Morgunblaðið - 29.03.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. MARZ 1992
VEGALAUS
BÖRN^B
svíkja hana. Um 80% ungmenna sem
hingað leita koma utan skrifstofu-
tíma, á kvöldin og um helgar. En
endurkomur eru tíðari hjá þessum
þunga hópi vímuefnaneytenda. Þau
koma gjarnan af og til. Hingað koma
niður í 10 ára böm, upp í 19 ára
unglinga."
— Hvernig náið þið best sam-
bandi?
„Símaþjónustan er aðgengilegust.
Samt eru mörg hrædd við að hringja.
Morgunblaðið/KGA
Hans Henttinen fyrir framan
Rauðakrosshúsið.
Prófa tvisvar tii þrisvar til að kanna,
hver svarar, áður en þau þora að tjá
sig.“
— Aldurshópur?
„Frá 5-75 ára.“
— Fyrirspumir?
„Foreldrar að biðja um ráðlegging-
ar. Léttvæg símtöl frá eirðarlausum
krökkum, einum heima. Allt þar á
milli upp í unglinga í sjálfsvígshug-
leiðingum.“
Neyðaróp um nóttt
— Hafið þið bjargað mannslíf-
um?
„Ef þú hefðir spurt mig fyrir
tveimur árum, hefði ég ekki treyst
mér til að svara,“ segir Hans. „Nú
erum við aftur á móti með staðfest-
ar upplýsingar um, að okkur hafí
tekist að forða unglingum frá því
að fremja sjálfsvíg.
Tökum dæmi: Af hveiju hringir
18 ára stúlka til okkar kl. þijú um
nótt, til annars en að hrópa á hjálp?
Hún kann bara ekki að koma orðum
að því. Segir aðeins að hún sé búin
að taka inn of stóran skammt af
lyfjum. Okkur tekst að tala viðkom-
andi til og teija hana á að leita
aðstoðar.
Frá áramótum höfum við fengið
nálægt einu símtali á dag sem teng-
ist sjálfsvígshugleiðingum. í /yrra
fengum við 165 slík símtöl. Ýmist
frá unga fólkinu sjálfu eða aðstand-
endum. Alveg ljóst að þeim fer
ijölgandi.
Hvað býr að baki?
„Lítum á aldurshópinn 12-16 ára:
Mörg þeirra eru mjög félagslega ein-
angruð. Lögð í einelti í skóla. Eiga
erfitt með að fóta sig sem félagsver-
ur. Fá engin jákvæð viðbrögð frá
umhverfinu. Mörg sæta ofbeldi, eink-
um stúlkur sem margar þurfa að
þola siflaspell. Við fáum símtöl frá
13-15 ára stúlkum sem voru beittar
kynferðislegri misnotkun 7-8 ára,
allt niður í 4 ára gamiar.
Lítum á næsta hóp 16-19 ára:
Rauði þráðurinn í gegnum þennan
aldurshóp er mikil vímuefnaneysla,
ýmist sem orsök eða afleiðing að
mikilli vanh'ðan, þó vissulega fléttist
aðrir þættir inn í.
Síðan koma þeir fullorðnu. Þar eru
fyrst og fremst sambúðar- og fjár-
hagsörðugleikar sem koma til. Al-
gengt að við heyrum frá fólki sem
er mjög einmana og á við alvarlegt
þunglyndi að stríða.“
Ógnvekjandi staðreyndir
Getur þetta verið? spyr ég sjálfa
mig. Og það á litla íslandi. Hryggileg
ný þjóðfélagsmynd rennur yfir okkur
sem sitjum í stundarþögn í gömlu,
virðulega húsi við Ijarnargötu.
Handan við þilið hringir síminn í sí-
fellu. Þrjár línur að taka við símtölum
ráðvilltra bamssála, úti í bæ eða
utan af landi.
„Þau hringja mest síðdegis," segir
Hans, „þegar þau koma heim úr
skóla, áður en foreldrar koma heim
úr vinnu. Síðan rýkur síminn aftur
upp kl. níu á kvöldin og hægir ekki
á sér fyrr en líða tekur á nótt.“
— En aðstæður vegalausra ungl-
inga?
„Þeir eru margir í mikilli vímu-
efnaneyslu og eiga engan fastan
samastað. Margir hafa slitið sig úr
tengslum við foreldra og vilja standa
á eigin fótum. Það er ekki óalgengt
að krakkar utan af landi sjái Reykja-
vík sem draumaborg, komi hingað,
ætli að vinna og sjá fyrir sér sjálf,
en mistekst. Þau lenda á vergangi,
em kannski tvær nætur hjá þessum
vini, sofa eina nótt úti, dvelja viku
hjá öðmm.
Það má ekki gleyma því að marg-
ir 16-19 ára unglingar sem eru í
mikilli neyslu, hafna allri aðstoð.
Neyslan er svo spennandi og enginn
getur ráðskast með þau. Og þau vilja
lifa samkvæmt þessú lífsmunstri.
Þessi hópur leitar gjarnan alltof seint
til okkar, þegar allt er þrotið, allar
aðstæður orðnar mjög slæmar og
neyslan farin að stjóma öllu þeirra
lífi. Þá er mikil vanlíðan í gangi.
En ég vil taka það fram,“ segir
Hans, „að við höfum séð marga ein-
staklinga snúa blaðinu við og ná
árangri. En því er ekki að leyna, að
þó nokkrir hafa ekki átt aftur-
kvæmt. Minningargreinarnar bera
þess sorglegt vitni.“
BETUR MA EF
DUGA SKAL
ARTHUR MORTENS, FORSTÖÐUMAÐUR KENNSLUDEILDAR
FRÆÐSLUSKRIFSTOFU REYKJAVÍKUR
eftir Oddnýju Sv. Björgvins
ATHYGLI þjóðarinnar hefur verið vakin á vegalausum
börnum, svo rækilega að á einum degi söfnuðust 32 millj-
ónir í sjóð til byggingar meðferðarheimilis. Islendingar
eru alltaf fljótir að bregðast við ákalli um neyðarhjálp.
En við erum líka þekkt fyrir mikla umfjöllun um þau
málefni sem eru efst á baugi hverju sinni, en okkur
hættir við að leggja þau fljótt til hliðar. Er hætta á að
við gleymum vegalausu börnunum okkar, Arthur?
„Við hjá samtökunum Barna-
heill erum sannfærð um, að svo
rækilega sé búið að opna augu
almennings á þessum þjóðfélags-
vanda, að umræðan um málefni
barna verði aldrei söm,“ segir
Arthur. „Árangurinn í þessu
söfnunarátaki var störkostlegur.
En betur má ef duga skal. Ég
held að fáir geri sér grein fyrir
hvað málið er víðfeðmt og á sér
djúpar rætur í þjóðfélaginu."
— Bygging' meðferðar-
heimilis leysir þá ekki allan vand-
ann?
„Alls ekki, en það leysir úr brýn-
ustu þörfunum núna. Stjóm
Barnaheilla er búin að halda 2
fundi, þar sem við reynum að
meta hvað hægt er að fara langt
með þessa peninga. Það fer eftir
því hvað ríkið er tilbúið að koma
til móts við okkur. Okkur finnst
eðlilegt að ríkið taki að sér
rekstrarkostnað með einhveijum
hætti. En rekstur meðferðar-
heimilis kostar um 12-13 millj-
ónir á ári.“
Lagaframkvæmd aukaatriði!
— Hvert verður næsta skref?
„Að kynna Barnasáttmála
Sameinuðu þjóðanna,“ svarar
Arthur hiklaust. „Það er ýmislegt
í sáttmálanum sem við verðum
að taka tillit til, áður en við förum
að samþykkja ný barnalög og
frumvarp _um vernd barna og
unglinga. Islendingar voru með-
flytjendur að sáttmálanum. Samt
er ekki enn búið að staðfesta
hann á Alþingi. Við íslendingar
erum góðir að samþykkia lög, en
framkvæmd þeirra virðist oft og
tíðum minna mál. Þetta er veik-
leiki hjá framkvæmdavaidinu og
mér finnst að við skerum okkur
frá öðrum Norðurlandaþjóðum
hvað þetta snertir.
Norðmenn og Svíar eru komn-
ir á fullt með að fylgja eftir fram-
kvæmd sáttmálans í sínum lönd-
um. Þar sér umboðsmaðurjbarna
um að málefni bama séu'í lagi
og framkvæmd laga um þau sé
rétt framfylgt. Mjög brýnt er hjá
okkur að fá slíkan embættismann
sem fyrst til starfa. Mörg úr-
lausnarefni bíða. Til dæmis höf-
um við ekkert sinnt börnum inn-
flytjenda. Þau hafa hingað til
verið nánast réttindalaus í ís-
lensku samfélagi. Samkvæmt
Barnasáttmálanum eiga þau rétt
á sérkennslu í íslensku og sömu-
leiðis í eigin móðurmáli."
Þögnin var orðin æpandi
— Hvers vegna kom þessi
umræða svona skyndilega upp?
Nú hlýtur fagfólk að hafa vitað
nokkuð lengi um þennan vanda.
„Þögnin var orðin æpandi,“
segir Arthur með áherslu, „og
ört vaxandi vandi orðinn svo al-
varlegur, að ekki var hægt að
þegja lengur. Trúnaðarskylda
fagfólks var farin að hamla allri
umræðu um þessi mál. Þessi mál
eru mjög vandmeðfarin og við-
kvæm, en gagnrýnin umræða á
faglegum nótum hlýtur alltaf að
verða börnunum til góðs.
Auðvitað er þetta búið að vera
um áratug eða meira að hlaðast
upp. Skilnaðartíðni hefur aukist.
Staða fjölskyldunnar veikst. Og
samfélagið hefur ekki mætt þess-
ari þróun með því að byggja upp
öflugra skólakerfi. íslenska
skólakerfið er hið eina í Vestur-
heimi sem ekki er einsetið. Skól-
inn ætti að geta unnið markviss-
ara að uppeldis-
málum. Þar eru
börnin frá 6-16
ára aldurs. En
uppeldis- og um-
hyggjuþáttur skól-
ans hefur liðið fyr-
ir náms- og minn-
isþáttinn. Bókin
hefur að mínu viti
varpað skugga á
barnið.
Þau skortir
andlega hlýju
Börn skortir
andlega hiýju sem
oft er besta vega-
nestið út í iífið.
MÖrg fá litla sem
enga hlýju og eru
því ófær um að
' gefa frá sér sjáíf.
„Einungis meðal
manna verða börn
menn,“ segir mál-
tækið. Eðlileg
samskipti barna og fullorðinna
hafa trosnað upp í of ríkum
mæli. Það er orðið afar brýnt í
þessu þjóðfélagi upplausnar og
skilnaða að koma á öflugri fjöl-
skylduráðgjöf,“ segir Arthur.
— Hvernig kemur þetta fram
í skólunum?
„Kennarar sem hafa áratuga
reynslu í starfi sjá nú verulega
breytingu. Áður fyrr lauk slags-
máium í skólaportinu, þegar sest
var ofan á félagann. Nú er spark-
að í liggjandi skólafélaga, jafnvel
framan í hann.
Það er ekki eðlilegt,“ segir
Arthur, „að 6 ára gutti gangi um
skólalóðina, kiappi blíðlega í
hnakkann á skólafélögunum og
kýli þá síðan í andlitið þegar
þeir snúa sér við, svo að þeir
hljóta verulega áverka af. Og
þegar spurt er af hveiju gerðirðu
þetta? Þá er svarað: Þetta er
bara leikur. Og hvar sérðu svona
leik? í sjónvarpinu, er svarið.
Uppeldisáhrif sjónvarps eru í
vaxandi mæli að koma fram í
leikjum barnanna.
Vígabörnin
í stórborgum erlendis hafa
myndast bamahópar sem kallast
„Fighter Children“. Þetta eru sið-
laus og hömlulaus börn sem virða
engar reglur og eru til stórvand-
ræða. Ég hef varað við því áður,
að íslenskar þjóðfélagsaðstæður
séu að þróa upp slíka einstakl-
inga. Það getur ekki verið, segir
fólk, á okkar góða skeri. Og neit-
ar að trúa.
En við verðum að horfast í
augu við að Reykjavík er komin
með stórborgareinkenni. Undir-
heimar Reykjavíkur eru harður
heimur og ala af sér óáran. Hér
eru að vaxa upp einstaklingar
sem verða afbrotamenn, ef okkur
tekst ekki að vinna með þessi
börn og koma þeim á réttan kjöl.
Að öðrum kosti lenda þau á glap-
stigum í víðustu merkingu. Því
miður vill ferlið oft verða þann-
ig.“
— Má ekki grípa inn í áður?
„Óryggisnetið hjá okkur er
ekki sterkt. Það er svo auðvelt
að falla á milli skips og bryggju,"
segir Arthur alvörugefinn. „Mál-
efni barna eru nú í 4 ráðuneyt-
um. Samvinna á milli ráðuneyt-
Arthur á skrifstofu sinni. Morgunblaðíð/KGA
anna er lítil sem engin.“
— Hvað er til ráða?
„Efla fyrirbyggjandi starf inn-
an skólanna. Tengja nánar þá
ijölmörgu aðila sem vinna að
þessum málum.“
Gangandi tímasprengjur
Og síðustu hrollvekjufréttir:
11 ára drengur stingur félaga
sinn með hníf. Er þetta það sem
við megum eiga von á? Arthur
svarar þessu óbeint: „Nokkrir
nemendur 11-12 ára eru nú á
götunni. Skólinn er búinn að gef-
ast upp. Og félagsmálastofnun
sér engin úrræði.
Hvað getum við gert? spyr
skólastjóri sem hringir til mín á
hveijum degi. Til hans berast
daglega kvartanir frá foreldrum
sem þurfa að fylgja börnum sín-
um í skólann og sækja þau, af
ótta við þessi börn sem ganga
um vopnuð hnífum og eru fljót
til að beita ofbeldi. Eg veit um
nokkrar slíkar gangandi tíma-
sprengjur," segir Arthur.
Hrollvekja í íslensku þjóðfélagi
allsnægtanna. Hvernig getur
þetta átt sér stað í, fámenni á
friðsælli sögueyju úti í miðju
Atlantshafi? Þegar búið er að
vanrækja uppeldi, eða hæfilega
blöndu af umhyggju og aga, síð-
ustu 20-30 árin, er þá að furða
þó að eitthvað fari úrskeiðis?