Morgunblaðið - 01.05.1993, Side 25

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. MAÍ 1993
25
prófi hans við læknadeild Kaup-
mannahafnarháskóla.
Um árangur bólusetningarað-
ferðar Björns segir Halldór Þorm-
ar í fyrrnefndri tímaritsgrein:
„ Ut frá árlegri dártartölu þegar
veikin var í hámarki og að hún
iækkaði um meira en 90% eftir
að bólusetning hófst, má áætla að
15 til 20 þúsund kindur hafi bjarg-
ast á hveiju ári milli 1950 og
1960. Þannig hefur sparast sem
svarar jafnmörgum ærverðum ár-
lega. Má því ætla að kostnaður
við byggingu og rekstur tilrauna-
stöðvarinnar á Keldum hafi með
gamaveikirannsóknunum einum
borgað sig margfaldlega. Sannað-
ist hér það sem Björn hafði haldið
fram allt frá háskólaárum sínum
um mikilvægi vísindarannsókna
fyrir atvinnuvegina og þjóðfélagið
í heild.“
Margrét Guðnadóttir prófessor
segir í grein um verk Bjöms Sig-
urðssonar sem birtist í bók með
heildarútgáfu ritverka Björns sem
gefin var út árið 1990: „Niðurstöð-
ur rannsóknanna, sem þetta fáa
fólk á Keldum vann að, urðu þó
fljótlega heimsþekktar, og síðustu
æviárin skipaði Björn alþjóðlegan
virðingarsess meðal veirufræðinga
og þeirra bakteríufræðinga, sem
fást við búfjársjúkdóma.
Annarlega hæggengar
veirusýkingar
Bjöm vann einnig að rannsókn-
um á öðmm veirusjúkdómum sem
hijáðu íslenskt sauðfé en það vom
votamæði, þurramæði, visna og
riða. Birti hann margar greinar
um þessar rannsóknir í erlendum
vísindatímaritum. Árið 1954 var
Birni boðið að halda fyrirlestra um
rannsóknir sínar við Konunglega
dýralæknaskólann í London og þar
setti hann fyrst fram kenningu
sína um hæggenga smitsjúkdóma
sem byggðist á rannsóknum hans
á visnu og mæði.
„Birni tókst að sýkja heilbrigðar
kindur með bakteríulausum vökva
úr votamæði- og þurramæðlingum
ogheilum kinda með visnu ogriðu.
Þannig sannaði hann, að þetta eru
veirusjúkdómar með óvenju lang-
an meðgöngutíma. Mánuðir, og
jafnvel mörg ár geta liðið frá sýk-
ingu, þar til sjúkdómur kemur
fram. Veirusjúkdómar með svo
langan meðgöngutíma voru áður
óþekktir, “ segir Margrét Guðna-
dóttir í fyrrnefndri grein.
Hefði líklega hlotið
nóbelsverðlaun
Árið 1958 vakti Björn fyrstur
manna athygli á því að eðli og
Bjöm var á und-
an sinni samtíð
- segir vísindamaðurinn Robert C. Gallo
ROBERT C. Gallo, heimskunnur alnæmissérfræðingur sem var
annar tveggja vísindamanna sem uppgötvuðu HlV-veiruna sem
veldur alnæmissjúkdómnum, verður meðal fyrirlesara á vís-
indaráðstefnunni á íslandi í sumar. Gallo segir í samtali við
Morgunblaðið að verk Björns Sigurðssonar séu mjög mikilvæg
og Björn hafi verið frumkvöðull og á undan sinni samtið vegna
rannsókna sinna á hæggengum veirusjúkdómum. Gallo segir
að lýsingar Björns hafi auðveldað skilning vísindamanna á hegð-
un alnæmisveirunnar.
„Björn Sigurðsson er ekki eins
vel þekktur og hann ætti að vera
vegna læknisfræðirannsókna
sinna. Ég veit ekki hver ástæðan
fyrir því er en það er hugsanlegt
að hún sé sú að rannsóknasvið
hans, á þeim tíma sem hann starf-
aði við rannsóknir á hæggengum
veirusjúkdómum, var ekki mjög
þekkt eða viðurkennt. Hann var
aðeins á undan sinni samtíð. Önn-
ur ástæða er sennilega sú að hann
helgaði sig rannsóknum á dýra-
sjúkdómum en það svið hefur
einnig verið talsvert takmarkað.
Ég tel þó að það hafi smám sam-
an verið að breytast á undanföm-
um árum,“ segir Gallo.
Höfum öll kynnt okkur
verk hans
„Ég heyrði fyrst um verk
Björns Sigurðssonar hjá doktor
William Jarret í Glascow í Skot-
landi sem stundaði einnig svipaðar
rannsóknir og Björn gerði á dýra-
sjúkdómum. Við uppgang nútíma
líffræði á áttunda og níunda ára-
tugnum beindist athyglin í svo
ríkum mæli að sameindalíffræði
að framlag nókkurra frumkvöðla
varð minna áberandi en eðiilegt
hefði verið.
Á áttunda áratugnum hafði
Jarret kveikt áhuga minn á að
rannsaka hæggenga veirusjúk-
dóma í mönnum. Þá kynntist ég
verkum Björns Sigurðssonar og
satt að segja veitti ég þeim ekki
mikla athygli í fyrstu eða ekki
fyrr en vinur minn, nóbelsverð-
launahafinn Carleton Gajdusek,
vakti einnig athygli mína á verk-
um Björns. Svo eftir að alnæmisf-
araldurinn braust út höfum við
öll kynnt okkur verk hans og
hvernig hann lýsir hegðun veiru-
sjúkdóma sem auðveldaði okkur
að skilja ýmsar þær uppgötvanir
sem við höfum gert í meinafræð-
um og Iíffræði,“ segir hann.
„Að sjálfsögðu voru verk hans
mikilvæg," segir Gallo. „Hug-
myndir hans skýrðu að minnsta
kosti hluta af hegðun sjúkdómsins
alnæmis og annarra veira sem við
uppgötvuðum á síðari hluta átt-
unda áratugarins og í byrjun þess
níunda. Björn var frumkvöðull og
verk hans mjög mikilvæg og ef
við hefðum kynnt okkur þau ná-
kvæmlega hefðum við getað upp-
götvað fyrr ýmislegt sem við höf-
um vitneskju um í dag og ég vildi
óska þess að ég hefði fengið tæki-
færi til að kynnast manninum,“
sagði hann.
Gallo sagði aðspurður að hann
teldi að vísindaframlag Björns
verðskuldaði æðstu viðurkenn-
ingu vísindanna, veitingu nóbels-
verðlauna í læknisfræði.
Gallo var einnig spurður hvort
hann teldi líklegt að fram kæmi
lælcning við alnæmi í fyrirsjáan-
legri framtíð. „Það mun engin
fullkomin lækning finnast við
sjúkdómnum á næstu árum, jafn-
vel ekki fyrir lok aldarinnar,"
svaraði hann.
Gallo sagðist hins vegar vera
vonbetri varðandi meðferð al-
næmissjúkdómsins þótt hann tæki
fram að hann vildi ekki segjast
vera bjartsýnn. „Ég er vongóður
'um að það verði framfarir við
meðferð sjúkdómsins á næstu
þremur til fjórum árum sem
byggjast á rannsóknum á sam-
eindalíffræði og einnig á rann-
sóknum á æxlisveirum sem tengj-
ast-alnæmi,“ sagði hann. „Erfða-
vísameðferð mun leiða til fram-
fara og síðast en ekki síst vax-
andi skilningur okkar á tilurð og
framvindu sjúkdómsins,“ sagði
hann.
Héðan heldur Gallo á alþjóðlegu
alnæmisráðstefnuna sem haldin
verður í Berlín í júní.
gangur taugasjúkdómsins MS
(heila- og mænusiggs) líktist um
margt hæggengum veirusjúkdóm-
um, einkum visnu. Sá hann mögu-
leika á að rannsóknir á hæggeng-
um smitsjúkdómum í dýrum kynnu
að opna nýjar leiðir til skilnings á
langvinnum sjúkdómum í mið-
taugakerfi manna. Halldór Þormar
bendir á í grein sinni að Björn
hafi stundað ýmsar rannsóknir á
sjúkdómnum, en þótt visna hafi
ekki reynst nothæft dýralíkan fyr-
ir MS hafi hins vegar komið í ljós
skömmu eftir fráfall Björns að
ákveðnir sjaldgæfir taugasjúk-
dómar í fólki væru svipaðir riðu í
sauðfé sem orsakast af samskonar
sýklum. Eru þetta sjúkdómarnir
kúru og Creutzfeldt-Jakob sjúk-
dómurinn (CJD).
Bandaríski vísindamaðurinn
. Carleton Gajdusek stundaði rann-
sóknir á frumstæðum þjóðflokki í
Nýju Gíneu og gerði tilraunir á
öpum sem leiddu í ljós að Creutz-
feldt-Jakob sjúkdómurinn var ekki
arfgengur efnaskiptasjúkdómur
heldur hæggengur smitsjúkdómur
samkvæmt skilgreiningum sem
Bjöm Sigurðsson hafði sett fram.
„ Vafalaust átti kenning Björns
um hæggenga smitsjúkdóma
drjúgan þátt í hve tilraunir Gjadu-
seks með kúru og CJD urðu árang-
ursríkar. Enda hefur hann látið
verk Björns njóta sannmælis og
ávallt vitnað í þau, bæði í þeim
fjölmörgu greinum sem hann hef-
ur birt um rannsóknir sínar og í
fyrirlestrum sem hann hefur hald-
ið víða um heim. Árið 1976 hlaut
Gajdusek nóbelsverðlaun í lífeðlis-
og læknisfræði fyrír rannsóknir
sínar á kúru og CJD. Ef Bjöm
hefði þá verið á lífi er líklegt að
verðlaununum hefði verið skipt á
milli hans og Gajduseks. Varla
hefði verið gengið fram hjá Birni
sem var höfundur þeirra hug-
mynda sem lágu til grundvallar,“
segir Halldór í grein sinni. Gajdu-
sek verður meðal fyrirlesara á
ráðstefnunni á íslandi í sumar.
Akureyrarveikin
Hér hefur aðeins verið stiklað
á stóru og er ógetið fjölmargra
rannsókna sem Björn stundaði á
ýmsum mannasjúkdómum. Hann
var ráðgjafi íslenskra heilbrigðis-
yfírvalda varðandi ónæmisaðgerð-
ir gegn veirusjúkdómum og annað-
ist skipulagningu og framkvæmd
bólusetningar gegn mænusótt sem
gekk hér veturinn 1955-1956. Þá
hófu Björn og samstarfsmenn
hans á Keldum framleiðslu á bólu-
efni sem skilaði miklum árangri
þegar upp kom faraldur af áður
óþekktri Ásíuinflúensu árið 1957.
Einnig vöktu rannsóknir hans á
svokallaðri Akureyrarveiki mikla
athygli meðal vísindamanna. Ak-
ureyrararveikin var faraldur sem
kom upp á Akureyri og nágrenni
haustið 1948 og stóð yfír í þrjá
mánuði. Veiktust um 500 manns,
nær eingöngu ungt fólk, af sjúk-
dómnum. Var í fyrstu talið að um
lömunarveiki væri að ræða en
Birni tókst að sýna fram á að svo
var ekki og var hann sannfærður
um að hér væri veirusjúkdómur á
ferðinni þótt aldrei tækist að ein-
angra veiruna. Skrifaði hann um
þennan sjúkdóm í erlend lækna-
tímarit og að sögn Jóhannesar
Björnssonar eru vísindamenn í dag
sannfærðir um að hér hafi verið á
ferðinni sjúkdómur sem er vel
þekktur í dag og kallast Almenni
þreytusjúkdómurinn (Chronic
Fatique Syndrome). Éinkenni
sjúkdómsins eru máttleysi, vöðva-
eymsli og stundum væg lömun.
Að sögn Jóhannesar hafa margir
sem sjúkdóminn fengu aldrei náð
sé fýllilega aftur.
Lýsingar Björns á Akureyrar-
veikinni eru fyrstu lýsingar sem
birtar hafa verið um þennan sjúk-
dóm. Hafa miklar rannsóknir verið
gerðar á honum en orsakirnar eru
þó enn óþekktar þrátt fyrir fram-
farir í greiningu á veirusýkingum.
Vísindi undirstaða velmegunar
Bjöm Sigurðsson lét sig þjóð-
mál og einkum þó eflingu vísinda-
starfa sig miklu varða og skrifaði
töluvert um þau mál. Þá átti hann
sæti í Rannsóknaráði ríkisins og
var formaður þess seinustu fímm
árin sem hann lifði. Átti hann einn-
ig frumkvæði að stofnun Vísinda-
sjóðs.
í erindi um skipan vísindarann-
sókna á íslandi sem Bjöm flutti
árið 1959 komst hann svo að orði:
„Undirstaðan undir velmegun
þjóðar nú á dögum er sú vísinda-
og tæknimenning, sem einkennir
okkar öld. Stundum lítur út eins
og við íslendingar viljum búa við
tuttugustu aldar efnahagsafkomu,
án þess að byggja hér upp tuttug-
ustu aldar vísinda- og tæknimenn-
ingu. Það mun ekki reynast kleift. “
Eftirlifandi kona Björns er Una
Jóhannesdóttir frá Hofstöðum í
Skagafirði. Eignuðust þau þrjú
börn, sem öll urðu læknar. Eddu
augnlækni, sem nú er látin, Sigurð
krabbameinslækni og Jóhannes
meinafræðing.
Heimildir; Andvari 1991, grein eftir
prófessor Halldór Þormar.
Björn Sigurðsson dr.med. Ritverk,
útg. í Reykjavík 1990. Ýmsar greinar.
Viðtöl við Jóhannes Björnsson meina-
fræðing.
Texti: Ómar Friðriksson
Fóstureyðingar árin 1989-1991
Allt að 23% létu eyða
fóstri oftar en einu sinni
AF þeim 658 konum sem gengust
undir fóstureyðingu árið 1991
voru 23% að fara í annað sinn eða
oftar, árið 1990 höfðu 20% af 714
konum farið áður og 23% af 670
árið 1989.
Samkvæmt tölum Hagstofunnar
höfðu 516 þeirra sem leituðu fóstur-
eyðingar árið 1989 ekki komið áður
en 127 voru að koma í annað sinn.
Árið 1990 voru 569 að koma í fyrsta
sinn og 123 í annað sinn og árið
1991 voru 512 í fyrstu aðgerð en
114 í annarri.
Árið 1989 leitaði 591 kona eftir
fóstureyðingu vegna félagslegra
ástæðna, 48 vegna læknisfræðilegra
ástæðna og 31 vegna félagslegra og
læknisfræðilegra. Árið 1990 komu
666 vegna félagslegra ástæðna, 31
vegna læknisfræðilegra, 11 vegna
félagslegra og læknisfræðilegra en 6
af öðrum ástæðum. Árið 1991 komu
Fóstureyðingar á íslandi 1989-1991
Fjöldi fóstureyðinga á hverjar 1.000 konur
595 vegna félagslegra ástæðna, 40 félagslegra og læknisfræðilegra en 6
vegna læknisfræðilegra og 17 vegna af öðrum ástæðum.
TILBOÐ
ÓSKAST
í Ford Taurus L S/W, árgerð ’90, G.M.C.
Jimmy S-15 Sierra Classic 4x4, árgerð '88
og aðrar bifreiðar, er verða sýndar á Grens-
ásvegi 9 þriðjudaginn 4. maí kl. kl. 12-15.
Tilboðin verða opnuð á sama stað kl. 16.
SALA VARNARLIÐSEIGNA