Morgunblaðið - 09.01.1992, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. JANUAR 1992

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Oleyst verkefni
egar litið er yfir svið þjóð-
lífsins í upphafi nýs árs
blasa við tvö óleyst verkefni,
sem skipta hag þjóðarinnar
miklu. Annað verður aðeins
leyst á erlendum vettvangi, en
lausn hins er í okkar eigin hönd-
um. Enn er óljóst, hvað verður
um hið fyrra, samninginn um
Evrópskt efnahagssvæði, í
kjölfar niðurstöðu EB-dóm-
stólsins. EFTA-ríkin gerðu
samninginn í góðri trú af sinni
hálfu og það er rétt hjá ríkis-
stjórninni, að Evrópubandalag-
ið verður að leysa hnútinn, sem
EB-dómstóllinn hefur bundið.
Samningurinn um EES er hins
vegar svo mikilvægur íslenzku
efnahagslífi, að ríkisstjórnin
má einskis láta ófreistað til að
liðka fyrir staðfestingu hans.
Málið mun hvíla með sérstökum
þunga á Jóni Baldvin Hanni-
balssyni, utanríkisráðherra,
sem um áramótin tók við for-
mennsku í ráðherranefnd
EFTA.
Síðara verkefnið er endurnýj-
un þjóðarsáttar á vinnumark-
aði. Þar mun ráðast, hvort ís-
lendingar búi áfram við stöðug-
leika í efnahagslífinu, geti
mætt þeim áföllum, sem þjóðar-
búið hefur orðið fyrir, og hafi
möguleika á bættum hag til
framtíðar. Að öðrum kosti held-
ur verðbólgan innreið sína á ný
með atvinnuleysi og rýrnandi
kaupmætti.
Foiystumenn launþegasam-
takanna og vinnuveitenda eiga
við ramman reip að draga. Þjóð-
hagsstofnun spáir því, að þjóð-
artekjur á þessu ári muni
minnka um 6,1%. Það er því
ekkert til skiptanna í nýjum
kjarasamningum og þeir hljóta
að snúast um það að veija
kaupmáttinn af beztu getu og
treysta atvinnu.
Ymis jákvæð teikn eru á
lofti, sem eiga að geta stuðlað
að hófsömum og raunsæjum
kjarasamningum. Verðbólgan
hefur verið á hraðri niðurleið
að undanförnu og síðustu mán-
uði fyrra árs gerðust þau stór-
merki, að lánskjaravísitalan
lækkaði um 0,3%. Það hlýtur
að hafa verið gleðilegt fyrir þá
sem skulda, heimili og fyrir-
tæki, að sjá skuldaupphæðina
lækka, aldrei þessu vant. Þarna
er um raunverulega bót að ræða
fyrir skuldsett heimili og fyrir-
tæki. Þetta er Ijóslifandi dæmi
um það, að kjarabætur geta
náðst með öðrum hætti en
krónutöluhækkunum. Lækkun
vöruverðs er annað dæmi og
lækkun vaxta það þriðja.
Verkalýðsforustan og vinnu-
veitendur eru sammála um, að
helzta forsenda kjarasamninga
við núverandi aðstæður í efna-
hags- og atvinnulífinu er lækk-
un vaxta. Til að það geti orðið
er nauðsynlegt að draga úr gíf-
urlegri lánsfjárþörf ríkisins og
íjárlagahalla. Ríkisstjórnin hef-
ur unnið að því hörðum höndum
að undanförnu og er ekki annað
að sjá nú, en að hún hafi stigið
fyrstu skrefin til þess . Það er
pólitískt afrek og almenningur
á ekki að láta upphrópanir
stjórnarandstöðu og áróður
þrýstihópa villa sér sýn í þeim
efnum.
Fjárlögin, sem afgreidd voru
rétt fyrir jól, gera ráð fyrir rúm-
lega fjögurra milljarða halla á
þessu ári og þótt það sé of
mikið þá er hallinn aðeins þriðj-
ungur af því sem var á liðnu
ári. Horfur eru á, að stórfelldur
samdráttur verði í lántökum
ríkisins. Frumvarp til lánsfjár-
laga, sem nú er til umíjöllunar
á Alþingi, gerir ráð fyrir rúm-
lega 13 milljarða lántökum rík-
isins, en þær námu 27,5 millj-
örðum króna á síðasta ári.
Heildarlántökur opinberra aðila
á síðasta ári námu 36 milljörð-
um króna en verða 24 milljarð-
ar i ár. Ríkisstjórnin virðist
staðráðin í því að láta þessar
tölur standast, þrátt fyrir póli-
tískt moldviðri og óþægindi,
sem að stjórnarflokkunum stafa
vegna þess. Svo mikið er í húfi
fyrir íslenzkt efnahagslíf, að
ríkisstjórnin verður að fylgja
stefnu sinni fast eftir. Lands-
menn allir munu njóta þess í
bættum hag þótt síðar verði.
Aðgerðir ríkisstjórnarinnar í
ríkisfjármálum munu stuðla að
verulegri raunvaxtalækkun og
skapa þar með skilyrði fyrir
endurnýjun þjóðarsáttar, draga
verulega úr útgjöldum heimila
og rekstrarkostnaði atvinnufyr-
irtækjanna. Það mun treysta
atvinnu í landinu, en fátt er
launþegum mikilvægara í efna-
hagssamdrætti. Þjóðhagsstofn-
un spáir því, að verðbólga verði
komin niður í 2—2,5% síðari
hluta ársins, ef kjarasamningar
verði á lágu nótunum. Hver
hefði trúað slíkum verðbólgu-
tölum fyrir örfáum misserum?
Gangi þetta eftir eru þær
fórnir, sem landsmenn þurfa
að taka á sig á næstunni, svo
sannarlega þess virði. Auk þess
er aldrei að vita nema þjóðar-
búið fái bónus í auknum afla-
heimildum í vor og sterkum
loðnustofni næsta haust.
Um óljós tilfinn-
ingasj ónarmið
eftir Þorstein
Siglaugsson
Þorsteinn Pálsson sjávarútvegs-
ráðherra lýsti því yfir á þingi út-
vegsmanna um daginn, að rök
þeirra, er andmælt hafa núverandi
kvótakerfi og þeirri eignatilfærslu
sem það hefur leitt af sér, byggi
mál sitt á „óljósum tilfinningasjón-
armiðum“. Hann sagði líka, að
hagfræðilegu rökin fyrir veiði-
Ieyfagjaldi væru ómerk.
Þannig er um hagfræði, að sam-
bandið milli forsenda og niður-
stöðu er sjaldan skiljanlegt ólærð-
um í þeirri grein. Ég hneigist því
til að taka varlega öllum hagfræði-
legum rökum, hvort sem er með
eða á móti veiðileyfagjaldi eða
kvótakerfi. Ég hef líka aðra
ástæðu til þess en eigin vanþekk-
ingu. Ég held nefnilega að spurn-
ingin sé ekki fyrst og fremst um
hagkvæmni, heldur um rétt.
Hver eftir getu...
„Hver eftir getu! Hverjum eftir
þörfum!“ Þannig hljómar eitt af
frægustu slagorðum kommúnista.
Þetta slagorð lýsir þeirri kenningu
mjög vel; það hefur nefnilega ekk-
ert siðferðilegt inntak. Sé það þýtt
yfir á mál sem hefur siðferðilegt
inntak verður það: „Hver eftir
skyldu! Hveijum eftir rétti!“ En
kommúnistum kemur réttur og
skylda ekkert við. „Hver eftir getu!
Hveijum eftir þörfum!“ Engin
„óljós tilfinningasjónarmið“ þar.
Munurinn á Sovétríkjunum sál-
ugu og lýðræðisríkjum Vestur-
landa er sá, að í hinum fyrmefndu
átti allt að ráðst af þörfum og
getu, en í þeim síðarnefndu er
byggt á rétti og skyldu. Réttur
manns til lífs, frelsis og eigna er
forsendan; fyrst kemur rétturinn,
svo hagkvæmnin, þarfirnar og
getan.
Fyrir skömmu flutti dómsmála-
ráðherra ávarp í tilefni af nýskipan
í íslensku réttarkerfi, sem komið
er á vegna kröfu Mannréttinda-
dómstóls Evrópu. Hann sagði þá,
að þótt breytingin kostaði töluvert
fé, mættu sparnaðarsjónarmið
ekki standa réttlætissjónarmiðum
ofar. Ég held að þetta sé alveg
rétt. Dómsmálaráðherra er trúr
þeim grundvallarhugsjónum sem
vestræn lýðræðisríki eru byggð á,
og þekkir mikilvægi þeirra.
Kannski hann reyni nú að útskýra
þetta fyrir kollega sínum.
Rök kvótanna
Stuðningsmenn kvótakerfis
hafa haldið því fram, að þeir út-
gerðarmenn, sem ríkið hefur af-
hent kvóta á grundvelli þriggja
ára aflareynslu, eigi þennan kvóta
með réttu. Rökin fyrir þessu
hljóma nokkurn veginn svona:
Þeir sem veiða fiskinn eiga fiski-
stofnana, rétt eins og bóndinn á
landið sem hann ræktar..
I fyrsta lagi: Það er rétt, að sá
sem veiðir fisk, á þann fisk sem
hann veiðir. En af því leiðir ekki
að hann eigi þann fisk sem hann
hefur ekki veitt. Til þess að hægt
sé að segja útgerðarmenn eiga
fiskistofnana kringum landið þarf
hefð að hafa myndast fyrir því.
Hún myndast ekki á þremur árum.
I öðru lagi: Ef þessi rök stæð-
ust, hvað þá með sjómennina?
Þeir veiða jú fiskinn, en ekki út-
gerðarmennirnir.
I þriðja lagi: Bóndinn eignast
Þorsteinn Siglaugsson
„Og þegar sjávarút-
vegsráðherra og for-
maður útgerðarmanna
standa upp og nefna
réttlætiskennd almenn-
ings „óljós tilfinniriga-
sjónarmið“, sem ekkert
mark sé á takandi, lít-
ilsvirða þeir eignarrétt-
inn, eina mikilvægustu
undirstöðu réttarríkis-
ins.“
land upphaflega með því að rækta
það, bæta vinnu sína við það. En
sjá sem veiðir fisk bætir engu við
fiskistofnana. Að auki eru land og
kvóti algerlega ósambærilegir
hlutir, því kvótinn er ekki ákveðið
svæði á hafinu, heldur réttur til
veiða.
En útgerðin aflar meirihluta
þjóðartekna. Er þá ekki eðlilegt
að hún fái kvótann ókeypis?
Nei. Hugsum okkur að á íslandi
væri ein stór verksmiðja, sem afl-
aði állra útflutningstekna þjóðar-
innar, með því að framleiða til
dæmis ál. Bæri þá íslensku þjóð-
inni að greiða fyrir og afhenda
verksmiðjunni, ókeypis, allt hrá-
efni sem hún notar? Hreint ekki.
En einmitt þannig hefur ríkið af-
hent sumum útgerðarmönnum
þjóðarauðinn.
En fyrr á öldum, raunar langt
fram á þessa, veiddu útlendingar
fisk hér við land. Ef hefðarréttur
hefur myndast við langvarandi
veiðar, eiga þeir þá ekki slíkan
rétt enn?
Nei. Samkvæmt hafréttarsátt-
mála hefur ísland tvö hundruð
mílna landhelgi. Þannig hafa aðil-
ar sáttmálans afsalað sér þessum
rétti. Því hafa þeir hann ekki leng-
ur.
Sameign íslendinga
Fiskimiðin við ísland eru sam-
eign þjóðarinnar, ekki af því að
það stendur í lögum, heldur vegna
þess að íyrir því er hefð: Hver sem
vildi og hafði til þess skip og veið-
arfæri hefur, allar götur frá landn-
ámi og þar til hið gæfulausa kvóta-
kerfi varð til, getað siglt á haf út
og komið að landi með það sem
hann aflaði.
Þegar ljóst varð, að takmarka
þurfti sóknina, var fyrst reynt að
gera það þannig, að þessi réttur
allra Islendinga yrði ekki brotinn.
Svo var ákveðið, fyrir nokkrum
árum, að afhenda þeim, sem veitt
höfðu fisk síðustu þijú ár áður,
réttinn til veiða meðan lögin giltu.
Og þegar efasemdarraddir um
réttmæti þessa heyrast, er talað
um ríkisafskipti og forsjárhyggju
þeirra, sem krefjast þess, að þjóð-
inni verði afhentur á ný sá réttur
sem henni ber. En var það ekki
einmitt ríkið sem afhenti sumum
útvegsmönnum kvótann? Og hvað
er slíkt annað en ríkisafskipti af
versta tagi?
Eftir að kvótakerfið var komið
á hefur andmælum við því ekki
linnt. Það er eðilegt, vegna þess
að það er réttarbrot og ekkert
annað. Og þegar sjávarútvegsráð-
herra og formaður útgerðarmanna
standa upp og nefna réttlætis-
kennd almennings „óljós tilfinn-
ingasjónarmið", sem ekkert mark
sé á takandi, lítilsvirða þeir eignar-
réttinn, eina mikilvægustu undir-
stöðu réttarríkisins.
Rökin fyrir eignarrétti sumra
útvegsmanna á fiskistofnunum
standast ekki. Og þá grípa menn
til hagkvæmisröksemda og tala
um „óljós tilfinningasjónarmið“.
Menn segja, að óhagkvæmt sé að
virða eignarréttinn. Þeir segja, að
útgerðin hafi ekki efni á að borga
fyrir hráefni sitt. Andstæðingar
þeirra telja hagkvæmara að út-
gerðin greiði hráefnið. En það
kemur málinu bara ekkert við
hvort er hagkvæmara. Minnumst
þeirra orða dómsmálaráðherra, að
réttur verði að standa hagkvæmni
ofar. Minnumst orða þeirra
manna, sem lögðu grundvöllinn
að fijálsu þjóðfélagi, með hugsjón
réttlætis að vopni.
Oljós tilfinningasjónarmið
Kominn er tími til að menn
hvíli sig á umræðu um hag-
kvæmni við fiskveiðistjórnun, en
hugi fyrst að því hvernig tryggja
megi rétt almennings til fiskimið-
aijna, sem Alþingi hefur sjálft
staðfest með lögum? Hvernig verð-
ur tryggt að allir íslendingar,
bæði þeir sem nú lifa og þeir sem
ófæddir eru, fái notið þessa rétt-
ar? Um þetta ber fyrst að ræða.
Ég held að einnig verði að athuga
vel, hvort ríkisvaldið þurfi endilega
að úthluta veiðiréttinum. Kann
ekki að reynast betra, að hann sé
undir beinni stjórn almennings, í
höndum sjálfstæðs félags? Full-
yrða má, að ríkið hefur til þessa
ekki staðið sig sem skyldi. Stjórn-
málamenn eru á góðri leið með
að glutra niður eigum lands-
manna. Hvernig má koma í veg
fyrir það?
Vitur maður hefur sagt, að
hugsunin sé daufar, ósýnilegar
rákir, dregnar í tungumálið: Án
þeirra eru orð okkar merkingar-
laus. Réttur og skylda kunna að
vera óljós hugtök og byggja vissu-
lega á tilfinningum. En þjóðfélag,
þar sem enginn réttur er og engar
skyldur, verður aldrei nema
ómannlegur óskapnaður. Við höf-
um séð slíkt ríki fæðast og deyja
á okkar öld. Við skulum varast
vofu þess, og muna, að án hinna
„óljósu tilfinningasjónarmiða“ er
engu samfélagi líft.
Höfiuuhir er heimspekinemi við
HÍ.