Morgunblaðið - 08.05.1993, Blaðsíða 27

26
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. MAÍ 1993
Frelsið, friðurinn
o g vamarstöðin
Pli>r0iwiMal>ií
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1200 kr. á mánuði innan-
lands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Gengisfelling er
ekki lausnin
EFTIR ÁSGEIR SVERRISSON
í janúarmánuði árið 1941 lét Cordell Hull, þáverandi utanrík-
isráðherra Bandaríkjanna, þau boð út ganga til íslenskra
sljórnvalda að ráðamönnum vestra væri fullkunnugt um að
öryggi Islands kynni að vera ógnað í ófriðnum mikla. Ríkis-
stjórn Bandaríkjanna myndi ef til vill grípa til sérstakra
ráðstafana til að tryggja að ísland kæmist ekki undir yfir-
ráð erlendra ríkja ef svo færi að Bretar yrðu ofurliði bornir
í stríðinu við Þjóðveija. Þessi orðsending sem ræðismaður
Bandaríkjanna á íslandi, Bertel E. Kuniholm, kom á fram-
færi, markaði þáttaskil. Hún kvað í raun á um að Monroe-
kenningin svonefnda sem samnefndur forseti Bandaríkjanna
hafði sett fram í desember 1823 og varð síðar skilgreining
á bandarísku áhrifasvæði, næði einnig til íslands. Hún reynd-
ist upphafið að þátttöku Bandaríkjamanna í heimsstyrjöld-
inni síðari og varð til þess að einangrunarhyggjan sem ríkt
hafði vestra frá lokum fyrri heimsstyijaldarinnar heyrði
sögunni til. Og hún reyndist upphafið að því að íslendingar
vörpuðu endanlega hlutleysisstefnu sinni fyrir róða.
Tæplega hálfu ári eftir að rík-
isstjórnin felldi gengi ís-
lensku krónunnar um 6% eru
kröfur um gengisfellingu farnar
að heyrast á nýjan leik.
Gengisfellingin í nóvember í
fyrra var rökstudd með lækkun
gengis gjaldmiðla á mikilvægum
mörkuðum fyrir íslenskar sjávar-
afurðir, aðallega í Bretlandi, og
lækkun á gengi norsku krónunn-
ar, sem talin var yfirvofandi.
Samhliða gengisfellingunni var
gripið til ýmissa aðgerða, m.a.
niðurfellingar aðstöðugjalds, til
að bæta skattalega aðstöðu at-
vinnufyrirtækja. Jafnframt var
boðað að stofnaður yrði sérstakur
þróunarsjóður sem myndi taka
þátt í úreldingu fyrirtækja í sjáv-
arútvegi.
Þau rök eru nú færð fyrir geng-
isfellingu að samkeppnisstaða
sjávarútvegsins hafi versnað svo
mikið frá í nóvember að óhjá-
kvæmilegt sé að grípa til aðgerða.
í ræðu á aðalfundi Sölumið-
stöðvar hraðfrystihúsanna sagði
Jón Ingvarsson, stjórnarformaður
SH: „Gengisfelling hlýtur alltaf
að vera neyðarúrræði. En þegar
verðhrun á sjávarafurðum og
aflasamdráttur valda slíkum
tekjusamdrætti í sjávarútvegi og
til fjöldagjaldþrota horfir í at-
vinnulífi landsmanna fæ ég ekki
séð hvernig hægt sé að ná jafn-
vægi milli tekna og gjalda nema
með gengisleiðréttingu. Væri
þess nokkur kostur að færa
kostnaðarstigið niður með hand-
afli og leysa vandann þannig
væri sjálfsagt að fara þá leið. En
mér vitanlega hefur sú leið hvergi
tekist. Menn mega ekki skilja orð
mín þannig að ég sé einhver sér-
stakur talsmaður gengislækkun-
ar. Þvert á móti tel ég að allra
leiða eigi ávallt að leita áður en
til hennar er gripið. En líklega
eigum við nú engra annarra kosta
völ.“
Það er vissulega rétt hjá stjórn-
arformanni Sölumiðstöðvarinnar
að rekstrargrundvöllur sjávarút-
vegsins er hruninn. Morgunblaðið
hefur hins vegar ítrekað lýst
þeirri skoðun að gengisfelling sé
ekki rétta lausnin.
Nánast daglega berast nýjar
fregnir af vandræðum útgerðar-
og fiskvinnslufyrirtækja. Rekstr-
arerfiðleikar þessara fyrirtækja
stafa auðvitað að verulegu leyti
af þeim samdrætti sem orðið hef-
ur í fiskveiðum og verðfalli á
okkar helstu útflutningsmörkuð-
um.
Því má aftur á móti ekki
gleyma að mörg þessara fyrir-
tækja eru jafn illa í stakk búin
til að mæta utanaðkomandi áföll-
um og raun ber vitni vegna mik-
illa skulda. Lán þessara fyrir-
tækja eru að mestu annaðhvort í
erlendum gjaldmiðlum eða þá
verðtryggð. Dettur nokkrum í
hug að rekstrarstaða þeirra batni
ef gengi íslensku krónunnar
lækkar? Og benda ekki neikvæð
ummæli fjölmargra forystu-
manna í íslenskum sjávarútvegi
um áhrif síðustu gengisfellingar
á rekstur fyrirtækja þeirra til
þess að þessi leið sé ófær?
Morgunblaðið hefur margoft
bent á að fram þurfi að fara alls-
heijar uppstokkun í íslenskum
sjávarútvegi. Það ver'ður að
fækka skipum. Það verður að
fækka frystihúsum. Með öðrum
orðum draga úr afkastagetunni.
Þetta átti að vera hlutverk Þróun-
arsjóðsins sem ákveðið var að
setja á stofn samhliða síðustu
gengisfellingu. Nú hefur því verið
lýst yfir að fresta eigi stofnun
þessa sjóðs um hálft ár! Væri
ekki nær að knýja á sjávarútvegs-
ráðherra um að leggja fram frum-
varp um sjóðinn en biðja um
gengisfellingu?
Þá ber að hafa í huga þau
hættulegu áhrif sem gengisfelling
gæti haft á verðlagsþróun. Hún
myndi óhjákvæmilega leiða af sér
nýja verðbólguöldu, hækkun
verðtryggðra skuldbindinga og
kröfur um launahækkanir. Stöð-
ugleikanum sem þrátt fyrir allt
hefur verið við lýði hér á undan-
förnum árum væri stefnt í hættu.
í þessu samhengi er fróðlegt
að riíja upp ummæli um gengis-
mál sem Jóhannes Nordal seðla-
bankastjóri lét falla í ræðu sinni
á ársfundi bankans fyrir skömmu.
Þá sagði Jóhannes m.a.: „Sterk
rök hníga að því að brýnt sé að
viðhalda fastgengisstefnunni og
þeim stöðugleika, sem hún hefur
tryggt. Reynslan hefur þegar
sýnt, að slíkur stöðugleiki skapar
bestu skilyrðin til þeirra skipu-
lagsbreytinga í íslensku atvinnu-
lífí, sem nauðsynlegar eru til þess
að auka afköst og bæta sam-
keppnishæfni íslenskra atvinnu-
vega. Það hefur líka sýnt sig með
samanburðarathugunum milli
landa að stöðugt verðlag er til
lengdar líklegast til að tryggja
góða nýtingu framleiðsluþátta
hagkerfisins og hátt atvinnustig."
Krafan um gengislækkun, sem
hljómaði á aðalfundi SH, er merki
um uppgjöf. Hún er vísbending
um að þeir forystumenn í sjávar-
útvegi sem gerast talsmenn geng-
islækkunar hafí gefist upp við það
verkefni að endurskipuleggja ís-
lenskan sjávarútveg með skyn-
samlegum hætti. Hins vegar er
ljóst að ríkisstjórnin og forsætis-
ráðherra hafa ekki gefíst upp.
Afdráttarlaus yfírlýsing Davíðs
Oddssonar forsætisráðherra á
Alþingi síðdegis í gær, þess efnis
að gengið verði ekki fellt, sýnir
að ríkisstjórn hans er ekki tilbúinn
að láta undan kröfum um gengis-
lækkun og er það sérstakt fagn-
aðarefni.
James Monroe Bandaríkjaforseti
sagði í frægri yfirlýsingu til Banda-
ríkjaþings 2. de'sember 1823 að ekki
skyldi liðið að Evrópuríki eignuðu sér
nýlendur í Ameríku þar eð ríkin í álf-
unni hefðu nú hlotið sjálfstæði og
teldust frjáls. Þessi kenning hafði í
raun fremur takmörkuð áhrif þar til
í byijun þessarar aldar, í forsetatíð
Theodors Roosevelts. í krafti hennar
var bandarískt áhrifasvæði skilgreint
sem og hugtakið „Vesturheimur“.
Líkt og gjarnan gerist með skil-
greiningar sem þessa reyndist hún
ekki nógu nákvæm og jaðardæmin,
sem á nútímamáli nefnast trúlega
„grá svæði“, gerðust sífellt erfiðari
viðfangs eftir því sem ófriðurinn í
Evrópu magnaðist og ekkert lát varð
á sigurgöngu hersveita Adolfs Hitl-
ers. Er Þjóðveijar hernámu Dan-
mörku í apríl 1940 tóku menn þá
þegar að hafa áhyggjur af Grænlandi
og skyndilega blasti við hernaðarlegt
mikilvægi þess eftir því sem sjóorr-
ustur Breta og Þjóðveija mögnuðust.
í Bandaríkjunum tóku menn að velta
því fyrir sér hvort Monroe-kenningin
tæki einnig til Grænlands. í fram-
haldi af því vöknuðu sams konar
spurningar um ísland og Azoreyjar.
Ávarp Roosevelts
Tímamótin urðu síðan í maímánuði
1941 er Franklin D. Roosevelt, for-
seti Bandaríkjanna, sagði í útvarps-
ávarpi að öryggi Vesturheims kynni
að verða ógnað. Draga mætti boga
frá Grænlandi, yfir Island og Bret-
land. Síðan mætti framlengja hann
til Grænhöfðaeyja og Azoreyja. Næðu
hersveitir nasista að festa sig í sessi
á boga þessum væri öryggi Bandaríkj-
anna ógnað. Bandaríkjamenn hafa
ávallt litið á sig sem flotaveldi og
raunar er kveðið á um það í stjórnar-
skránni. Forsetinn ítrekaði þetta í
ræðu sinni og sagði að Adolf Hitler
myndi ekki komast upp með að ná
hernaðarlegum yfirráðum á hafinu.
Vert er í þessu saipbandi að minnast
þess að hafsvæðið á milli Grænlands
og íslands og íslands og Bretlands
hefur verið talið það mikilvægasta í
varnarviðbúnaði aðildarríkja Atlants-
hafsbandalagsins (NATO) og gengið
undir nafninu GIUK-hliðið (GIUK
sem skammstöfun fyrir Greenland,
Iceland, U.K.).
Verulega hallaði á Breta í ófriðnum
og svo fór að lokum að Roosevelt
forseti ákvað að koma lýðræðisríkjun-
um til hjálpar. Samið var um að
bandarískar hersveitir færu til Islands
til að leysa breska herinn af hólmi
sem hafði aðfaranótt 10. maí 1940
hertekið landið, „þennan kalda stað“
eins og Winston Churchill orðaði það
í skeyti til Roosevelts. Fyrstu land-
gönguliðar Bandaríkjaflota, rúmlega
4.000 manns, komu til Islands 7. júlí
1941. (Hvað afstöðu íslenskra stjórn-
valda varðar, samningaviðræður við
Breta og Bandaríkjamenn og deilur
um hlutleysisstefnuna skal áhuga-
sömum vísað á bók Benedikts Grön-
dals „Örlög íslands“ sem veitir mjög
gott yfirlit yfir þetta tímabil.)
Framtíðarhagsmunir
skilgreindir
í Bandaríkjunum, ekki síst eftir
árás Japana á Pearl Harbour í desem-
ber 1941, varð ráðamönnum og sér-
fræðingum Ijóst að einangrunarstefn-
an væri liðin undir lok. Eftir því sem
á ófriðinn leið og sýnt varð að her-
sveitir Hitlers yrðu sigraðar tóku
ráðamenn að hugleiða hvernig
tryggja bæri framtíðarhagsmuni og
varnir Ameríku. Flutningar á liðsafla
og hergögnum yfír Atlantshafið og
sá rökrétti bogi sem Roosevelt hafði
dregið í útvarpsávarpi sínu varð til
þess að ísland var talið sérstaklega
mikilvægt, vægt til orða tekið, í her-
fræðilegu tilliti. Vorið 1945 fóru
bandarísk stjórnvöld fram á það við
ólaf Thors, þáverandi forsætisráð-
herra, að Bandaríkjamenn fengju að
reka herstöð á íslandi næstu 99 árin.
Þessi beiðni hratt af stað miklum
pólitískum deilum hér á landi líkt og
alkunna er. Svo fór að lokum að sam-
ið var um að Bandaríkjamenn fengju
hér á landi nauðsynlega aðstöðu og
lendingarrétt í 5 ár og að uppsagnar-
frestur samningsins yrði 18 mánuðir.
Jafnframt var samið um að banda-
ríski herinn yrði kallaður heim' og
lauk þeim brottflutningi í aprílmánuði
1947.
Miskunnarlaus útþenslustefna
En heimsmyndin átti enn eftir að
breytast. Bandalag Bandaríkjanna og
Sovétríkjanna riðlaðist fljótt og ekki
bætti úr skák að ótti Sovétmanna við
ímyndaða fjandmenn, sem margir
segja að liggi djúpt í rússneskri þjóð-
arsál, tók að magnast. Samsæris-
kenningarnar sem einkenndu svo
mjög stjórnartíð einvaldsins Jósefs
Stalíns gátu af sér miskunnarlausa
útþenslustefnu í nafni „öreiganna“
og fánans rauða. George Kennan,
fremsti sérfræðingur Bandaríkjanna
í málefnum Rússlands, varaði við út-
þenslustefnu Sovétríkjanna í frægri
skýrslu árið 1946 og mánuði síðar
lýsti Winston Churchill yfir því í ræðu
í Fulton í Missouri-ríki í Bandaríkjun-
um, sem reyndist marka þáttaskil,
að Járntjald hefði verið fellt yfir meg-
inland Evrópu. Milljónir manna hefðu
verið dregnar inn á áhrifasvæði Sov-
étríkjanna og við þessu bæri lýðræðis-
ríkjunum - og þá átti Chruchill við
hin enskumælandi ríki - að bregð-
ast. Útþenslustefna Sovétmanna,
ræða Churchills og viðbrögð Harrys
Trumans, þáverandi Bandaríkjafor-
seta, sem setti fram Truman-kenning-
una um stuðning við lýðræðisríkin,
reyndust marka upphaf kalda stríðs-
ins. Drög voru lögð að stofnun banda-
lags lýræðisríkja Evrópu, Bandaríkj-
anna og Kanada og lauk því starfi
með því að Atlantshafsbandalagið var
stofnað, með þátttöku Islendinga, í
aprílmánuði 1949.
Frostavetur kalda stríðsins átti enn
eftir að herða. Sovétmenn sprengdu
sína fyrstu kjarnorkusprengju í til-
raunaskyni í ágústmánuði 1949 og
leiddi það til þess að viðbúnaður
Bandaríkjamanna á sviði kjarnorku-
varna var aukinn. Vígbúnaðarkapp-
hlaupið var hafið fyrir alvöru og
spennan fór dagvaxandi. I júní 1950
réðust Norður-Kóreumenn yfir landa-
mærin inn í Suður-Kóreu. í Norður-
Kóreu höfðu kommúnistar komist til
valda undir forustu Kim Il-sungs, sem
farið hafði fyrir sveitum skæruliða
gegn hernámsliði Japana. í nafni
Sameinuðu þjóðanna var ákveðið að
senda herlið til Kóreu-skaga til að
stilla til friðar og voru bandarískir
hermenh uppistaðan í því. Samið var
um vopnahlé í júlímánuði 1953 en
fjórum mánuðum áður hafði Jósef
Stalín safnast til feðra sinna.
Ásælni Sovétmanna og
varnarleysi íslands
Kóreustríðið, vígvæðing Sovét-
manna og herská útþenslustefna
þeirra hafði gífurleg áhrif á Vestur-
löndum og gat af sér bandarískar
herstöðvar víða á meginlandi Evrópu.
Á íslandi höfðu menn orðið varir við
vaxandi ásælni af hálfu Sovétríkjanna
og höfðu ráðamenn áhyggjur af varn-
arleysi landsins. Ákveðið var að hafn-
ar skyldu samningaviðræður milli ís-
lands og Bandaríkjanna fyrir hönd
Atlantshafsbandalagsins. Þeim lauk
í maímánuði og er í samningnum vís-
að til þess að með því láta aðstöðu á
Islandi af hendi sé verið að tryggja
bæði vamir landsins og öryggi á varn-
arsvæði Atlantshafsbandalagsins.
Þessi skilgreining á enn við um hlut-
verk varnarstöðvarinnar í Keflavík.
Mikilvægi hennar þótti enn fara vax-
andi á sjöunda áratugnum þegar unnt
reyndist að koma kjarnorkuvopnum
fyrir í kafbátum og hafin var upp-
bygging sovéska víghreiðursins á
Kóla-skaga.
Haustið 1960 var stjórn varnarliðs-
ins á íslandi færð í hendur Banda-
ríkjaflota. Keflavíkurstöðin er því
hluti af herafla Bandaríkjanna en
jafnframt er gert ráð fyrir að á óvissu-
eða ófriðartímum fari hluti heraflans
sem þar er að finna undir stjórn
NATO. Er raunar kveðið á um að til
þess að það gerist þurfi að liggja
fyrir sérstök ákvörðun Atlantshafs-
bandalagsins. Varnarstöðin í Keflavík
heyrir undir Atlantshafsherstjórn
Bandaríkjanna en er jafnframt tengd
Atlantshafsherstjórn NATO í Norfolk
í Bandaríkjunum hvað æfingar og
áætlanagerð varðar, líkt og fram
kemur í skýrslu Alberts Jónssonar,
„ísland, Atlantshafsbandalagið og
Keflavíkurstöðin" frá árinu 1989. Tii
varnarliðsins á íslandi (Iceland De-
fense Force) heyra flugher Bandaríkj-
anna á íslandi, björgunarsveit, land-
gönguliðar og landhersveitir sem gert
hefur verið ráð fyrir að kæmu til
landsins yrði öryggi bandalagsríkj-
anna ógnað. Gagnkafbátaflugdeild er
hér starfrækt og sérstakt starfslið,
flugþjónusta flotans, sem hefur yfir-
umsjón með rekstri stöðvarinnar.
Tvíþætt eftirlit
Segja má að eftirlit það sem haldið
hefur verið uppi frá Keflavíkurstöð-
inni hafi einkum verið tvíþætt. í fyrsta
lagi hefur verið um að ræða eftirlit
með ferðum sovéskra/rússneskra kaf-
báta og í annan stað hefur verið hald-
ið uppi eftirliti með loftförum. í því
skyni hefur verið beitt ratsjárstöðvum
á landi, fljúgandi ratsjárstöðvum af
gerðinni E3 Sentry AWACS (þær
flugvélar hafa nú verið fluttar á brott)
og síðan hafa verið staðsettar hér
orrustuþotur sem flogíð hafa í veg
fyrir grunsamlegar flugvélar og loft-
för. Sovéskar flugvélar tóku að sækja
inn á íslenska varnarsvæðið í kringum
1960 en hámarki náði umferðin árið
1985 er bandarískar orrustuþotur
flugu 170 sinnum í veg fyrir herflug-
vélar Sovétmanna. Langmest bar á
flugvélum sem vestrænir herfræðing-
ar nefna „Bear“ en af þeim eru til
að minnsta kosti þijár undirgerðir (B,
D, og H) eftir því hvaða hlutverk
þeim er ætlað. Slíkar vélar geta borið
kjarnorkuvopn og stýriflaugar með
kjarnahleðslum. Strax árið 1986 tók
ferðum þessara véla í nágrenni ís-
lands að fækka og heyra þær nú sög-
unni til. Upplýsingar um ferðir kaf-
báta í nágrenni landsins eru vitanlega
viðkvæmt hernaðarleyndarmál en
fram hefur komið að þeim hefur að
minnsta kosti fækkað stórlega.
Kafbátaleitarflugvélar höfðu verið
staðsettar á íslandi frá árinu 1951
og síðar var komið fyrir SOSUS-
hlustunarkerfinu (Sound Surveillance
System) svonefnda til að fylgjast með
ferðum kafbáta í nágrenni landsins.
Viðbúnaðurinn í Keflavíkurstöðinni
er því miðaður við þá reynslu sem
fékkst á hinum skelfilegu árum síðari
heimsstyijaldarinnar. Mönnum varð
ljóst að Vestur-Evrópa yrði ekki var-
in fyrir sovéskri innrás nema unnt
reyndist að koma liðsafla, birgðum
og vopnum frá Bandaríkjunum yfir
til meginlandsins á sem skemmstum
tíma og með sem minnstum afföllum,
Hernaðarlegt mikilvægi GIUK-hliðs-
ins varð því augljóst.
Á TEIKNINGU þessari sem birtist í riti Gunnars Gunnarsson-
ar árið 1982 um GIUK-hliðið sést hvernig Sovétmenn áætluðu
að kafbátatálmanir á vegum NATO yrðu lagðar í Noregshafi.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. MAÍ 1993 27
Gereyðingarógn
SOVÉSKUR, nú rússneskur, eldflaugakafbátur af gerðinni Barentshafi árið 1985. Á tímum kalda stríðsins var talið að
„Typhoon“. Kafbátar þessir eru hinir stærstu í heimi hér, Sovétmenn gætu einungis haldið 10-15% eldflaugabáta sinna
um 24.000 tonn. Hver bátur ber 20 fjölodda, langdrægar í skotstöðu á hafi úti í einu og var það rakið til skorts á
kjamorkueldflaugar af gerðinni SS-N-20. Myndin er tekin í þjálfuðum mannafla og viðhaldserfiðleika.
Með þessu er ekki sagt að yfirlýsingar um
herfræðilegt mikilvægi Islands eigi ekki
lengur við. Þvert á móti er hernaðarleg
þýðing landsins óumdeilanleg. Kjarni
málsins er sá að ekki er lengur nauðsynlegt
að halda uppi svo miklum viðbúnaði til að
tryggja öryggi íslands, sem er forsenda
þess að landfræðileg lega landsins nýtist
aðildarríkjum Atlantshafsbandalagsins.
Niðurskurður í Keflavíkurstöðinni er því
rökréttur en pólitískt mat mun ráða því
hversu umfangsmikill hann verður og
hversu hratt verður gengið til verks.
Óttinn við innrás
Alli fram yfir miðjan síðasta áratug
(í sumum tilfellum hugsanlega leng-
ur) miðaðist mat manna og viðbúnað-
ur allur við stórfellda og fyrirvaralitla
innrás Sovétríkjanna og Varsjár-
bandalagsins inni í Vestur-Evrópu. Á
slíkum hættutímum og með tilvísun
til fælingarmáttar kjarnorkuherflans
sáu menn fyrir sér að eldflaugakaf-
bátum Sovétmanna í norðri yrði kom-
ið fyrir í árásarstöðu. Slíkir bátar
njóta verndar svonefndra árásarkaf-
báta, sem eru mun smærri og bera
ekki langdræg gjöreyðingarvopn.
Jafnframt kvað herfræðin á um að
árásarbátar Sovétríkjanna myndu
sækja til suðurs til að hefia birgða-
og liðsflutninga til Evrópu. Varnir
Atlantshafsbandalagsins miðuðu því
að því að sótt yrði til norðurs að so-
vésku eldflaugabátunum og að reynt
yrði að hindra framrás árásarbátanna
um GIUK-hliðið. 1 ljósi þessa var sér-
lega mikilvægt að freista þess að
kortleggja æfinga- og könnunarferðir
sovéskra kafbáta um þetta hafsvæði
en sú tækni sem beitt er í þessu við-
fangi er lyginni líkust. Það skal tekið
fram að hér er vitanlega um einfald-
aða mynd að ræða af viðbúnaði
NATO-ríkjanna og þeim áætlunum
sem stuðst hefur verið við.
Innan Atlantshafsbandalagsins
hefur því verið litið svo á að ísland
hafi úrslitaþýðingu hvað varnir aðild-
arríkjanna varðar. Tengslin yfir Atl-
antshafið, sem í eiginlegri og hug-
myndafræðilegri merkingu þess orðs
hafa verið kjarni varnarsamstarfs
Evrópu og Bandaríkjanna, hafa legið
um ísland. Mikilvægi þessarar tengsla
(og þar með mikilvægi íslands) hafa
ráðmenn í aðildarríkjunum, fram-
kvæmdastjóri NATO, hershöfðingjar
og fræðimenn þráfaldlega- ítrekað á
undanförnum árum.
Gjaldþrot kommúnismans
Fljótlega eftir að Míkhaíl S. Gorb-
atsjov var kjörinn aðalritari sovéska
kommúnistaflokksins í marsmánuði
1985 var ljóst að breytinga var að
vænta eystra. Gorbatsjov gerði sér
ljóst að Sovétríkin voru að hruni kom-
in og tók til við að reyna að bjarga
kommúnismanum og föðurlandinu.
Nákvæmlega hvernig það gerðist að
óbtjálaður raunsæismaður var kjörinn
aðalritari Kommúnistaflokks Sovét-
ríkjanna er ein af stærri ráðgátum
þessarar aldar. Sú þíða sem í garð
gekk, þeir afvopnunarsáttmálar sem
undirritaðir voru milli Sovétríkjanna
og Bandaríkjanna, sú hugmynda-
fræðilega breyting sem Gorbatsjov
boðaði og ráðamenn bandarískir
hentu á lofti, allt gjörbreytti þetta
vígstöðunni á undraskömmum tíma.
Hættan á innrás í Vestur-Evrópu
varð einungis fræðilegt viðfangsefni,
dregið var úr viðbúnaði Rauða hers-
ins, viðbragðstími Atlantshafsbanda-
lagsins lengdist að því skapi, sem
aftur gerði að verkum að unnt var
að draga úr viðbúnaði á vegum lýð-
ræðisríkjanna. Að lokum hrundi
heimsveldi kommúnismans, Varsjár-
bandalagið var leyst upp og hafin var
lýðræðisþróun í Rússlandi. Áhrifa
þessara umskipta, sem menn hafa að
mörgu leyti enn ekki meðtekið, hlaut
að gæta um heim allan. Einnig á ís-
landi.
Orrustuþotum fækkað
Sumarið 1991 var ákveðið að F-15
orrustuþotum í Keflavíkurstöðinni
yrði fækkað í 12 úr 18, AWACS-vél-
unum var fundið annað verkefni og
nú er um það rætt í Washington að
hugsanlega sé unnt að flytja allar
flugvélar í varnarstöðinni aftur til
Bandaríkjanna.
Gangi þetta eftir, sem engan veg-
inn liggur fyrir, vakna vangaveltur
um hvort farið verði fram á aðstöðu
og lendingarrétt herflugvéla hér á
landi, líkt og gerðist 1946, þannig
að Island yrði í raun eins konar bens-
ínstöð á Atlantshafi. Þannig gætu
herfiugvélar Bandaríkjamanna milli-
lent hér á landi og tekið eldsneyti á
leið til átakasvæða, líkt og gerðist í
Persaflóastríðinu.
Viðbúnaður og pólitískt mat
Þrátt fyrir þá pólitísku óvissu sem
einkennir ástandið í Rússlandi nú um
stundir blasir við að á tímum mikils
fjárlagahalla og samdráttar á sviði
varnarmála í Bandaríkjunum er erfítt
að halda því fram með óyggjandi rök-
um að sá viðbúnaður sem nú er við-
hafður í varnarstöðinni í Keflavík sé
öldungis nauðsynlegur. í Bandaríkj-
unum er þessi niðurskurður sársauka-
fullur, hann getur af sér atvinnuleysi
og er ekki líklegur til að auka vinsæld-
ir þingmanna heima í héraði. Eðlilegt
er því að horft sé út fyrir landstein-
ana og fyrir þýðingarmiklum og hröð-
um niðurskurði erlendis eru fordæmi.
Skal í því viðfangi vísað til herstöðva
þeirra sem Bandaríkjamenn ráku á
Filippseyjum.
Ekki verður séð með hvaða her-
fræðilegu rökum má halda því fram
að öryggi íslands og vinaþjóðanna í
NATO sé ógnað. Norðurflotinn rúss-
neski/sovéski verður senn ónýtanleg-
ur ryðhaugur ef fram fer sem horfir
og trúlega er viðbúnaðurinn þar á svo
lágu stigi að meiriháttar átak og
umskipti þarf til að af honum stafi
raunveruleg ógn. Gerðist það myndi
það ekki fara fram hjá njósnatunglum
Bandaríkjamanna og trúlega er það
mat sérfræðinga að nægur tími gæf-
ist til að bregðast við.
Ferðir rússneskra (áður sovéskra)
herflugvéla í nágrenni landsins heyra
sögunni til. Fyrirvari hvað kafbáta-
ferðir varðar skal ítrekaður en full-
víst er að verulega hefur dregið úr
þeim. Tæknilegir yfirburðir Banda-
ríkjanna á vígbúnaðarsviðinu hafa
tæpast verið meiri frá lokum síðalfi-
heimsstyijaldarinnar ef það tímabil
er undanskilið þegar þeir réðu einir
yfir kjarnorkuvopnum. Nýtt bandalag
Bandaríkjanna og Rússlands á grund-
velli gagnkvæmrar virðingar fyrir lýð-
ræði og mannréttindum hefur verið
myndað.
Með þessu er ekki sagt að yfirlýs-
ingar um herfræðilegt mikilvægi ís-
lands eigi ekki lengur við. Þvert á
móti er hernaðarleg þýðing landsins
óumdeilanleg. Kjarni málsins er sá
að ekki er lengur nauðsynlegt að
halda uppi svo miklum viðbúnaði tj)
að tryggja öryggi íslands, sem er
forsenda þess að landfræðileg lega
landsins nýtist aðildarríkjum Atlants-
hafsbandalagsins. Niðurskurður í
Keflavíkurstöðinni er því rökréttur
en pólitískt mat mun ráða því hversu
umfangsmikill hann verður og hversu
hratt verður gengið til verks.
•