Morgunblaðið - 04.03.1994, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 4. MARZ 1994
Útvarpslaganefnd
Sérálit Jóhanns Ola
Guðmundssonar
Útvarpslaganefnd lauk störfum
nýlega með skilum á frumvarpsdrög-
um til menntamálaráðherra. Þessi
drög hafa verið til umræðu á opinber-
um vettvangi undanfama daga. Þar
sem ég, undirritaður, stóð ekki að
umræddu nefndaráliti, er ekki óeðli-
legt að sérálit mitt, sem sent var
menntamálaráðherra, birtist op-
inberlega og verði þar með hluti
þeirrar umræðu sem fram fer um
málið. í ljósi þessa fer ég þess hér
með á leit við ritstjóra Morgunblaðs-
ins að sérálit mitt verði birt í blaðinu.
Sérálit
Þegar þess var óskað að undirrit-
aður tæki sæti í útvarpslaganefnd lá
í grófum dráttum fyrir með hvaða
áherslum og markmiðum útvarpslög-
. in skyldu endurskoðuð. Þetta var síð-
ar formlega áréttað í erindisbréfí
nefndarinnar. Afstaða ríkisstjómar-
flokkanna um þessi efni lá einnig
fyrir og hafði víða komið fram. M.a.
með tilliti til þessa taldi ég mig eiga
erindi að þessu verkefni. Fljótlega
kom þó í Ijós að þetta var misskiln-
ingur af minni hálfu. Áðumefndar
forsendur (þ.e. pólitísk markmið)
sem ég taldi vera ytri starfsramma
nefndarinnar voru ekki til staðar
þegar til átti að taka. Mikið og langt
starf útvarpslaganefndar hefur því
•I ekki skilað sér í viðsættanlegum
árangri að mínu mati. Af þessum
sökum get ég ekki orðið aðili að loka-
niðurstöðu nefndarinnar þrátt fyrir
samstöðu með henni um nokkur
smærri atriði.
Erindisbréf nefndarinnar skiptist
í 12 megin atriði sem flest hafa síð-
an marga undirþætti sem taka þurfti
afstöðu til. í stórum dráttum má
segja að nefndin hafí náð samkomu-
Hvar færðu
mest og best
fyrir peningana
þína ?
Allir
fermingamyndatöku
tímar aö verða
upppantaðir
í öllum okkar myndatökum eru
allar myndimar stækkaðar í
13 x 18 cm tilbúnar til aÖ gefa
þær, að auki 2 stækkanir
20 x 25 cm og ein stækkun
30 x 40 cm í ramma
Ljósmyndastofan Mynd sími:
65 42 07
Ljósmyndast. Barna og
fj.myndir sími: 677 644
Ljósmyndastofa Kópavogs
, sími: 4 30 20
3 Odýrastir
lagi eða viðsættanlegri niðurstöðu í
7 af þessum 12 megin atriðum. Um
hin atriðin var hins vegar djúpur
grundvallarágreiningur. Eg mun hér
á eftir gera grein fyrir afstöðu minni
til helstu ágreiningsatriða en láta
liggja milli hluta að fjalla sérstaklega
um ýmis veigaminni ágreiningsat-
riði. Rétt er að árétta að ég nota
orðið „útvarp“ sem samheiti yfir
hljóðvarp og sjónvarp.
Fyrsta ágreiningsatriði mitt við
nefndina er liður 4 í erindisbréfi;
„Hlutdeild ríkisins í útvarpsrekstri,
þar með talið fjármögnun og rekstr-
arfyrirkomulag". Þessi liður skiptist
í þrjá þætti sem hér verður gerð
grein fyrir í röð, fyrst „Hlutdeild rík-
isins í útvarpsrekstri", síðan „rekstr-
arfyrirkomulag" og að lokum „fjár-
mögnun".
Hlutdeild ríkisins í
útvarpsrekstri
Það á sér sögulegar skýringar af
hveiju hið opinbera hóf rekstur út-
varps (fyrst hljóðvarps síðar sjón-
varps) hér á íslandi eins og hafði
gerst víða erlendis. í upphafí var
óheyrilega kostnaðarsamt að heíja
slíkan rekstur enda var öll tækni til
dagskrárgerðar og dreifíngar bæði
dýr og ófullkomin. Af þessum sökum
var það varla á færi annarra en opin-
berra aðila að standa fyrir rekstri
af þessu tagi á minni eða stijálbýlum
markaðssvæðum s.s. á íslandi. Vert
er að hafa í huga að á stærri og
þróaðri markaðssvæðum eins og í
Bandaríkjunum höfðu einkaaðilar
bolmagn til að fjárfesta og kosta
þennan rekstur frá upphafí m.a. með
því að uppgötva og virkja gildi aug-
lýsinga í útvarpi og einnig löngu síð-
ar með lokuðu áskriftarkerfí. ísland
gamla tímans með sitt litla og van-
þróaða markaðs-, fjármála- og efna-
hagskerfí var því ekki tilbúið að taka
þátt í þessari þróun nema fyrir at-
beina ríkisins. Ég deili því ekki um
réttmæti þess að íslenska ríkið hóf
í upphafi rekstur útvarps. Þvert á
móti má virða það framsýna fólk sem
þær ákvarðanir tók. En með sama
SPARIÐ TÍMA FÉ
OG FYRIRHÖFN
og skapiö öruggari
vinnu og rekstur meö
ELBEX sjónvarpskerfi.
Svart hvítt eöa í lit,
úti og inni kerfi.
Engin lausn er of
flókin fyrir ELBEX.
Kynnið ykkur möguleikana.
Einar Farestveit & co hf.
Borgartúni 28, sími 91-622900
hætti og opinberir aðilar stóðu að
upphafsskrefum prentlistarinnar og
útgáfustarfsemi almennt, eftirlétu
þeir einstaklingum að taka við þróun
þessarar starfsemi, hvort heldur var
í formi bókaútgáfu eða blaðaútgáfu,
ætti ríkið nú að láta fjölmiðlarekstur
sinn í hendur einstaklingum og
markaðslögmálum. ísland í dag er
að tnínu mati undir þá þróun búið
bæði markaðslega, tæknilega og
fjármálalega.
En um þetta atriði eru skiptar
skoðanir. Helstu rök ríkisrekstrar-
sinna í útvarpi eru, að af öryggis-,
dreifingar-, hlutleysis- og sér-
íslenskum hámenningarástæðum
skuli ríkið halda úti útvarpsrekstri.
Að mínu mati er auðvelt að hrekja
þennan málflutning og verður leitast
við að gera það hér á eftir:
Öryggisþáttur
Rök um öryggisþjónustu Ríkisút-
varpsins eru úrelt af ýmsum ástæð-
um bæði tæknilegum og öðrum. Það
er liðin tíð að allir landsmenn hlusti
eða horfi á Ríkisútvarpið á sama
tíma. Öryggistilkynningum er því
ekki sjálfkrafa best komið til skila
eingöngu þar. Þvert á móti eiga slík-
ar tilkynningar að birtast á öllum
ljósvakamiðlunum samtímis, þannig
næst best til þjóðarinnar. Allar slíkar
tilkynningar fá fyrirvaralausan
forgang inní dagskrá allra einka-
stöðvanna þegar þörf krefur sbr.
núgildandi lög. Einkaaðilum er það
engin hindrun að uppfylla þau skil-
yrði sem uppfylla þarf í þessum efn-
um ef almenn samkeppnisskilyrði við
ríkisreksturinn yrðu jöfnuð. M.a. af
veðurfarslegum ástæðum er bilana-
tíðni dreifíkerfís Ríkisútvarpsins til
að draga úr öryggisgildi kerfísins svo
aðeins eitt dæmi sé nefnt. Stöð 2
telur sig t.d. búa við öruggari dreif-
ingu en Ríkisútvarpið gerir, þar sem
dagskrá er dreift á ljósleiðarakerfí
Pósts og síma.
Dreifíngarþáttur
Dreifíngarþátturinn er m.a. háður
virkni kerfisins og áreiðanleika sbr.
hér að framan um öryggisþáttinn.
Það hvílir lögbundin kvöð á Ríkisút-
varpinu að dreifa dagskrá sinni-til
allra landsmanna enda sé það réttur
þeirra og jafnframt helsta réttlæting
fyrir afnotagjaldinu sem komið verð-
ur að síðar. Ríkisútvarpið hefur haft
áratuga sérstöðu á íslandi en uppfyll-
ir ekki ennþá hina lögbundnu skyldu
sína um dreifíngu. Islendingum er
ennþá mismunað í þessum efnum.
Jafnvel þó Ríkisútvarpið segi að 99%
þjóðarinnar nái dagskrá þeirra, er
það vart fullnægjandi. Kvöðin er
ekki uppfyllt. Hver ákveður hveijir
þessir annars flokks íslendingar skuli
vera sem tilheyra þessu 1 prósenti
sem ekki njóta þessa réttar?
Við eðlileg samkeppnisskilyrði er
það mat mitt að einkastöðvamar
uppfylltu þetta skilyrði fljótt og vel
sbr. að á örfáum ámm hefur Stöð 2
komið sér upp dreifikerfi sem nær
til u.þ.b. 96% þjóðarinnar, án nokk-
urra opinberra styrkja.
Hlutleysiskvaðir
Allir sem fylgjast með dagskrár-
gerð og fréttum vita að þetta er
kvöð sem heldur ekki í reynd og á
það við um alla fjölmiðla. Ríkisút-
varpið er þar engin undantekning eða
hefur neina sérstöðu umfram aðra
miðla.
Sér-íslensk hámenningar-
dagskrárgerð
Ég veit að starfsfólk einkastöðv-
anna hefur ekki minni metnað til
íslenskrar dagskrárgerðar en starfs-
fólk Ríkisútvarpsins. Það er ekkert
í dagskrárgerð Ríkisútvarpsjns sem
aðrir geta ekki framkvæmt. Ástæður
þess að ekki er meira gert að magni
til í þessum efnum hjá einkastöðvun-
um í dag er óviðunandi fyrirferð Rík-
isútvarpsins á markaðnum og það
uppsog fjármagns sem þangað fer
s.s. vegna ójafnrar samkeppnisstöðu
á kostunar- og auglýsingamarkaði,
svo aðeins ein ástæða sé nefnd. Allt
tal um að það séu metnaðarlausari
og óþjóðhollari íslendingar eða á
annan hátt verra fólk á einkastöðv-
unum, er auðvitað ómerkilegur áróð-
ur sem á við engin rök að styðjast.
En þessir starfsmenn einkastöðv-
anna verða að taka tillit til fjárhags-
legra aðstæðna á hveijum tíma eins
og allir aðrir íslendingar þurfa að
gera, nema Rikisútvarpið. Hjá Ríkis-
útvarpinu streyma afnotagjöldin allt-
af inn algerlega óháð efnahags-
ástandi þjóðarinnar. Sú dagskrár-
gerð sem nú fer fram á Ríkisútvarp-
inu og er um margt mjög góð, gæti
því að mínu mati orðið jafngóð eða
betri í höndum einkaaðila við eðlileg-
ar samkeppnisaðstæður.
Ég fullyrði það hér fyrir mitt leyti
að þó ríkið stæði ekki í rekstri út-
varps myndi það í engu skaða þá
hagsmuni sem talið er að réttlæti
tilvist Ríkisútvarpsins. Jafnframt
fullyrði ég að þó allur útvarpsrekstur
á íslandi yrði færður í hendur einka-
aðilum mætti auðveldlega tryggja
að þeim sértæku kröfum sem nú eru
gerðar til Ríkisútvarpsins yrði full-
nægt, þ.m.t. sérkröfur um dagskrár-
gerð og dreifingu dagskrár um allt
landið og næstu miða og jafnframt
kröfur um endurgjaldslausa áskrift
til aldraðra. Allt byggist þetta þó á
grundvallarkröfum einkamiðlanna
um jöfnun samkeppnisstöðu gagn-
vart ríkinu.
Mér er ljóst að uppi eru misjafnar
skoðanir um þessi atriði. Það er því
réttur hinna að gagnstæð sjónarmið
komi fram.
Ef talið yrði óhjákvæmilegt annað
en að ríkið sjái um að fullnægja þeim
skyldum sem framar voru nefndar
þarf að byija á að spyija sig hvemig
umgjörð og umfang þyrfti að hafa á
slíkum rekstri. Ég bendi þá á að slík-
um skyldum má fullnægja með öllu
á einni hljóðvarpsrás! Allur annar
rekstur Ríkisútvarpsins hefur því
ekkert með grunnþjónustuna að
gera, heldur er hann viðbót sem rétt-
lætir sig undir formerkjum krafna
um nauðsyn opinbers rekstrar á
grunnþjónustunni. Núverandi fjár-
þörf Ríkisútvarpsins er því byggð á
þjónustuframboði sem fólk ætti að
hafa val um hvort það vildi. Þannig
verða til rök fyrir því að afnotagjald-
ið yrði mishátt, allt eftir því hve
mikil þjónusta yrði keypt af Ríkisút-
varpinu og valdið fært til neytand-
ans, en honum þó gert með lögum
að greiða fyrir grunnþjónustuna.
Þess vegna er nauðungargjaldið
margfalt of hátt m.v. grunnforsend-
ur. Þessi hugmynd byggist á tvískipt-
ingu afnotagjaldsins. Grunnþjónust-
an byggist á rekstri einnar hljóð-
varpsrásar. Allt annað þjónustufram-
boð Ríkisútvarpsins væri háð mark-
aðslögmálum. Rétt er að árétta að
ég er alfarið á móti tilvist afnota-
gjaldsins en bendi á mismunandi
útfærslu þess til aukinnar sanngirni
frá því sem nú er. Vandamálið á bak
við þessa óstöðvandi fjárþörf Ríkisút-
varpsins er því fyrst og fremst of-
vöxtur stofnunarinnar langt umfram
það sem viðsættanlegt er. Ég nefni
sem annað dæmi um óþarfan ofvöxt
en fjárfrekan; svæðisútvörpin (hljóð-
vörp). Ég er algerlega á móti því að
Ríkisútvarpið reki svæðisútvarps-
stöðvar (hljóðvarpsstöðvar) um land-
ið og tel beinlínis að slíkur rekstur
hamli frumkvæði staðarfólks til að
takast á hendur hljóðvarpsrekstur á
þeim forsendum sem gilda á á hveiju
svæði. Fréttaritarakerfi um landið
ætti að duga Ríkisútvarpinu. Frum-
kvæði landsbyggðarfólks er drepið í
dróma með miðstýringaráráttu nú-
gildandi kerfís. Ný tækni til flutnings
dagskrár gerir einnig mögulegt fyrir
framsækið dagskrárgerðarfólk á
landsbyggðinni að dreifa dagskrá
sinni um allt land með stöðugt lækk-
andi tilkostnaði á Ijósleiðarakerfi
Pósts og síma. Ég tel að sjálfstæðar
landsbyggðarstöðvar myndu auka á
menningarlega fjölbreytni i hljóð-
varpi. Mín tillaga í nefndinni var því
sú að Ríkisútvarpinu væri falið að
aðstoða landsbyggðarfólk til sjálf-
stæðs hljóðvarpsrekstrar bæði með
fagþjálfun og sölu, á góðum kjörum,
þeirra tækja sem nú eru á vegum
Ríkisútvarpsins út um landið. Sam-
starfssamningar milli fijálsra hljóð-
varpsstöðva um allt land yrðu mögu-
legir, menningarfjölbreytni til góða.
Þá hef ég áhyggjur af þvi að þó
nefndin vilji aflétta kvöðum af Ríkis-
útvarpinu varðandi útsendingu á
tveimur hljóðvarpsrásum um landið
verði hað ekki til þess að stofnunin
dragi úr rekstrarkostnaði og fækki
rásum niður í eina, heldur þvert á
móti breyti engu eða jafnvel auki
umsvifin. Sama gildir um réttinn til
að sjónvarpa á fleiri en einni rás til
lengri eða skemmri tíma. Það væri
frekar í anda Ríkisútvarpsins að
bæta við sig fremur en sníða rekstur-
inn að fjárhagslegum tekjuveruleika
sínum. Af rekstrartölum um langt
skeið má nefnilega sjá að taprekstur
er ekki litinn mjög alvarlegum aug-
um þar á bæ enda mun þjóðin á
endanum borga þann eyðslubrúsa.
Hvert er þá vandamálið?
Rekstrarfyrirkomulag
Nefndin var sammála um að nú-
verandi rekstrarfyrirkomulag Ríkis-
útvarpsins væri mjög óheppilegt og
ekki líklegt til að skila markvissri
stjómun eins og dæmin sýna. Nefnd-
in skoðaði ýmis rekstrargögn og
áætlanir af ýmsu tagi og ræddi við
nokkra stjómendur Ríkisútvarpsins.
Eftir þessa skoðun sannfærðist ég
um að verulega vantar á að faglegum
vinnubrögðum sé beitt við áætla-
nagerðir og reksturinn almennt.
Rekstrarlega innsýn og heildaryfir-
sýn skortir og hefur oft leitt stofnun-
ina í fjárhagslegar ógöngur á liðnum
ámm. Kostnaðaraðhaldi er mjög
ábótavant. Stofnunin er að mínu
mati mjög óskilvirk stjórnunarlega.
Gegnum tíðina sýna fjölmörg
dæmi að ríkið — stjómmálamenn —
alþingi — eiga ekkert að hafa með
rekstur íjölmiðla að gera. Endalausar
eijur milli fulltrúa eigenda og starfs-
manna em látnar dynja á þjóðinni í
tíma og ótíma. En á meðan ríkið á
og rekur frjölmiðil geta starfsmenn
ekki vænst þess að lögbundinn réttur
stjómmálamanna eða annarra yfir-
manna þar á bæ sé ekki notaður á
hveijum tíma til stjómunar eins og
þetta fólk hefur vit og sannfæringu
til. í þessum efnum er ekki bæði
sleppt og haldið.
Mig greindi _á við nefndina m.a.
um hlutverk Útvarpsráðs sem ég
taldi að ætti að fá fullkomna rekstr-
arlega ábyrgð ef á annað borð stofn-
unin ætti að vera til. Þetta hálfkáks-
ráð kemur engum að gagni þó þar
sitji hið mætasta fólk. Kerfið er úrelt.
Fjármögnun
Eins auðvelt og það var að rétt-
læta afnotagjöldin í upphafi útvarps-
rekstrar á Islandi sem nauðsynlegan
hluta af brautryðjendastarfi em þau
óveijandi kvöð á íslendingum í dag.
Svo mikið hafa forsendur breyst í
tímans rás. Afnotagjöldin sem skatt-
ur er svo siðlaus að ekki er lengur
hægt að una við. í honum felst svipt-
ing sjálfsákvörðunarréttar einstakl-
inga sem hafa ekki réttinn til að
velja sér það útvarpsefni sem þeir
telja sér henta, sbr. þeir sem geta
ekki veitt sér að kaupa dagskrá
Stöðvar 2 til viðbótar dagskrá Ríkis-
útvarpsins og svo hinir sem þurfa
fyrst að greiða fyrir afnot sem þeir
vilja ekki, til að fá aðgang að því
efni sem þeir kjósa. Klassískar sam-
líkingar um önnur efni en sambæri-
leg,’ s.s. ríkisblaðið á undan Morgun-
blaðinu eða ríkisbókin á undan sjálf-
stæðri bókaútgáfu, þekkja allir og
gera þetta fyrirkomulag aumkunar-
vert. Sá hópur fer ört vaxandi við
núverandi þjóðfélagsaðstæður sem
verður að velja á milli þess sem eyða
má í og mun því ekki áfram una
þessu oki.
Ekki er það nóg að misbjóða svona