Morgunblaðið - 05.08.1993, Blaðsíða 12

12_____________MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. ÁGÚST 1993_
Atvinnuleysið í Evrópu
eftir Þorvald
Gylfason
Höfuðvandinn í efnahagslífí Evr-
ópuþjóðanna nú er mikið og vaxandi
atvinnuleysi í álfunni. Á næsta ári
verður áttundi hver Evrópumaður at-
vinnulaus að öllum líkindum. Þessi
varidi stafar ekki af hagstjómarmi-
stökum af því tagi, sem mönnum
hættir stundum til að setja í samband
við öldugang í efnahagslífínu án mikill-
ar umhugsunar. Nei, vandinn sýnist
mér liggja að miklu leyti í meingölluðu
skipulagi vinnumarkaðsmála í flestum
Evrópulöndum, þar sem samningar
um kaup og kjör eru gerðir á milli
fjölrnennra heildarsamtaka launþega
og vinnuveitenda án fulls tillits til
framboðs og eftirspumar á vinnu-
markaði. Þessi skipan kom ekki að
mikilli sök, á meðan allt lék í ljmdi í
evrópskum efnahagsmálum. En þegar
á móti blæs eins og nú, koma gallar
þessa skipulags greinilega í ljós.
Verð vöm og þjónustu ræðst yfír-
leitt af framboði og eftirspum á fijáls-
um markaði. Þetta er grundvallar-
regla og er höfð að leiðarljósi í mark-
aðsbúskap um allan heim. Þessi regla
er að vísu hvorki óbrigðul né alls ráð-
andi. Engum dettur til dæmis í hug,
að skólaböm og gamalt fólk eigi að
greiða fullt verð fyrir menntun og
læknishjálp, enda tíðkast það ekki
sem almenn regla nokkurs Staðar á
byggðu bóli. Ýmsar aðrar undantekn-
ingar era til, svo sem landvamir og
löggæzla, menning og vísindarann-
sóknir, þar sem óheftur markaðsbú-
skapur á ekki við. Eðlilegar undan-
tekningar rýra þó ekki gildi reglunn-
ar, öðra nær. Einmitt vegna rétt-
mætra undantekninga frá reglunni
er það mikilvægt, að kostir markaðs-
búskapar séu nýttir eftir föngum, þar
sem hann á við. Á þessu hefur þó
verið alvarlegur misbrestur í búskap
Vestur-Evrópuþjóðanna á liðnum
árum að tvennu leyti, í landbúnaði
og á vinnumarkaði, þrátt fyrir sífellt
fijálsari búskaparhætti á flestum öðr-
um sviðum.
Miðstýring
Skoðum vinnumarkaðinn. Þar stendur
sú skipan víðast hvar í Vestur-Evr-
ópu, að laun era ákveðin í samningum
á milli fjölmennra verkalýðsfélaga og
vinnuveitenda án fulls tillits til að-
stæðna á þessum mikilvæga markaði
hveiju sinni. Samningamenn eru full-
trúar fyrir stóra og fjölbreytta hópa
launþega og fyrirtækja. Það gerist
þess vegna stundum við þessi skil-
yrði, að samið er um laun langt um-
fram greiðslugetu sumra fyrirtækja
vegna þess, að þau era misjöfn að
burðum eins og gengur. Veikburða
fyrirtæki getur ekki greitt laun sam-
kvæmt samningum, sem era miðaðir
við meðalafkomu óskyldra fyrirtækja.
Með þessum hætti era hagsmunir
láglaunafólks látnir víkja við samn-
ingaborðið. Láglaunafólk, ungt fólk
ekki sízt, er verðlagt út af vinnumark-
aðinum og getur ekki varizt með því
að bjóðast til að vinna við launum,
sem fyrirtækin ráða við. Kjarasamn-
ingar koma í veg fyrir það. Þetta
skipulag á meira skylt við miðstýringu
en markaðsbúskap. Það stuðlar að
stórauknu og stundum langvarandi
atvinnuleysi í vondu árferði eins og
nú.
Það bætir svo ekki úr skák, að
verkalýðsfélög víða í Evrópu hafa
stundum neytt samtakamáttar síns
til að hamla á móti fijálslegri búskap-
arháttum, ekki aðeins á eigin vett-
vangi, heldur einnig á ýmsum öðram
sviðum. Þessi viðleitni hefur dregið
úr hagvexti og viðgangi fyrirtækja
og bitnað á launafólki með þvi móti.
Hér er þó alls ekki verið að reyna
að gera lítið úr framlagi evrópskra
verklýðsfélaga til réttindabaráttu og
bættra kjara verkafólks í gegnum tíð-
ina, einkum fyrr á öldinni. Nei, hér
er aðeins verið að benda á það, að
verklýðshreyfingin í mörgum Evrópu-
löndum og einnig hér heima hefur
yfírleitt ekki átt langa samleið með
þeim, sem hafa reynt að stuðla að
bættum hag fólks og fyrirtækja með
almennum umbótum í skjóli aukins
fijálsræðis í efnahagslífínu. Þegjandi
samþykki forastumanna verklýðs-
hreyfíngarinnar hér heima við land-
búnaðarstefnu stjómvalda langt aftur
í tímann, jafnvel þótt þessi stefna sé
augljóslega fjandsamleg hagsmunum
launafólks, er angi á þessum meiði.
Þessi gagnrýni á reyndar einnig
við um vinnuveitendur sums staðar í
Evrópu, einkum þar sem þeim hefur
tekizt að fá stjómvöld til að hefta
innflutning á kostnað almennings.
ítalskir bílaframleiðendur eru gott
dæmi um þetta, enda era japanskir
bílar sjaldséðir þar suður frá. Italskir
umbótasinnar leggja nú einmitt mikla
áherzlu á nauðsyn þess að liðka fyrir
innflutningi góðra og ódýrra erlendra
bíla heim til Ítalíu til hagsbóta fyrir
fólkið í landinu, hvort sem stjómend-
um Fiat-verksmiðjanna líkar það vel
eða illa.
Kaupgjald, tungumál og gengi
Svo er annað. Evrópubandalags-
löndin hafa reynt að framfylgja fast-
gengisstefnu innbyrðis síðan 1979 með
misgóðum árangri eins og gengur.
Af þessu leiðir, að ríkisstjómir þessara
landa hafa sagt skiiið í orði kveðnu
að minnsta kosti við gengisfellingar-
leiðina til að lækka raunveralegan
kaupkostnað atvinnufyrirtækjanna,
þegar á þarf að halda. Hafa þær fund-
ið einhveija kauplækkunarleið í stað-
inn, þegar fyrirtækin hafa komizt í
kröggur? Nei. Þetta sýnist mér vera
önnur höfuðástæða til aukins atvinnu-
leysis í Evrópu undangengin ár ásamt
miðstýringu launa í skjóli ríkjandi
skipulags á vinnumarkaði.
En hvað um Bandaríkin? Ekki fella
menn gengið í Texas, þótt illa gangi
Þorvaldur Gylfason
„Verkalýðsfélög víða í
Evrópu hafa stundum
neytt samtakamáttar
síns til að hamla á móti
frjálslegri búskapar-
háttum.“
þar. Nei, það er alveg rétt, en hins
vegar eiga Bandaríkjamenn auðvelt
með að flytjast á milli ríkja. Meðalijöl-
skylda í Bandaríkjunum flytur búferl-
um innan lands á þriggja ára fresti.
Þar að auki ráðast vinnulaun af fram-
boði og eftirspurn í miklu ríkari mæli
í Ameríku en í Evrópu, enda er að-
eins um áttundi hver maður í verk-
lýðsfélagi í Bandaríkjunum nú orðið:
sjö af hveijum átta semja um kaup
og kjör hver fyrir sig. Þannig hafa
Bandaríkjamenn komizt hjá stór-
auknu atvinnuleysi þrátt fyrir eina
sameiginlega mynt. Skuggahliðin á
þessari skipan er sú, að launamunur
er miklu meiri í Bandaríkjunum en í
Evrópulöndum, en þá þarf líka að
hyggja að því, að Bandaríkin era að
sumu leyti sambærilegri við Evrópu
alla en við einstök Evrópulönd.
Hvað um það, Evrópumenn eiga
ekki kost á búferlaflutningum til jafns
við Bandaríkjamenn. Evrópskar fjöl-
skyldur flytja því sjaldnar á milli
landa. Atvinnulaus Dani á ekki gott
með að flytjast til Portúgals, ef hann
kann ekki málið, þótt ekki væri ann-
að. Af þessu dreg ég þá ályktun, að
sameiginleg Evrópumynt í kjölfar
Maastricht-samkomulagsins geti átt
eftir að koma Evrópubandalaginu í
koll, nema gerðar séu ráðstafanir um
leið til að auka sveigjanleika á evr-
ópskum vinnumarkaði til muna.
Nú virðast ríkisstjómir Evrópu-
bandalagsríkjanna, sumar þeirra að
minnsta kosti, loksins vera að vakna
til vitundar um þessi atriði, eins og
kom fram á fundi forsætisráðherra
bandalagsins í Kaupmannahöfn fyrir
nokkra. Nú stefnir bandalagið að
vandiegri endurskoðun vinnumark-
aðslöggjafarinnar í Evrópu í leit að
leiðum til að auka sveigjanleika á
þessum mikilvæga markaði og draga
þannig úr atvinnuleysi. Mikið ríður á
því, að þetta takist. Þetta viðfangs-
efni er bæði viðkvæmt og vanda-
samt, því að verklýðsfélög eiga djúpar
rætur í evrópskri menningu þessarar
aldar og vekja stundum sterkar til-
fínningar í bijóstum fólks líkt og land-
búnaður.
Nýsjálendingar era reyndar búnir
að ryðja brautina. Þeir eru nýbúnir
að gerbreyta vinnumarkaðslöggjöf-
inni þar suður frá sumpart til að draga
úr veldi verklýðsfélaga, sem höfðu
deilt og drottnað á vinnumarkaðinum
að gamalli brezkri fyrirmynd. Á Nýja-
Sjálandi kom varla upp sá vandi í
efnahagsmálum til skamms tíma, að
skrifstofa fjármálaráðherrans væri
ekki orðin full af verklýðsforingjum
að leggja á ráðin um hagstjóm án
þess þó að virðast vita sitt ijúkandi
ráð. Sá tími er liðinn. Verklýðsforingj-
amir hafa verið settir til hliðar. Nú
geta þeir ekki lengur verðlagt verkf-
úst fólk út af vinnumarkaðinum.
I
I
>
I
>
r
i
>

Höfundur erprófessor í hagfræði
við Háskóla Islands.
Reglur um framkvæmd
útboða lögfestar
eftir Andrés
Magnússon
1. Aðdragandi
lagasetningarinnar
Á haustdögum 1992 skipaði þá-
verandi iðnaðar- og viðskiptaráð-
herra nefnd sem hafði það hlutverk
að semja frumvarp að lögum um
framkvæmd útboða. í nefndinni
voru fulltrúar helstu hagsmunaaðila
á þessu sviði, undir verkstjórn ráðu-
neytisstjóra iðnaðar- og viðskipta-
ráðuneytisins. Nefndin lauk starfi
sínu á tiltölulega stuttum tíma og
skilaði af sér frumvarpi í lok árs
1992, sem bar heitið „Frumvarp til
laga um framkvæmd útboða".
Frumvarp þetta var síðan samþykkt
sem lög frá Alþingi á lokadögum
þess nú í vor.
Undanfari málsins var sá að
ýmsir aðilar höfðu um nokkurt skeið
vakið athygli á nauðsyn þess að
lögfe'star væru reglur á þessu sviði.
Það sem einkum var fært fram sem
rök fyrir slíkri Iagasetningu var að
mjög hefði skort á að eðlilegt við-
skiptasiðferði hefði verið í heiðri
haft við framkvæmd útboða á sviði
verklegra framkvæmda, þrátt fyrir
að fulltrúar helstu hagsmunaaðila
hefðu komið sér saman um leikregl-
ur á þessu sviði. Þessar reglur birt-
ast í ÍST-30 — almennum útboðs-
og samningsskilmálum um verk-
framkvæmdir — sem fyrst var gef-
in út árið 1969 og hefur verið end-
urútgefinn tvisvar, síðast árið 1988.
Það var löngum litið svo á af hálfu
þeirra sem stóðu að samningu ÍST-
30 að staðallinn ætti að duga til
þess að koma á eðlilegum sam-
skiptareglum um útboð. Það var
litið svo á að það væri allgóð trygg-
ing fyrir því þegar fulltrúar allra
helstu hagsmunaaðila, mæltu ein-
dregið með notkun hans. Reynslan
hefur hins vegar sýnt að ákvæði
staðalsins eru ekki nægjanlega mik-
ið virt. Þá ná útboð nú til mun fleiri
sviða viðskipta en áður, en vöruút-
boð og þjónustuútboð eru nú orðin
mun algengari en áður. Ákvæði
IST-30 eru sem kunnugt er fyrst
og fremst sniðiri að verklegum
framkvæmdum.
2. Efni laganna
a. Gildissvið og hugtök.
í upphafi laganna er fjallað um
gildissvið þeirra og helstu hugtök
skýrð. Af því er gildissviðið varðar
fjalla þau um það þegar útboði er
beitt til þess að koma á viðskiptum
um verkframkvæmdir, vöru eða
þjónustu. Lögin taka því almennt
til þess þegar útboð er notað til
þess að koma á viðskiptasambönd-
um með þeirri undantekningu þó
að lögin taka ekki til útboða á fjár-
magns- og verðbréfamarkkaði
vegna hinna sérstöku aðstæðna sem
þar ríkja. Þá eru helstu hugtök í
sambandi við útboð skýrð í upphafi
laganna. Þessi hugtök eru „útboð“,
„almennt útboð“, „lokað útboð“,
„kaupandi", „bjóðandi" og „forval".
b. Auglýsingar um útboð.
í lögunum eru settar reglur um
hvernig standa beri að auglýsingu
Andrés Magnússon
„Ákvæði laganna eru í
flestum atriðum í sam-
ræmi við venjur og
staðla sem hingað til
hefur verið stuðst við á
þessu sviði.“
eða tilkynningu um útboð. Þegar
um almenn útboð er að ræða skal
auglýsa þau í blöðum, útvarpi eða
með öðrum almennum hætti þar
sem fram kemur hvar og hvenær
útboðsgögn eru til afhendingar. Þá
verða að liggja fyrir upplýsingar um
það hver er kaupandinn og/eða
umboðsmaður hans, hvað verið er
að bjóða út, hvaða frestur er á því
að skila tilboði og hver skilatími
þess er sem verið er að bjóða út.
Þegar um lokuð útboð er að ræða
er send sérstök orðsending til þeirra
sem gefa á kost á að gera tilboð.
Það verður að gefa hverjum og ein-
um allar sömu upplýsingar og þegar
Erum með
allttil
undirfata- og
náttfatasaums
VIRKA
FAXAFENM 2, SÍMI687477.
um almennt útboð er að ræða, en
til viðbótar verður að veita upplýs-
ingar um hvaða aðilum öðrum er
gefinn kostur á að gera tilboð.
í Iögunum er sagt að útboðsgögn
skuli ávallt innihalda allar nauðsyn-
legar upplýsingar til þess að unnt
sé að gera tilboð á grundvelli þeirra
upplýsinga sem þar koma fram. Með
þessu ákvæði er verið að vekja at-
hygli á mikilvægi þess að vandað
sé til gerðar útboðsgagna, en alltaf
ber nokkuð á kvörtunum frá bjóð-
endum þess efnis að útboðsgögn séu
ekki nægjanlega vel úr garði gerð.
c. Afturköllun tilboðs.
Bjóðandi getur afturkailað tilboð
sitt allt fram að opnun tilboða og
er þá óbundinn af því. Slík afturköll-
un er því aðeins gild að hún hafi
verið gerð skriflega eða með öðrum
sannanlegum hætti.
d. Opnun tilboða.
í lögunum er sett sú regla að öll
tilboð sem gerð eru á grundvelli
sama útboðsins skuli opna samtím-
is. Opnunin skal fara fram á þeim
stað og tíma sem auglýsingin kvað
á um. Bjóðendum eða fulltrúum
þeirra skal ávallt heimilt að vera
viðstaddir opnun tilboða.
Almenna reglan er sú samkvæmt
lögunum að óheimilt er að opna til-
boð sem berst eftir að liðinn er sá
frestur sem settur var til að skila
tilboðum. Er þetta í samræmi við
það sem almennt hefur verið viður-
kennd meginregla við útboð hingað
til. Þó er samkvæmt lögunum heim-
ilt að opna tilboð sem berast á opn-
unarstað tilboða áður en skilafrestur
er runninn út, enda hafi gögn, sem
fylgja tilboðinu, verið póstlögð með
ábyrgðarsendingu a.m.k. degi áður
en opnun tilboða fer fram.
Á þeim fundum sem opnun til-
boða fer fram skal lesa nöfn bjóð-
enda og heildarupphæð tilboðs hvers
þeirra um sig. Þess skal gætt að
ávallt séu lesnar upp samsvarandi
tölur frá öllum bjóðendum. Liggi
fyrir kostnaðaráætlun um það sem
verið er að bjóða út, skal hún einn-
ig lesin upp á þeim fundi þar sem
opnun tilboðanna fer fram. Að þessu

í
'*
\
V
t
h