Morgunblaðið - 05.08.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. ÁGÚST 1993
Ráðning venslamanna
ráðherra vekur spum-
ingar um vanhæfi
AF INNLENDUM
VETTVANGI
INGA DÓRA SIGFÚSDÓTTIR
OG PÁLL ÞÓRHALLSSON
SAMKVÆMT nýsettum stjórnsýslulögum er ráðherrum, líkt
og öðrum starfsmönnum stjórnsýslunnar, óheimilt að fjalla um
mál sem koma til kasta ráðuneytis ef hætta er á að þeir fái
ekki litið hlutlægt á úrlausnarefnið. Ástæður sem valdið geta
vanhæfí ráðherra eru t.d. skyldleiki við aðila máls, fyrri af-
skipti af málinu og hlutafjáreign í fyrirtæki sem ákvörðun lýt-
ur að. Nýlega hafa nánir venslamenn ráðherra komið til starfa
í tveimur ráðuneytum. Verður hér fjallað um það á hvern hátt
reglur stjómsýsluréttar snerta slíkar ráðningar.
í tveimur ráðuneytum hafa nán-
ir venslamenn ráðherra komið til
starfa að undanförnu. Gunnar Sig-
urðsson, bróðir Jóhönnu Sigurðar-
dóttur, félagsmálaráðherra, hefur
hafið störf í félagsmálaráðuneyt-
inu sem deildarsérfræðingur í
vinnumáladeild og Guðmundur
Ámi Stefánsson, heilbrigðisráð-
herra, réð nýlega Jón Karlsson,
mág sinn, í starf aðstoðarmanns
ráðherra. Sérfróðir menn, sem
Morgunblaðið ræddi við, telja að
ráðning Gunnars veki ýmsar at-
hyglisverðar spumingar um van-
hæfi ráðuneytismanna en um ráðn-
ingu Jóns gegni öðru máii þar sem
sérstök sjónarmið eigi við um ráðn-
ingu trúnaðarmanna ráðherra.
Húnbogi Þorsteinsson, settur
ráðuneytisstjóri í félagsmálaráðu-
neytinu, segir að Gunnar Sigurðs-
son sé ekki fastráðinn í ráðuneyt-
inu heldur verkefnaráðinn. Starfið
hafí ekki verið auglýst enda sé
ekki venjan að auglýsa þegar ráð-
ið sé í tiltekin verkefni í ráðuneyt-
inu. Ráðuneytisstjóri og skrifstofu-
stjóri hafa tekið ákvarðanir um
ráðningar í ráðuneytinu í umboði
ráðherra, að sögn Húnboga. Að-
spurður um hvort vanhæfísreglur
hafi ekki komið til skoðunar er
Gunnar tók til starfa leggur Hún-
bogi áherslu á að ný stjórnsýslu-
lög, sem hafa m.a. að geyma máls-
meðferðarreglur, taki ekki gildi
fyrr en um áramótin.
Réttarstaðan nú
Nú í vor setti Alþingi stjóm-
sýslulög sem taka gildi 1. janúar
1994 og er helsta markmið þeirra
að tryggja sem best réttaröryggi
manna í skiptum við hið opinbera.
Þar eru lögfestar reglur um störf
þeirra sem hafa opinbera stjórn-
sýslu með höndum, þ. á m. ráð-
herra. Ekki er svo að skilja að
engar almennar reglur hafi gilt
um þau störf fram til þessa. Hefur
það reyndar verið kennt í stjórn-
sýslurétti við lagadeild Háskóla
íslands að ólögfestar reglur byggð-
ar á eðli máls og dómafordæmum
séu í gildi og eru þær að öllu veru-
legu leyti hinar sömu og kveðið er
á um í lögunum. Ótvírætt er hins
vegar að um áramótin verður mun
skýrara hveijar eru gildandi réttar-
reglur á þessu sviði.
Ráðning í starf
Ráðning í starf á vegum hins
opinbera er dæmigerð stjórnsýsla
sem ofangreind lög taka til. Ætti
ekki að skipta sköpum hvort um
fasta stöðu er að ræða eða ekki,
Má til skýringar nefna að reglur
stjórnsýsluréttar um vanhæfí
kæmu jafnt til álita þótt um verk-
samning væri að ræða en ekki
ráðningarsamning.
í 5. gr. laga um réttindi og
skyldur starfsmanna ríkisins nr.
38/1954 er lögfest sú regla að
auglýsa beri í Lögbirtingarblaði
lausar stöður hjá hinu opinbera.
Tilgangurinn er augljóslega m.a.
sá, að sem hæfastir menn fáist til
opinberra starfa. Þar er einungis
getið einnar undantekningar, þ.e.
varðandi störf í þágu utanrík-
isþjónustunnar! Kunnugir segja að
stöðugt færist í vöxt að meginregl-
an sé sniðgengin. Gjarnan er þá
talað um að menn sem koma til
starfa hjá ráðuneytum og ríkis-
stofnunum séu í sérverkefnum.
Hæfísreglur
Það er almennt viðurkennd
málsmeðferðarregla að starfsmað-
ur stjómsýslunnar megi ekki taka
þátt í undirbúningi, meðferð eða
úrlausn máls ef hann er vanhæfur
sem kallað er. Það er þessi regla
sem helst kemur til skoðunar í
þeim dæmum um ráðningar í opin-
ber störf sem nefnd vom í upp-
hafi. Það kemur fram í grein-
argerð með framvarpi til stjórn-
sýslulaga að hérlendis sé í gildi
óskráð réttarregla þess efnis, að
starfsmaður stjórnsýslunnar sé
vanhæfur til meðferðar máls og
ákvörðunar í því ef mál varðar
hann sjálfan eða nána venslamenn
hans á þann hátt að almennt megi
ætla að áhrif hafi á afstöðu hans
til úrlausnarefnisins. Síðan segir:
„í tímans rás hefur verið deilt um
gildissvið tig efnisinntak þessarar
reglu. Hefur það leitt til þess að
henni hefur verið slælega fram-
fylgt sem aftur hefur valdið baga-
legri réttaróvissu. Verður að telja
þetta ástand algerlega óvið-
unandi...“
í 3. grein nýju stjórnsýslulag-
anna er ljóslega afmarkað hvenær
starfsmaður er vanhæfur og ætti
hún að verða starfsmönnum stjórn-
sýslunnar tilefni til að taka sig á.
Þar eru reglur um það hve náin
tengsl mega vera milli starfsmanns
stjórnsýslunnar og aðila máls. Al-
mennt talað mega ekki vera þær
aðstæður fyrir hendi að draga
megi með réttu í efa óhlutdrægni
starfsmanns, sem fer með mál.
Vanhæfi er ótvírætt fyrir að fara
þegar starfsmaðurinn er sjálfur
aðili máls eða þegar hann er maki
aðila, skyldur eða mægður aðila í
beinan legg eða að öðrum lið til
hliðar. Starfsmaður er því svo
dæmi sé tekið vanhæfur til að taka
þátt í undirbúningi, meðferð eða
úrlausn máls ef það varðar systur-
dóttur hans eða eiginmann henn-
ar. Starfsmanni væri hins vegar
ekki skylt að víkja sæti í máli afa-
eða ömmusystkina sinna eða barna
þeirra.
í 2. mgr. 3. gr. er gerð undan-
tekning frá vanhæfisreglum ef mál
er lítilfjörlegt en öruggt má telja
að ráðning í starf falli ekki þar
undir.
Tengist ráðherra einum um-
sækjanda um starf með ofan-
greindum hætti er honum óheimilt
að fjalla um umsóknimar og taka
ákvörðun. Hafi staða ekki verið
auglýst eða verk boðið út er ráð-
herra óheimilt að velja aðila sem
er honum nátengdur.
U ndantekningar
Viðmælendur Morgunblaðsins
telja að gera verði undantekningu
frá ofangreindum reglum þegar
um er að ræða aðstoðarmenn ráð-
herra. Ráðherra hljóti að hafa allt
að því frjálst val um það hvem
hann kýs til að vera persónulegur
trúnaðarmaður sinn í ráðuneytinu.
Fær þessi skoðun stuðning í grein-
argerð með nýju stjómsýslulögun-
um þar sem segir, að heimilt sé
að taka tillit til stjórnmálaskoðana
við val á pólitískum aðstoðarmönn-
um, bæjarstjóram og sveitarstjór-
um.
Þegar ráðherra er vanhæfur til
meðferðar máls dugir líklega ekki
að undirmenn hans taki ákvörðun
í hans stað. í grein eftir Bjöm Þ.
Guðmundsson prófessor í 3.-4. tbl.
Úlfljóts árið 1986 segir að það leiði
af grundvallarreglum stjórnsýslu-
réttar að þegar ráðherra sem yfir-
maður ráðuneytis sé vanhæfur þá
séu allir undirmenn hans þar einn-
ig vanhæfir. Rökin fyrir þessu era
þau að almennt má búast við að
starfsmaður geti ekki verið hlut-
laus og óhlutdrægur þegar yfir-
maður hans hefur veralegra per-
sónulegra hagsmuna að gæta þar
sem starfsmaður er á vissan hátt
háður yfirmanni sínum. Björn Þ.
segir að sennilega verði að koma
til formleg skipun seturáðherra
þegar ráðherra er vanhæfur. Þess
má geta að menn minnast þess
ekki að hérlendur ráðherra hafi
nokkum tíma vikið formlega sæti
vegna vanhæfis.
Hver á aðild að málshöfðun?
Ákvörðun sem vanhæfur starfs-
maður stjórnsýslunnar tekur er
ekki sjálfkrafa ógild. Það kann að
vera álitaefni hver eigi aðild að
málshöfðun i slíku tilfelli. Þegar
umsækjendur um opinbert starf
telja að ranglega hafi verið gengið
fram hjá þeim geta þeir stefnt
þeim sem ákvörðun tók en í þeim
tilfellum þar sem starf er ekki
auglýst vandast málið. Sá sem
færi í slíkt mál yrði að geta sýnt
fram á að hann ætti lögvarinna
hagsmuna að gæta og hefði sótt
um hefði staðan verið auglýst.
Tilgangur reglna um vanhæfi
er sá að fyrirbyggja að ákvarðanir
séu teknar sem ekki byggjast á
svokölluðum lögmætum sjónar-
miðum. Starfsmaður stjórnsýsl-
unnar má t.d. almennt séð ekki
taka ákvörðun er byggist á hans
eigin hagsmunum eða vináttu-
tengslum við umsækjanda um
starf. Þótt vanhæfisreglur hafi
verið brotnar er ekki þar með sagt
að ákvörðun hafi byggst á óleyfí-
legum sjónarmiðum, en þessar
reglur eru fyrirbyggjandi og stuðla
að því að almenningur og þeir sem
hlut eiga að máli geti treyst því
að stjórnvöld leysi úr málum á hlut-
lægan hátt.
Strandir
Hættuleg fosfór-
hylki rak á land [
LANDHELGISGÆSLAN hefur tekið í vörslu sína fosfórhylki sem fannst
á Ströndum á mánudag, en hylki sem þessi geta reynst afar hættuleg
í höndum annarra en sérfróðra manna. Fosfórinn í hylkjunum getur k
valdið alvarlegum brunasárum, því ef kviknar í honum er ekki hægt "
að slökkva í honum aftur. Hylki sem þessi eru notuð af innlendum sem
erlendum aðilum, til dæmis sem reykmerki til að merkja leitarsvæði á sjó.
Samkvæmt upplýsingum frá lög-
reglunni á Hólmavík fannst fosfór-
hylkið við bæinn Skálholtsvík í
Hrútafirði á mánudag. Maður sem
var á gangi um rekann fann hylkið,
og á því stóð viðvörun á ensku. Lög-
Stal bygging-
arefni úr íbúð
UNGUM manni, sem ætlaði að
hefjast handa við að innrétta íbúð
sína við Grundarstíg 24 í Reykja-
vík, brá í brún þegar hann sá að
byggingarefni fyrir hundruð þús-
unda var horfið þaðan. Talið er
að sendiferðabíl hafi þurft til að
flytja efnið burt en verðmæti efn-
isins er á biiinu 400 til 500 þúsund
krónur.
Talið er að innbrotið hafi verið
framið um helgina 24. og 25. júlí eða
fyrstu dagana í síðustu viku. Meðal
þess sem stolið var úr íbúðinni er
um 100 fermetrar af parketi í 18
pökkum, 14 fermetrar af hvítum
gólfflísum í átta pökkum og fjórar
innihurðir með körmum. Byggingar-
efnið var geymt í íbúðinni og braust
þjófurinn inn til að koma höndum
yfir það. Talið er að hann hafí notað
sendiferðabíl við að flytja efnið burt.
Rannsóknarlögreglan biður alla
sem geta gefíð upplýsingar um þjófn-
aðinn að hafa samband.
reglan tók hylkið í sína vörslu, en
Landhelgisgæslan sótti það til
Hólmavíkur í gær.
Að sögn sérfræðings Landhelg-
isgæslunnar er um að ræða merkja-
blys, sem til dæmis era notuð til að
merkja leitarsvæði á sjó. Inni í hylkj-
unum er rauður fosfór, sem brennur
í ákveðinn tíma eftir að hann kemur
í sjóinn. Þó brennur ekki alltaf allt
efnið úr hylkjunum, og í þeim getur
leynst afgangur af efninu. Við að
lenda í sjónum breytist rauði fosfór-
inn í hvítan fosfór, sem hefur þá eig-
inleika að brenna af sjálfum sér í
lofti er hann þomar. Þegar svo er
komið er ekkert sem slekkur í fos-
fórnum aftur, og ef maður fær hvít-
an fosfór á hendurnar og hann færi
að brenna, dygði ekki einu sinni að
dýfa hendinni í vatn.
Börn helltu úr samskonar hylki
í síðustu viku fannst sambærilegt
hylki á Guðlaugsvík, sem er næsti
bær fyrir neðan Skálholtsvík. Þar
vora það börn sem komu höndum
yfir hylkið og náðu að hella úr því,
en þau hlutu ekki skaða af. Þegar
lögreglan ætlaði að sækja hylkið á
mánudag hafði það brannið af
sjálfsdáðum. Að sögn lögreglu er
ástæða til að benda fólki á að nálg-
ast hluti sem þessa með varúð, og
Iáta Iögreglu vita ef torkennilega
hluti rekur á land.
Aðeins þrjár laxveiðiár hafa
náð því að fleiri en þúsund laxar
hafi veiðst í sumar og eru tvær
þeirra í hópi þeirra þriggja sem
opna 1. júní ár hvert. Þessar ár
eru Norðurá sem er efst með
vel á sextánda hundrað laxa,
Laxá í Aðaldal sem er með á
þrettánda hundrað fiska og
Þverá ásamt Kjarrá sem hafa
gefið tæplega 1.100 laxa. Mikil
veiði hefur verið í Laxá á Ásum
siðustu dægrin og dagveiði
stundum með ólíkindum. Laxá
siglir yfir 1.000 laxa í vikunni
ef hún er ekki þegar komin í
fjögurra stafa tölu. Veiði í henni
byijaði mjög rólega, en smáj-
ókst og síðasta hálfa mánuðinn
hefur veiðin verið með þeim
hætti sem menn kynntust fyrir
nokkrum árum er dagsstangirn-
ar tvær gáfu allt að 1.800 laxa á
sumri.
„Svona reytingur...“
Óli Hrútfjörð, kokkur í veiðihús-
inu við Þverá, sagði í gærdag að
veiðin væri aðeins reytingur þessa
dagana, „það er alltaf sama blíðan
og vatnið er nú orðið mjög lítið.
Það er þó nokkuð af laxi um allt
og það verður trúlega fjör ef það
rignir eitthvað. En hvenær það
gerist er ógerningur að spá um.
Það átti til dæmis að rigna í dag,
en í staðinn er sól og 18 stiga hiti,“
sagði Óli. í gær voru komnir 1.046
laxar á land úr ánni og hollið í
Þverá var aðeins með 20 laxa eft-
ir tvo daga. Nokkuð hefur veiðst
af sjóbirtingi að undanfömu og
sumt af honum er mjög vænn og
fallegur fiskur, eða allt að 5 pund.
Svartá í Húnavatnssýslu hefur
Morgunblaðið/hb
Englendingurinn David Bower-
man er einn fjölmargra sem
fengið hafa afbragðsveiði í Norð-
urá i Borgarfirði í sumar. Hér
er hann með kvöldveiði úr Laug-
arkvörn fyrir nokkru.
verið að gefa vel að undanförnu
og í gær voru komnir um 120 lax-
ar á land úr ánni sem er afar gott
þar um slóðir. Ágúst hefur frá
gamalli tíð verið besti tíminn og
september oft dijúgur ef veður
hefur leyft. Júlíveiði af þessu tagi
bendir til frábærrar útkomu í
Svartá. Hallast menn að því að
þessu valdi að Blanda hefur verið
óðum að hreinsast og gengur lax-