Morgunblaðið - 02.03.1994, Blaðsíða 31

vígður til þjónustu í Garðapresta-
kalli á Akranesi hinn 16. júlí 1933.
Hlé varð á prestþjónustu séra Jóns
við Akurnesinga frá 1934 til 1946
meðan hann var sóknarprestur í
Holti undir Eyjaijöllum, en frá árinu
1946 helgaði hann og kona hans,
Jónína Lilja Pálsdóttir, ævistarf sitt
Akurnesingum. Lilja var fædd á
ísafirði hinn 15. janúar 1909, en
hún andaðist 5. september 1980.
Lilja og séra Jón gengu í hjónaband
hinn 18. október 1930 og eignuðust
þau ellefu böm. Frumburðurinn, -
Ást, varð aðeins dægur gömul, en
tíu barna þeirra uxu úr grasi og er
nú ættbogi þeirra Jóns og Lilju
bæði stór og mannvænn.
Séra Jón M. Guðjónsson var
gæfusmiður Akraness. Með kær-
leika sínum og ástúð veitt hann
sóknarbörnum sínum umhyggju og
styrk, en af eldmóði gekk hann fram
til verka, sem ætíð munu verða
nafni hans tengd. Stafi sínu sinnti
hann af fómfýsi, trúmennsku og
alúð, sem enn er minnst nú tæpum
tuttugu ámm eftir að hann lét af
embætti og hugsjónum sínum fylgdi
hann kröftuglega eftir bæjarfélag-
inu Akranesi til heilla. Byggðasafn-
ið á Görðum var hin stóra hugsjón
séra Jóns og verður nafn hans vafa-
laust ævinlega því tengt og séra Jón
átti einnig sinn þátt í því að kútter
Sigurfari stendur nú við safnið á
Görðum. Þar hefur Gunnlaugur
Haraldsson haldið merki þessa
merka manns hátt á lofti, starfað í
anda hans og minnt okkur á hug-
sjónir frumheijans. Margt er það
sem séra Jón lagði á gjörva hönd
samfélaginu til heilla og verða því
ekki gerð tæmandi skil hér í fátæk-
legum línum. Hann var hvatamaður
þess að sett yrði á stofn héraðs-
skjalasafn á Akranesi og mikilvirkur
athafnamaður á sviði menningar-
og félagsmála á Akranesi. Á 70 ára
afmæli séra Jóns var hann gerður
að heiðursborgara á Akranesi í
þakklætis- og virðingarskyni fyrir
langt, fórnfúst og heilladtjúgt starf
á Akranesi bæði sem embættis-
manns og sem brautryðjanda á sviði
menningar- og félagsmála í bænum.
Séra Jón var hagleiksmaður og
listhneigður. Eftir hann liggja m.a.
teikningar af tofbæjum sunnan
Skarðsheiðar og er þar um að ræða
stórmerkilegt og ómetanlegt fram-
tak sem snertir sögu Akraness og
héraðsins umhverfis Akranes.
Ég kynntist séra Jóni lítillega
eftir að hann fluttist á dvalarheimil-
ið Höfða og síðar leitaði ég til hans
eftir að hann var orðinn rúmfastur
á Sjúkrahúsi Akraness. Þrátt fyrir
háan aldur lét umhyggja hans og
gæska engan ósnortinn og hátt á.
níræðisaldri var hann hafsjór fróð-
leiks og einstaklega minnugur á
atburði, fólk og staði og því veitti
hann mér oftar en einu sinni lið
þegar rifja þurfti upp það sem aðrir
höfðu gleymt.
Nú er runnin upp sú stund að
kveðja séra Jón M. Guðjónsson, sem
kveður sjálfur okkur bæjarbúa á
Akranesi með því að óska þess að
hans verði minnst með framlögum
til þess sem orðið getur listafafn á
Akranesi. Reisn þessa manns má
glöggt sjá í þeirri ósk, en í þeirri
ósk er einnig fólgin áminning til
okkar hinna um að halda sjálf reisn
okkar þótt andbyr tefji för. Þessi
kveðja Jóns við brotthvarf hans er
í anda þess sem hann starfaði. Hánn
var ætíð auðmjúkur og lítillátur
þjónn samfélagsins, sem gætti þess
að athygli fyrir vel unnið verk væri
ekki að honum beint og er þó fyrir
löngu kominn tími til að minnast
verka þessa manns með viðeigandi
hætti. Þegar séra Jón kvaddi söfnuð
sinn í lok árs árið 1974 voru loka-
orð hans þessi: „Guð geymi Akranes
og börnin þess öll í bæ og sveit nú
og alla tíma.“
Við bæjarbúar kveðjum séra Jón
með þeirri sömu ást og hann bar
til samborgara sinna allra og minn-
umst hans með djúpu þakklæti og
virðingu. Guð geymi séra Jón M.
Guðjónsson.
Gísli Gíslason bæjarstjóri.
Kveðja frá skólunum á
Akranesi
Látinn er í hárri elli heiðursmað-
urinn og mannvinurinn séra Jón
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 2. MARZ 1994
M. Guðjónsson fyrrum sóknarprest-
ur Akurnesinga.
Um langan aldur var séra Jón
nátengdur skólunum á Akranesi.
Hann kenndi, var prófdómari og
síðast en ekki síst sérstakur vel-
gjörðarmaður skólanna. Nærveru
hans og handtaki fylgdi sérstök
hlýja og prófdómarastörf hans ein-
kenndust af gæsku, umhyggju og
virðingu fyrir nemendum, stórum
sem smáum. Þegar landsprófsnem-
endur þreyttu langar prófsetur sínar
hressti hann margan námsmanninn
með bijóstsykurmolum og mildum
hughreystingarorðum.
Séra Jón var listfengur maður,
með glöggan skilning á gildi þess
að varðveita menningarverðmæti og
þessara þátta nutu skólarnir. Hann
sá og skildi að í skólunum, vinnu-
stöðum æskunnar, áttu mörg verk
betur heima en á söfnum og því var
hann sífellt að færa skólunum góðar
gjafir svo sem myndir, líkön og
styttur svo eitthvað sé nefnt.
Aðrir munu verða til að skrifa
um hin merku störf séra Jóns að
slysavamamálum og uppbyggingu
Byggðasafnsins í Görðum ásamt
fleiru en við þökkum honum sérstak-
lega allt sem hann gerði fyrir skól-
ana á Akranesi og þann anda sem
nærveru hans fylgdi.
Skólarnir á Akranesi.
In memoriam
Lítill drengur leggur upp í rann-
sóknarferð. Það er bjartur sumar-
dagur, logn á himni og jörðu. Gufu-
mekkir hnyklast upp úr strompum
á verksmiðjum okkar. Framundan
er ævintýraland — og kominn tími
til að kynnast heiminum á eigin
spýtur án leiðsagnar mömmu og
pabba. Hann veður út í spegilfagra
tjöm og ... Örskömmu síðar er hann
á heimleið. Hlýr, stór lófi lykur um
hönd hans. Það er pólití sem leiðir
hann rennblautan í áttina heim til
mömmu og pabba sem em farin að
leita strokumannsins. Hún er styrk
höndin sem leiðir hann og honum
finnst ekki lítil upphefð að spássera
með borðalögðu pólitíi sem meira
að segja talar við hann notalegri
röddu — þó að hann hafí verið að
stelast.
Tæpir þrír áratugir líða. Þá er
höfundi þessara lína skákað á Akra-
nes að stýra menntastofnun. Þar
er þá fyrir sama höndin, hlý sem
forðum og traust, og sama röddin,
róleg, mild og örlát á hvatningu og
uppörvun. Séra Jón M. Guðjónsson
varð náinn vinur. Vísast hafði hann
alla tíð verið það þótt í fjarlægð
væri. Faðir minn minntist oft á
hann, lögreglumanninn unga sem
starfaði nokkur sumur á Siglufirði
í vösku liði Christians Möllers, þess
einstaka öðlings. Aðkomumaðurinn
hafði bjargað syni hans smáum frá
því að fara sér að voða og það
gleymdist aldrei.
Já, séra Jón varð vinur okkar
hjóna og barnanna okkar, náinn
vinur og kær, og sló aldrei fölskva
á þá vináttu þó að fundum fækkaði
þegar við fluttumst suður yfír Fló-
ann. Við hlökkuðum öll til vordag-
anna þegar unnið var í prófum og
við sátum löngum stundum heima,
lásum saman úrlausnir og gleymd-
um okkur í samræðum um flest
milli himins og jarðar, fornt og nýtt.
Séra Jón var ekki einasta fjölfróður
og minnugur og með allra skemmti-
legustu mönnum sem við höfum
kynnst. Hann var einnig djúpvitur
og næmur á dýpstu rök mannlegRar
tilveru. Hann var sálusorgari hvar
sem hann fór. Persónutöfrar hans
voru meiri en flestra annarra. I
návist hans sveif yfír vötnum sá
hugblær er kveikti jafnan tilfínningu
fyrir því sem ósegjanlegt er en jafn-
satt engu að síður, heilagt og eilíft.
Stundum leit hann inn til okkar á
síðkvöldum, örþreyttur eftir störf
við beð sjúkra manna eða dauð-
vona. Við sátum þijú og spjölluðum
— og þegar hann var farinn sögðum
við oft hvort við annað að okkur
fyndist séra Jón vera enn í húsinu
þótt horfinn væri. Svo sterk voru
áhrif þessa hægláta og hógværa
manns.
Sagt var til forna um einn mesta
afreksmann þjóðar vorrar að úr
honum mætti gera þijá menn og
alla ágæta. Svo hefur löngum verið
um hina bestu íslendinga. Séra Jón
M. Guðjónsson var ekki einungis
prestur og prófastur, sálusorgarinn
góði. Hann var og listamaður, drátt-
hagur með afbrigðum, og hann var
einnig ötull fræðimaður. Byggða-
safnið í Görðum á Akranesi er óljúg-
fróður minnisvarði um það. Hann
má heita faðir þessa sérstæða safns,
bjargaði frá glötun mörgum góðum
grip og teiknaði sjálfur myndir af
flestum gömlu bóndabæjunum í
sveitunum sunnan Skarðsheiðar og
mörgum tómthúsum á Skipaskaga.
Vægt er til orða tekið að segja
að Jón hefði ekki verið mikill fj'ár-
málamaður. Ég hygg að fáum hafí
auðnast sem honum að lifa í sam-
ræmi við þá kristnu kenningu að
líta fremur á annarra hag en sinn
eigin. Enda varð hann aldrei auðug-
ur að þessa heims fjársjóðum — en
þeim mun ríkari af þeim andans
auði sem kennt er að einn sé gjald-
gengur þegar dagar vorir eru taldir
hér á jörð.
Sr. Jón M. Guðjónsson eignaðist
góða konu. Frú Lilja Pálsdóttir var
afbragð kvenna. Hún gafst manni
sínum ung, ól honum ellefu böm
og eru tíu þeirra á lífi. Hún var
örugg stoð prestinum, fræðimann-
inum og listamanninum og sjálf list-
feng hagleikskona. Hún tók þátt í
störfum hans, hæglát'og glaðleg,
hógvær og hlý, þolinmóð, góðsöm
og vingjarnleg. Mér er til efs að
fjölþættir hæfíleikar séra Jóns hefðu
notið sín jafnvel og þeir gerðu ef
störf frú Lilju hefðu ekki komið til.
Þegar séra Jón hverfur af heimi
er margs að minnast. Hann var
traustur samstarfsmaður í skóla og
utan hans. Hann var fermingarfaðir
barnanna okkar beggja. Hann skírði
eitt bamabarnanna.. Sonur okkar
var aðeins fimm eða sex ára þegar
innsæi hans og mannþekking sáu
fyrir hvert yrði ævistarf hans. Þegar
alvarleg veikindi steðjuðu að reynd-
ist hann vinur í raun, vinur sem
kunni ekki að bregðast, vinur sem
með heitum bænum sínum veitti
styrk og hjálp er aldrei var kleift
að þakka sem vert hefði verið.
í stofum okkar hanga myndir
eftir listamanninn Jón M. Guðjóns-
son, myndir sem hann sendi okkur
af örlæti sínu, gjarnan í sumarbyij-
un til að minnast bjartra vordaga á
Skaga. Á einni þeirra stendur með
sérkennilega fagurri skrift hans:
„Til minningar um ferðina sem ...“
Nú hefur hannn lagt upp í þá ferð
sem við eigum öll vísa. Hann var
ungur þegar hann rétti smáum
ferðamanni hlýja og styrka hönd
og leiddi á rétta braut. Sú er trú
okkar að nú leiði hinn dygga þjón
enn styrkari hönd — í ríki ljóssins
eilífa sem vera hans öll var endur-
skin -af.
Vin okkar kveðjum við hjónin,
börn okkar og fjölskyldur þeirra
með djúpri virðingu og heitri þökk
og við biðjum honum og ástvinum
hans öllum blessunar Guðs.
Ólafur Haukur Árnason.
Ég kynntist séra Jóni M. Guðjóns-
syni fyrst haustið 1969 er ég gerð-
ist skólastjóri Gagnfræðaskólans á
Akranesi. í því starfi átti ég marg-
vísleg samskipti við séra Jón. Hann
var lengi prófdómari við landspróf
og gagnfræðapróf og gegndi þeim
störfum af eljusemi, nákvæmni og
sanngirni. Auk þess sýndi hann
skólanum hlýhug og ræktarsemi og
lét sér afar annt um gengi hans og
velferð, færði honum iðulega lista-
verk og aðrar góðar gjafír.
Ég kynntist séra Jóni einnig vel
utan starfa okkar. Ég kynntist hin-
um hógværa, hægláta og dómmilda
eljumanni, og hugsjónatröllinu sem
sífellt var vakinn og sofinn til fram-
gangs áhugamálum sínum og hug-
sjónum, sem á mínum árum á Skaga
beindust emkum að Byggðasafninu
í Görðum. Ég kynntist einnig nætur-
hrafninum séra Jóni, sem hikaði
ekki við að hringja löngu eftir venju-
legan háttatíma til að ræða hugsjón-
ir sínar og viðfangsefni þau sem
gagntóku hann þá stundina. í fyrstu
fannst mér þetta undarlegt hátta-
lag, en það leið ekki á löngu unz
ég tók að meta þessar næturhring-
ingar. Ég fór vissulega betri maður
í vinnuna að morgni.
Séra Jón var sérstakur maður á
flestan hátt. Sumir hafa eflaust tal-
ið allt hugsjónabröltið einskæran
vindgapahátt og þótt kergja hans
vart einleikin. En þannig unnust
honum verkin, þannig kom hann
hugsjónum gínum fram við aðstæð-
ur og umhverfí, sem ekki voru ávallt
vinsamleg og ósjaldan skilnings-
vana. Stefnufesta séra Jóns til að
koma áhugamálum sínum í fram-
kvæmd, þrautseigja hans og lang-
lundargeð, ýtni hans og klókskapur,
fórnfýsi hans á tíma sinn og fjár-
muni eru nánast óskiljanleg. En með
þessum eiginleikum sínum tókst
honum að hnika málum fram, hann
sofnaði aldrei á verðinum, missti
aldrei sjónar af lokamarkinu. Afköst
hans til framgangs hugðarefnunum
voru með ólíkindum. Og verkin tala.
Á síðustu starfsárum séra Jóns
var Skagamönnum ljóst hvílíkan
öðling og yfirburðamann þeir höfðu
átt bæjarlífinu til menningarauka.
Við starfslok hans var séra Jón
gerður að heiðurborgara bæjarins.
Flestum var þá ljóst hvað hugsjóna-
eldur hans, óeigingimi, Tórnfýsi og
þrautseigja höfðu fært bæjarfélag-
inu og aukið hróður þess á sviðum
sem bærinn hafði ekki getað státað
sig af lengstum.
Langa ævi naut séra Jón stuðn-
ings sinnar ágætu konu, frú Lilju
Pálsdóttur, en hún lést árið 1980.
Það hefur eflaust ekki verið auðvelt
verk að vera lífsförunautur séra
Jóns. Frú Lilja hlýtur að hafa verið
einstaklega þolinmóð kona og úr-
ræðagóð til heimilisrekstrar, því
þótt séra Jón hafí verið mörgum
kostum búinn verður það varla um
hann sagt að hann hafí verið
fjáraflamaður til eigin heimilisút-
gerðar nema í slöku meðallagi. Og
þótt aflafé kunni á tíðum að hafa
verið nægjanlegt grunar mig að það
hafí viljað rýrna til hugsjónaverka
húsbóndans. Það hefur því vissulega
löngum þurft sterk bein og mikið
þolgæði að vera innanstokks á heim-
ili þeirra hjóna og framfærsluá-
hyggjurnar hafa án efa verið frú
Lilju frekar en bóndans.
Kynnin af séra Jóni og þeim hjón-
um báðum eru okkur Jónu afar
dýrmæt. Ég tel það mikið lán að
hafa fengið að kynnast þeim báðum.
Séra Jóni verð ég ævinlega þakklát-
ur fyrir þann gnægtabrunn hug-
sjóna og lífsvisku sem hann leyfði
mér að bergja af og sem hann var
svo örlátur að ausa af. Kynni af
slíkum manni láta engan ósnortinn.
Ég efa ekki að kynnin af séra Jóni
munu ávallt gefa mér meiri kjark
og styrk til að fást við ókomið and-
streymi.
Gamli vinur, farðu sæll á nýjar
lendur og hafðu hugheilar þakkir
fyrir vinsemdina og kynnin. Böm-
um, tengdabörnum og öðmm ástvin-
um sendum við Jóna innilegustu
samúðarkveðjur.
Sigurður Hjartarson.
Kveðja frá Eyjafjöllum
í skærri birtu æskunnar sé ég
enn fýrir mér árið 1934. Ég var þá
13 ára. Byggðin mín, Holtshverfi
undir Eyjafjöllum, var fjölskipuð
fólki. Miðdepill hennar var prest-
setrið í Holti og hafði svo verið um
aldaraðir. Presturinn var um margt
forsjá bændanna ef út af bar með
einhveija hluti og lengst af höfðu
þeir verið leiguliðar hans. Þetta ár
var ástsæl fjölskylda, frú Sigríður
Kjartansdóttir og börn hennar, að
yfírgefa staðinn og nýtt fólk að taka
heima eins og sagt var, sr. Jón M.
Guðjónsson og íjölskylda hans. Sr.
Jón og kona hans, frú Lilja Pálsdótt-
ir, voru þá í blóma lífs, glæsileg
álitum, búin þess að vinna mann-
hylli. Innan skamms tíma urðu þau
likt og samgróin byggð og fólki.
Áfram héldu gagnvegir að liggja
heim að Holti, margir áttu erindi
við prest sinn og í Holti var þá sím-
stöð og bréfhirðing. Öllum var fagn-
að af laðandi ástúð. í þann tíð var
meiri friður og ró yfir lífi fólks en
nú er, erill nútímans víðs fjærri,
góður tími tekinn til þess að blanda
góðu geði.
Prestsstarfið í Holti kvaddi ekki
til værðar, mörg störf kölluðu jafnt
heima sem heiman. Annasöm bú-
sýsla beið ungu prestshjónanna á
31
mikilli bújörð og áfram var haldið
starfi forverans, sr. Jakobs Ó. Lár-
ussonar, í því að húsa staðinn að
nýju. íbúðarhúsið hafði verið byggt
1927 í burstabæjarstíl eftir teikn-
ingu Guðjóns Samúelssonar húsa-
meistara. Útihús voru öll ofan tekin
í tíð sr. Jóns og ný reist austur frá
íbúðarhúsinu eftir listrænni teikn-
ingu hans. Gamla kirkjugarðinum í
Holti, framan við staðarhúsin, var
heldur ekki gleymt. Sóknarbændur
girtu hann að nýju vel og vandlega
og í gamla kirkjustæðinu var steypt
mikið minnismerki eftir teikningu
og frumkvæði sr. Jóns tii minningar
um 800 ára gamla kirkjusögu í
Holti. Það var gömlu Holtshverfing-
unum svolítil uppbót fyrir Holts-
kirkju sem þeir höfðu þá harmað í
hálfa öld.
Eyjafjöll voru fólksmörg árið
1934 og útkirkjur tvær eins og enn
í dag en kirkjugata prestsins á út-
kirkjur þá dijúgum tlmafrekari en
r.ú er, óþekkt var að bíll væri á
hveiju hlaði. Sóknarfólkið sótti vel
kirkju sína og hlýddi opnum huga
á fagurlega fram borna kenningu
prestsins sem borin var upp í anda
þeirrar bjartsýnu guðstrúar sem sr.
Matthías Jochumssson hefur túlkað
best í þekktum sálmi: „Trúðu fijáls
á guð hins góða“. í þann tíð söfnuð-
ust kirkjugestir eftir messu saman
á heimilum kirkjuhaldara og þar
heyrði maður löngum spaklegar
samræður um nútíð og fortíð. Hús-
vitjanir voru sjálfsagður þáttur í
starfí prestsins og þær áttu mikinn
þátt í að styrkja samband prests og
safnaðar.
Sr. Jón gegndi ýmsum trúnaðar-
störfum fyrir sveitunga sína. Full-
trúi Vestur-Eyjafjalla í sýslunefnd
Rangárvallasýslu var hann árin
1936-1946 og mun gerðabók sýslu-
nefndar lengi vitna um fagra rithönd
hans. Á þessu sama tímabili hafði
sr. Jón mikla og góða forystu um
stofnun fjölmargra félagsdeilda í
Slysavarnafélagi íslands með þeim
Sigmundi Þorgilssyni skólastjóra,
Leifí Auðunssyni í Dalsseli, Þórði
Loftssyni á Bakka og Jóni Berg-
sveinssyni erindreka Slysavarnafé-
lagsins. Slysavarnadeild Vestur-
Eyjafjalla, Bróðurhöndin, sótti nafn
sitt til sr. Jóns og segir það sögu
um manninn sjálfan og hvað jafnan
bjó í huga hans til náungans.
Persónulega stend ég og fjöl-
skylda mín í mikilli þakkarskuld við
prestshjónin í Holti og börn þeirra.
Hjá þeim kom ég ætíð í vinahús og
sr. Jón leiddi mig inn á braut náms
sem hefur orðið mér notadijúgt á
lífsleið, en hann hélt um skeið
heimaskóla í Holti. Með mikilli þökk
minnist ég þess jafnframt að sr. Jón
var með vissum hætti faðir byggða-
safnsins í Skógum. Nokkru fyrir
sýslufund 1945 kom ég að Holti,
þá fyrir nokkru farinn að safna
gömlum minjum. Þá bað ég sr. Jón
að bera fram á sýslufundinum til-
lögu um stofnun byggðasafns fyrir
Rangárvallasýslu. Hann svaraði að
bragði: „Ég er fyrir nokkru búinn
að ákveða það.“ Að tillögu hans á
sýslufundinum var svo ákveðið að
efna til safnsins og ég kosinn í
fyrstu safnnefndina með Guðmundi
Erlendssyni hreppstjóra á Núpi og
ísak Eiríkssyni frá Ási. Þessa minn-
ist ég alltaf með mikilli þökk. Fjór-
um árum seinna, hinn 1. des. 1949,
tók safnið svo formlega til starfa í
Skógaskóla. Á Akranesi átti sr. Jón
síðan það ævintýri að byggja upp
veglegt byggðasafn af einstakri
alúð, elju og listfengi góðs safnara.
Það var erfið ákvörðun hjá sr.
Jóni og fjölskyldu hans að flytja frá
Holti 1946 og Eyjafjöll urðu
draumaland fjölskyldunnar til kom-
andi tíma. Með mikilli hlýju var jafn-
an hugsað til fólksins sem bjó í hinni
fögru Fjallabyggð.
„Ljúflyndi yðar sé öllum kunn-
ugt“ segir í helgri bók. Þau orð
gætu verið einkunn fyrir farinn veg
sr. Jóns M. Guðjónssonar og þær
minningar sem vinir hans varðveita
um hann. Með virðingu og þökk er
hann kvaddur. í nafni Eyfellinga,
eldri og yngri, sendi ég fjölskyldu
hans samúðarkveðjur. Kærkomin er
hvíldin eftir langan og starfsaman
dag.
Þórður Tómasson, Skógum.
SJÁ NÆSTU SÍÐU