Morgunblaðið - 28.05.1993, Qupperneq 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 28. MAÍ 1993
Forfeðravandi íslendinga
eftir Guðmund
Jónsson
Þá er lokið sjónvarpsþáttunum
sem áttu að sýna hugarfar þjóðarinn-
ar fyrr á öldum. Nokkuð er það orð-
um aukið. Nær sanni væri að tala
um sýningu á hugarfari eins manns,
huga Baldurs Hermannssonar til ís-
lensku þjóðarinnar. Vesaldómur,
heimska og mannvonska náði slíkum
tökum á þjóðinni að höfundur þátt-
anna kemst að þeirri óhjákvæmilegu
niðurstöðu að á íslandi í öndverðu
hafi ekki sest að rétta fólkið. Hér
er búið að greina nýtt og djúptækt
vandamál, land sem situr uppi með
vitlausa tegund af fólki. Þetta er
forfeðravandi fslendinga.
Hlutdrægni og dómgimi Baldurs
veldur því að erfitt er að taka hann
alvarlega. Móralisminn er á svo háu
stigi að jafnvel sauðkindin er illa
innrætt. Mér þykir leitt að Baldur
dæmir sig nánast úr leik með ólíkind-
alátum sínum, vegna þess að í þátt-
um hans er vikið að mörgum merki-
legustu álitamálum íslandssögunnar
sem eiga skilið hispurslausa en jafn-
framt vandaða umfjöllun.
Látum liggja á milli hluta sannar
og lognar groddasögur, allt frá Axl-
ar-Birni til Bjama Halldórssonar
sýslumanns, umvöndunarsemi Bald-
urs í garð einstaklinga, háðsglósur
um staði og heil héruð, tilgerðarlega
samúð með smælingjum, þó ekki öll-
um, því skilyrði Baldurs er að þeir
séu kúgaðir af bændum og búa í
sveit. Hyggjum frekar að sagnfræð-
inni sem hann hjúpar boðskap sinn
með.
Söguskoðun Baldurs er í sönnum
kaþólskum anda miðalda: sagan er
eilíf barátta hinna góðu og illu afla
í heiminum, en með réttri breytni
mannanna mun hið góða sigra að
lokum. Hið vonda er auðvitað sér-
gæskuleg og menntunarsnauð
bændastétt, sem arðrænir vinnuhjú,
svívirðir vinnukonur, ýtir vinnu-
mönnum útí „kynvillu", úthýsir um-
komuleysingjum, drepur ungaböm.
Eitt dæmi um animalisma úr sex
alda sögu „bændaveldisins" nægir
til að draga þá álytkun að slíkt hljóti
að hafa verið algengt á fyrri tímum.
Hið góða er framsækin borgara-
stétt í verslun og útgerð, sem stund-
ar leikhús, byggir hallir, málar mynd-
ir, yrkir ljóð. Hún færir mönnum Ijós
menningar og æðra siðferðis, en nær
ekki að upplýsa íslendinga vegna
stéttarhagsmuna bænda fyrr en árið
1893. Og eins og góðra sagnritara
miðalda er siður vísar Baldur máli
sínu til stuðnings í átoríet, óljúgfróða
menn sem „mundu langt fram“. í
tilfelli Baldurs er átorítetið aðeins
eitt, en slík er viska þess að það
verður honum sem opinberun. Guð
gaf Móse boðorðin tíu, Gísli Gunnars-
son gaf Baldri Hermannssyni Upp
er boðið ísaland.
Á síðustu tveim áratugum hefur
söguskoðun þjóðemishyggjunnar
verið á hröðu undanhaldi í íslenskri
sagnfræði. Grunntónn hennar var
íslandssagan sem frelsisbarátta
þjóðarinnar gegn yfírráðum og kúg-
un Dana. Nýlenduyfírráðin kölluðu
yfír landsmenn einokunarhelsi, fá-
tækt og stöðnun. Þessi söguskoðun
varð til á dögum sjálfstæðisbarátt-
unnar og þjónaði ákveðnu pólitísku
hlutverki meðan á stappinu við Dani
stóð, frelsiskempumar sóttu fyrir-
myndir og rök fyrir málstað sínum
í sögu þjóðarinnar.
En nú er sjálfstæðisbaráttan fyrir
bí og við íjarlægjumst æ meir það
þjóðfélag sem þessi söguskoðun óx
uppúr. Endurmat á íslandssögunni á
síðari árum hefur mikið til verið fólg-
ið í því að hafna þjóðernishygjunni,
draga í efa skaðleg áhrif dönsku_
stjómarinnar á íslenskt þjóðfélag, en
greina þess í stað upptök, að ófrelsi,
stöðnun og fátækt í íslenskum að-
stæðum, ekki síst viðleitni góðbænda
til að varðveita félagsskipun bænda-
MOTOROLAI
dagar
í Kringlunni
26.-29K maí
Komdu á Motoroladaga í
Kringlunni 26.-29. maí og
kynntu þér m.a. vandaðan
Motorola farsíma, Richo
bílafax og þráðlausan síma
á kynningarverði.
t
PÖSTUR
OG SÍMI
þjóðfélagsins. Menn benda jafnframt
á ýmsa umbótaviðleitni dönsku
stjórnarinnar hér á landi á 18. og
19. öld sem strandaði meðal annars
á andstöðu íhaldssamra bænda.
Baldur Hermannsson er greinilega
undir áhrifum þessa endurmats, en
slík verður útlegging hans að öll
neyð einstaklinga jafnt sem samfé-
lags er rakin til vistarbandsins. Slík
ofureinföldun dæmir sjálfa sig úr
leik. Baldur úthúðar þjóðernislegu
sagnarituninni, en það skemmtilega
er að söguskoðun hans sjálfs er sömu
ættar, barnalega einföld átakasaga
góðs og ills, hetjurnar gegn skúrkun-
um. Aðeins þarf að skipta út orðinu
Danir og setja í staðinn bændur.
Sú ætlun Baldurs að hér hafi get-
að myndast þegar á síðmiðöldum
þéttbýlt borgarsamfélag'sem byggði
afkomu sína á verslun og útgerð
hvílir á veikum grunni. Frá sjónar-
hóli samtíðarinnar er auðvelt að sjá
að mest fyrirheit fólust í vexti sjávar-
útvegs, en málið horfði allt öðruvísi
við 18. aldar mönnum, hvað þá for-
verum þeirra. Landbúnaður gnæfði
yfir aðra atvinnuvegi, en fiskveiðar
voru stundaðar í mesta lagi fjóra
mánuði á ári, mestmegnis af sveita-
fólki. En stöndum engu að síður um
stund á herðum genginna kynslóða
og njótum útsýnisins sem_ við höfum
umfram þá yfir allar aldir íslandssög-
unnar.
Höfuðmáli skiptir að gera sér
grein fyrir mótunaröflum gamla
samfélagsins og möguleikum þess til
vaxtar og nýbreytni. Stefna góð-
bænda og stéttarhagsmunir voru
aðeins ein af mörgum hömlum á
vöxt sjávarútvegs sem sjálfstæðrar
atvinnugreinar. Markmið bænda var
ekki í sjálfu sér að hindra auknar
fiskveiðar, heldur vildu þeir stjórna
því hveijir sóttu sjóinn; sveitabændur
og vinnumenn þeirra annars vegar
og sjávarbændur og takmarkaður
fjöldi tómthúsmanna (nóg til þess
að manna báta útvegsbænda) hins
vegar. Bændur voru ekki heldur nein-
ir sérstakir fjandmenn nýrrar tækni
umfram aðra. Það var frekar tregða
fískimanna sjálfra (sem stafaði ekki
síst af fjárskorti) og alls konar bábilj-
ur sem töfðu fyrir innreið nýrra veið-
arfæra og veiðitækni. Baldur spyr
sig aldrei af hveiju fullmektugir út-
vegsbændur við sjóinn réðust ekki í
að koma upp nútímalegum fiskveið-
um.
Vistarbandið heimilaði sannarlega
vexti sjávarútvegs og aukinni verka-
skiptingu. En Baldur kýs að líta fram
hjá öðrum hömlum sem ekki falla inn
í sögumynd hans: fólksfæðinni og
þar af leiðandi lítilli verslunarum-
Guðmundur Jónsson
„Höfuðmáli skiptir að
gera sér grein fyrir
mótunaröflum gamla
samfélagsins og mögu-
leikum þess til vaxtar
og nýbreytni.“
setningu; íhaldssamri danskri versl-
unarstétt sem gerði lítið til að miðla
til landsins nýjungum í atvinnumál-
um; skorti á höfnum fyrir þilskip;
árstíða- og aflasveiflum í sjávarút-
vegi sem er ein höfuðskýringin á því
af hveiju fólki veittist svo erfitt að
gera hann að aðal lifibrauði sínu;
vítahring fátæktar og vanþróunar
sem virtist ómöguiegt að ijúfa nema
ytri aðstæður bötnuðu. Að vlsu jókst
eftirspurn eftir físki og fískverð
hækkaði eftir 1770, en þessi bati var
skammvinnur. Eftir Napóleonsstyij-
aldir hefst hægur hagvöxtur, en það
er ekki fyrr en á síðasta áratug 19.
aldar að róttæk umbreyting verður
og skiptu þar sköpum ört batnandi
viðskiptakjör fslendinga.
Ég hef orðið var við að sumir láta
landbúnaðar- og byggðastefnuna á
okkar dögum hafa áhrif á afstöðu
sína til söguskýringa Baldurs Her-
mannssonar. Hygg ég líka að ætlun
hans sé að spinna einn óslitinn þráð
úr íslandssögunni fram til þessa dags
þar sem leiðarhnoðið er: til helvítis
með bændur. En það væri mjög mis-
ráðið að leggja að jöfnu aðstæður
nú á tímum við bændaþjóðfélag fyrri
alda, þar sem lífsskilyrði voru allt
öðruvísi, önnur hreyfiöfl giltu. Vona
ég að einnig Baldur Hermannsson
taki mið af því. Við þurfum að vaxa
frá gömlu þjóðernissinnuðu sögunni,
en okkur vantar ekki nýja hjálpræðis-
sögu í hennar stað.
Höfundur er sagnfræðingur.
Hringurinn styrkti
bamaspítalann með
10,5 millj. króna
AÐALFUNDUR Kvenfélagsins
Hringsins var haidinn 28. apríl
sl. Fundurinn var vel sóttur. Fé-
lagskonur eru 309 og mættu á
aðalfundinn 106.
í skýrslu stjórnar kom fram að
félagsstarfið hafði gengið mjög vel.
Félagskonurnar störfuðu af dugnaði
við jólabasar, jólakaffi, happdrætti,
jólakortasölu og páskabasar, en
þetta eru aðalleiðirnar, sem félágið
hefur til fjáröflunar.
Heildartekjur Hringsins vegna
allrar þessarar vinnu voru 5,5 millj.
kr. Félagið hefur tekjur af minning-
arkortum, leiktækjum og söfnunar-
baukum og einnig hafa félaginu
borist mörg áheit og gjafir. Sérstak-
lega skal minnst á 500.000 króna
minningargjöf, sem félaginu barst.
Þetta.er ómetanlegur stuðningur við
starfsemi félagsins.
Barnaspítali Hringsins hefur notið
góðs af þessari fjáröflun. Á síðastá
ári færði kvenfélagið vökudeild
Barnaspítala Hringsins 6 tölvu-
monotorsamstæður að andvirði 2,3
millj. kr. Nokkrir ungir einstakling-
ar, sem þurftu á læknisaðstoð er-
lendis að halda og aðstandendur
þeirra nutu ferðastyrkja frá félag-
inu.
Kvenfélagið Hringurinn færði
börnum, sem lágu á Barnáspítalan-
um og geðdeild spítalans um jólin
glaðning og gjafir, en það hefur
verið venja félagsins í mörg ár.
Á aðalfundinum var Elísabet G.
Hermannsdóttir endurkjörin for-
maður félagsins, en fimm konur eru
í stjórn og íjórar til vara.
Takmarkið hefur verið að efla og
bæta tækjakost Barnaspítala
Hringsins, en nú er þörf á stærn
og fullkomnari spítala og ætlar
Kvenfélagið Hringurinn að beina
fjáröflun næstu ára til styrktar
byggingu nýs barnaspítala.
Kvenfélagið Hringurinn vill þakka
þeim fjölmörgu fyrirtækjum og ein-
staklingum um allt land það traust
og þann velvilja, sem því hefur verið
sýnt á liðinni tíð og vonast til að
njóta áfram velvilja og stuðnings
almennings um ókomin ár.
(Fréttatilkynning)