. Þau eru bætt nýting inn-
lendra framleiðsluþátta, einkum
fjölgun starfa. í öðru lagi aukinn
útflutningur og bættur gréiðslu-
jöfnuður við útlönd og í þriðja lagi
innflutningur erlendrar tækniþekk-
ingar og verkþjálfunar.
Á Shannon-fríiðnaðarsvæðinu
eru nú iðnaðarfyrirtæki, þjónustu-
fyrirtæki og vöruhús sem veita
4.500 manns atvinnu og þekja um
200 þúsund fermetra gólfflöt.
Framleiðslan er einkum á sviði raf-
einda- og raftækjasmíði, efnaiðnað-
ar og verkfæragerðar, segir í grein-
argerð flutningsmanna. „Reynslan
af fríiðnaðarsvæðinu í Shannon er
mjög góð. Auk þess að hafá veitt
þúsundum íra atvinnu hefur mikil
verkþekking verið flutt inn í landið.
Þá hafa írar einkum öðlast á þess-
ari starfsemi mikla reynslu í iðnþró-
unaraðgerðum. Má nefna að Shann-
on-þróunarfélagið vinnur nú að
uppbyg£ingu atvinnu á um 4.800
ferkílómetra svæði umhverfis
Shannon.”
Tollfrelsi og önnur
Hugtakið fríiðnaðarsvaeði nær yfir margs konar starfsemi tengda
útflutningi á vörum og/eða þjónustu þar sem fyrirtækjum leyfist
að flytja inn vörur frá útlöndum án þess að greiða tolla eða hlíta
magntakmörkunum á innflutningi. Fyrirtækin þurfa ekki að hlíta
gjaldeyriseftirliti eða ákvæðum um meðhöndlun gjaldeyris og
þurfa ekki, nema að takmörkuðu leyti, að sinna upplýsingaskyldu
til stjórnvalda.
Vörurnar má vinna frekar,
geyma eða hafa til sýnis á
svæðinu og er þá venjulega farið
eftir reglum um vinnueftirlit og
mengunarvamir í viðkomandi
landi. Útflutningur á vörunum er
jafnfijáls og innflutningurinn en
ef selt er út fyrir svæðið innan-
lands gilda oftast sömu reglur
eins og um venjulegan innflutning
væri að ræða. Skattlagning er
alls staðar eftir sérstökum regl-
um. Starfsemi verkalýðsfélaga er
stundum takmörkuð eða bönnuð
á svæðunum. Oft er erlendum
fyrirtækjum boðið verksmiðjuhús-
næði á hagstæðum kjörum, styrk-
ir til þjálfunar starfsfólks og fleiri
fríðindi til að fá þau til að setja
upp starfsemi á siíku svæði.
Nú eru á annað hundrað meiri-
háttar fríiðnaðarsvæði í heiminum
og mörg í undirbúningi og eru
þá ekki með talin minniháttar
frjáls svæði eins og fríhafnir við
flugvelli. Árið 1980 var talið að
um það bil 7-8% af heimsverslun-
inni hafi farið um ýmiss konar
fríiðnaðarsvæði og um 20% árið
1985. Ör fjölgun svæðanna bend-
kostaboö
ir til þess að þau séu veigamikið
tæki í atvinnu- og iðnaðarstefnu
stjórnvalda og stefnu þeirra gagn-
vart erlendu fjármagni, segir í
skýrslu Byggðastofnunar.
Samtök fríiðnaðarsvæða voru
stofnuð árið 1978 með það fyrir
augum, meðal' annars, að efla
samstarf og samstöðu milli stjórn-
enda fríiðnaðarsvæða. Auk stofn-
unar slíkra svæða hafa opinberir
aðilar í mörgum löndum gripið til
ýmissa annarra aðgerða til að laða
fyrirtæki að ákveðnum svæðum.
í nafni byggðastefnu er veitt
margs konar fyrirgreiðsla til fyrir-
tækja. Um er að ræða aðstoð til
dæmis í formi beinna framlaga
eða hagstæðra lána til bygginga,
tækja eða starfsþjálfunar. I stór-
um dráttum telst slík fyrirgreiðsla
jafngilda styrk frá 10% og upp í
50% af stofnkostnaði í nágranna-
löndum okkar.
Í
)
I
i
I