Morgunblaðið - 25.01.1995, Blaðsíða 23
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 25. JANÚAR 1995 23
AÐSENDAR GREIIMAR
Snjóflóðavarnir:
spár og hættumat
ENN HAFA snjó-
flóð valdið miklum
mannskaða hér á
landi og brýnt að
draga af því lærdóma.
Nú gerist þetta eftir
að unnið hefur verið
um nokkurt skeið að
rannsóknum á snjó-
flóðahættu og snjó-
flóðavörnum. Varn-
irnar hafa annars veg-
ar falist í spám um
yfirvofandi hættu og
hins vegar í mati á
legu hættusvæða.
Umræða um þessar Helgi
snjóflóðavarnir, frá Björnsson
því slysið varð í Súða-
vík 16. janúar, sýnir að skýra þarf
þetta starf nánar en gert hefur
verið.
Spár um snjóflóðahættu eru
byggðar á þekkingu á eðli snjó-
flóða og reynslu af tengslum
þeirra við veður, snjóalög og lands-
lagsþætti í einstökum byggðarlög-
um. Snjóflóð falla þegar snjóþekja
missir festu í fjallshlíð. Það gerist
þegar kraftar, sem verka á þekj-
una verða meiri en styrkur hennar
ber og festa við botn nær ekki að
halda snjónum. Flest snjóflóð hér
á landi falla vegna þess að álag á
snjóþekjuna eykst skyndilega við
hraða ofankomu og skafrenning.
Þannig falla um 80-90% allra
snjóflóða í hrinum, sem ganga
yfir heilu landshlutana þe'gar stöð-
ugar norðan- og norðaustanstór-
hríðar hafa haldist í nokkra daga
með mikilli snjókomu. Algengt er
að slíkt gerist þegar djúpar lægðir
fara hægt eða stansa milli Island
og Noregs og mikil hæð er yfir
Grænlandi. Athugun árið 1980
sýndi að slíkar snjóflóðahrinur
höfðu komið í 40% allra ára frá
síðustu aldamótum; ein til þrjár á
ári. Hvar hættusvæðin
eru ræðst þá af legu
fjallshlíðar fyrir þeim
vindáttum sem flytja
mesta úrkomu og snjó
.skefur mest úr. Með
rannsóknum á öllum
þekktum snjóflóða-
hrinum frá því al-
mennar veðurathug-
anir hófust hér á landi
fæst reynsla af því
hvar flóð falla við
ákveðnar veðurað-
stæður og er þar mið-
að við snjókomu, vind-
áttir og hitastig á ná-
lægum veðurstöðvum.
Slíkar rannsóknir á
aðdraganda snjóflóða þarf að efla
og halda við svo að bætá megi
stöðugt árangur við snjóflóðaspár.
Þessar rannsóknir eru einnig for-
senda þess að unnt sé að meta
snjóflóðahættu þegar aðstæður
koma upp sem eru hættulegri en
nokkrar heimildir greina frá og
flóð gætu því orðið enn stærri og
víðar en dæmi eru um. Slíkar ein-
stakar aðstæður virðast hafa vald-
ið snjóflóðinu í Súðavík þegar
ofsaveður af hánorðri og norð-
vestri gekk yfir Vestfirði.
Flóðin, sem getið var um að
ofan, eru þurr snjóflóð. Hrinur
votra flóða eru ekki eins algengar
en hafa gengið yfir Austfirði og
Mið-Norðurland þegar djúpar
lægðir hægja á sér sunnan við
land og hlýju lofti frá Atlantshafi
fylgir þíðviðri og mikil langvinn
rigning ofan í fannfergi til ijalla.
Slíkur var aðdragandi hinna
mannskæðu páskaflóða á Siglu-
firði og í Héðinsfirði 12. og 13.
apríl 1919.
Ofangreindar rannsóknir á
tengslum snjóflóða og veðurs eru
unnar með gögnum sem þegar eru
Saga okkar af snjó-
flóðum nær í mesta lagi
eina öld aftur í
sjávarþorpum, segir
Helgi Björnsson,
þorpum sem byggst
hafaeftir 1880.
tiltæk. Auk þeirra þarf að auka
mælingar sem lýsa betur aðdrag-
anda snjóflóða en gögn frá venju-
legum veðurstöðvum, sem flestar
eru á láglendi. Þær mælingar,
ásamt aukinni könnun á snjóalög-
um, munu auka reynslu og þekk-
ingu heimamanna og strax nýtast
við spár þegar hætta vofir yfir.
Víkjum þá að hinum megin-
þætti snjóflóðavarna, sem er mat
á hættusvæðum. Um það starf er
þörf á ítarlegri umræðu. Til þess
að hefja þá umræðu hér tel ég
gagnlegt að benda á að þegar
snjóflóðafræðingur er spurður
hvert sé mesta hugsanlega hættu-
svæði í kauptúnum á Vestfjörðum,
Austfjörðum og Mið-Norðurlandi,
sem búa við snjóflóðahættu, er
svar hans, að um ókomna tíð
gætu þær aðstæður komið upp að
snjóflóð féllu í sjó fram úr öllum
fjöllum þar sem undirlendi er Iítið.
Við búum í fjallalandi í miðju
Norður-Atlantshafi og yfir það
fara stöðugt djúpar vetrarlægðir,
en á hveijum mannsaldri sjáum
við aðeins brot af öllum hugsan-
legum tilbrigðum af krafti þeirra
og krákustígum. Ef fara ætti eftir
þessu hættumati yrði byggð lögð
niður í allmörgum kauptúnum eða
flutt á nálæg örugg svæði. Þennan
kost ber vissulega að íhuga, en
heimamönnum hefur hins vegar
ekki þótt það raunsætt. Því hefur
verið spurt hveijar séu líkur á að
snjóflóð grandi byggð á vissu
tímabili, svo sem einni öld. Til
þess að svara þeirri spurningu
hefur verið unnið annað hættu-
mat, sem er málamiðlun milli hins
örugga mats og hins hagsýna sjón-
armiðs. Það hættumat afmarkar
hins vegar ekki örugg svæði þegar
upp koma aðstæður sem ekki voru
í grundvelli að matinu. Þess vegna
er jafnframt sæst á að reynt verði
að fýlgjast stöðugt með snjóflóða-
hættu og fari hún yfir þau mörk
sem reiknað var með við fyrra
hættumat verði hættusvæði metin
á ný við snjóflóðaspár og fólki
forðað af hættusvæðum. Hér er
vissulega tekin mikil áhætta því
að óvíst er hve vel tekst til við
spár og mannskæðustu flóðin
verða við einstakar fátíðar að-
stæður. Ljóst þarf að vera hvenær
aðstæður eru komnar upp sem
ekki sáust í heimildum sem
hættumatið var byggt á. Svar við
því þarf að vera unnt að kalla
fram hratt, því að tíminn er naum-
ur. Einnig þess vegna þarf að
efla rannsóknir á tengslum snjó-
flóða og veðurs, sem ég ræddi
um fyrr í þessari grein.
Að framkomnum þessum meg-
inatriðum er varða hættumat vil
ég greina nokkuð frá því hvernig
það hefur verið unnið. Við gerð
hættumats er byggt á öllum til-
tækum gögnum um snjóflóð, rituð-
um heimildum, samtölum við
heimamenn og ummerkjum eftir
snjóflóð í landi svo sem sár í jarð-
vegi og framburði flóða. Þekktir
og líklegir snjóflóðafarvegir eru
teiknaðir á kort, en auk þess er
reiknuð skriðlengd flóða með lík-
önum, sem aðlöguð eru mestri
skriðlengd sem þekkt er á svæð-
inu. Að fengnum öllum þessum
niðurstöðum eru dregin ystu mörk
um þekkt og reiknuð snjóflóð inn-
an athugunarsvæðisins. Hér fer
árangur vissulega eftir þeim gögn-
um sem tiltæk eru. Þó að íslend-
ingar eigi annála um snjóflóð, sem
ná allt aftur að 1118 hafa til
skamms tíma einungis verið skráð
þau flóð sem valdið hafa tjóni.
Ennfremur nær saga okkar af
snjóflóðum í mesta lagi eina öld
aftur í sjávarþorpum sem byggst
hafa eftir 1880. Sú saga skráir
stórslysin á Seyðisfirði 1885, í
Hnífsdal 1910, á Siglufirði og í
Héðinsfirði 1919, í Neskaupstað
1974, á Patreksfirði 1983 og í
Súðavík 1995. Vöxtur þessara
byggðarlaga, og annarra sem búa
við svipaða snjóflóðahættu, er því
þeim sem vinna að snjóflóðavörn-
um áhyggjumál. Þá hefur það
einnig valdið áhyggjum að hættu-
matið hefur oft verið gagnrýnt
fyrir að vera of strangt þegar land
er afmarkað sem hættusvæði án
þess að heimildir séu taldar ótví-
ræðar um að þar hafi fallið flóð.
Núverandi mat á legu hættu-
svæða er unnið eftir bestu getu
út frá gögnum sem til eru og
spanna frá nokkrum áratugum
upp í um 100 ár. Líta mætti svo
á að í gögnum sem ná yfir 100
ár hafí komið upp þær aðstæður
hvað varðar veður og snjóalög sem
vænta má á einni öld. Þó skal
bent á að gögnin eru gloppótt og
loftslag breytist. Þannig var snjó-
flóðahætta mun minni hér á landi
á hlýindaskeiðinu frá 1930 til
1960, þegar byggð stóijókst í sjáv-
arþorpum, heldur en fyrr á öldinni
og á síðustu öld. Einnig verður
að telja að eftir 1970 hafi hætta
á snjóflóðum aukist á ný.
íslendingar þurfa nú að íhuga
hvernig þeir vilja veijast snjóflóð-
um, hve miklum fjármunum þeir
vilja veija til snjóflóðavarna og
hvort byggð skuli flutt á svæði sem
teljast örugg um alla framtíð.
Snjóflóðafræðingar munu reyna
að meta hver hættan er og hveijar
líkur eru á að flóð falli. Það kallar
á stöðugar rannsóknir. Einnig þarf
að meta líkur á að fólk lendi í flóð-
unum. Þjóðin þarf hins vegar að
ræða hvaða áhætta er ásættanleg
og hvað er í húfí.
Eignatjón má bæta en aldrei
mannskaða. Því hljóta næstu við-
brögð að beinast að því að bæta
viðvörun og eftirlit með snjóflóða-
hættu til þess að koma í veg fyrir
hörmungar eins og urðu í Súðavík
16. janúar s.l.
Höfundur er jarðeðlisfræðingur
við Raunvísindastofnun Háskólans
ogsiturí Ofanflóðanefnd, sem er
Almannavömum ríkisins til
ráðuneytis um snjóflóðavarnir.
Líf og dauði
Meðal annarra orða
Til eru menn sem hafa samkennd með öðrum og hinir,
sem líta svo á að menn séu fyrir þeim. Njörður P. Njarð-
vík fjallar hér um undarlega afstöðu til lífs og dauða.
ÞEIR SEM þekkja til aðstæðna í háskólum,
í hinum svokallaða akademíska heimi, vita,
að þar unnast menn ekki beinlínis hugást-
um. Þar tíðkast hatrammar deilur, mann-
jöfnuður: samkeppni þegar best lætur, öf-
und og illgirni þegar verst lætur. Kannski
er ástæðan sú, að mikil samkeppni er um
illa launuð störf (á íslandi) og menn eru
neyddir til að sitja í dómnefndum um hæfni
samstarfsmanna sinna. Slíkt leiðir ærið oft
til óvildar, því að flestir þykjast hæfastir
að eigin dómi. En þessi ormagarður fræði-
manna er þó ekki hættulegri en svo, að þar
eru menn ekki bitnir til dauða. Yfirleitt
ekki. En það hefur nú samt gerst. Hér í
þeim virðulegu háskólaborgum Cambridge
og Oxford, er skipulag háskólanna þannig,
að kennsla fer fram á vegum háskóla-
deilda, en svo eru „Colleges", sem í raun
eru eins konar samfélög kennara, nemenda
og fræðimanna. Menn tiiheyra einhveiju
college, búa þar og snæða, og umsjónar-
menn „Tutors“ fylgjast með velferð og
framgangi nemenda. En þar er sem sé eng-
in kennsla. Hér í Cambridge eru þessi Col-
lege 31 talsins, hið elsta, Peterhouse, stofn-
að 1284, tuttugu árum eftir lok íslenska
þjóðveldisins. Lesandi hefur ef til vill tekið
eftir því, að ég nefndi Cambridge á undan
Oxford, að sjálfsögðu, yrði sagt hér. Þar
er nokkur rígur á milli, ekki fjandsamlegur
samt, en Oxford er yfirleitt ekki nefnt á
nafn hér. Það er kallað „hinn staðurinn“,
the Other Place. Aðra háskóla í Bretlandi
er hreint ekki ástæða til að geta um!
Banvænn ormagarður
Nú hefur komið í ljós, að á „hinum staðn-
um“ getur ormagarður fræðimanna verið
banvænn. Og það í college, sem heitir því
innvirðulega nafni Corpus Cristi College og
var stofnað 1517. Þar snæddu menn þögul-
ir og hlýddu á lestur úr Biblíunni. Og eftir
alla þessa lestra öldum saman hefði mátt
halda að þar ríkti sérstök friðsemd og hlý-
hugur.
Maður er nefndur Sir Kenneth Dover,
og var forseti þessa college þar til fyrir
átta árum, að hann lét af því virðulega
embætti. Hann skýrir frá því í sjálfsævisögu
sinni, hvernig honum tókst að losna við
óþægilegan samstarfsmann. Sá vár þekktur
sagnfræðingur að nafni Trevor Aston,
ágætur fræðimaður, en þunglyndur og
drykkfelldur, og átti til að hegða sér þann-
ig, að mönnum þótti hneykslunarvert. Hann
var ráðinn tímabundinni ráðningu.
Sir Kenneth segir, að sér hafi verið Ijóst,
að losa þyrfti Corpus Cristi College við
þennan óþurftarmann, en vandinn hafi ver-
ið, hvernig ætti að fara að því að drepa
hann án þess að komast í klandur.
Sem sannur fræðimaður rannsakaði hann
þetta vandamál vandlega, m.a. með því að
ræða við lækna Astons. Hann komst þá að
því, að Aston hafði margsinnis sagst ætla
að svipta sig lífi. Hann tók sig því til, skrif-
aði Aston harðort bréf og skýrði honum frá
því, að ráðning hans yrði ekki endurnýjuð
að fjórum árum liðnuín. Bréfið hafði tilætl-
uð áhrif: Aston fyrirfór sér og Sir Kenneth
tók aftur gleði sína. Þegar blaðamaður
spurði hann um þetta mál, svaraði hann
því til að Forn-Grikkir hefðu ævinlega hugs-
að meira um heildina en einstaklinginn, og
því hafi þeir iðulega tekið menn af lífi til
að koma í veg fyrir hugsanleg vandræði.
Og bætti því við, að næsta algengt væri
að menn óskuðu öðrum dauða. Og ef slík
ósk rættist, væri það mönnum til sannrar
ánægju.
Frá þessu undarlega máli er skýrt í The
Times, og blaðamaður segir frá eigin btjósti,
að svona viðhorf til mannlegs lífs gætu
menn búist við að finna hjá IRA, mafíufor-
ingjum eða hermönnum í návígi, en tæpast
í rósagarði fræðimanna. Ekki var minnst á
ormagarð.
Viðhorf til Iífs og dauða
í sama blaði er sagt frá ungum hjónum,
sem voru að koma úr brúðkaupsferð. Þau
kröfðust skaðabóta frá ferðaskrifstofunni,
sem skipulagði fríið þeirra, af því að þijú
lík hefðu skemmt fyrir þeim ánægjuna: eitt
sjórekið, annað fannst stykkjað í ferðatösku
á ströndinni, það þriðja við hálfreist hús.
Þau sögðust þurfa annað frí til að jafna
sig eftir hið fyrra.
í þessum tveimur dæmum, má greina
undarlega afstöðu til lífs og dauða. í því
fyrra er manni rutt úr vegi, svo að virðu-
leiki háskólastofnunar raskist ekki. í hinu
síðara er dauði þriggja manna leiðinda
uppákoma, gleðispillir, sem réttlætir mála-
ferli. Hvað skyldi hinn aðlaði prófessor í
grísku og latínu segja um viðhorf unga
fólksins? Og hvað skyldi það segja um hátt-
semi prófessorsins?
John Donne mun hafa komist svo að
orði, að dauði sérhvers manns minnkaði
með einhveijum hætti okkur hin öll, af því
að við værum hluti mannkynsins. I Sjálf-
stæðu fólki kallar Halldór Laxness þetta
fyrirbæri samlíðunina með Ástu Sóllilju á
jörðinni. Samkenndin með öðrum er það sem
skapar manneskjunni reisn. Ef til vill má
skipta mönnum í tvo flokka. Annars vegar
þá sem eiga slíka samkennd, hins vegar
þá, sem líta svo á, að aðrir menn séu fyrir
þeim, ef ekki er hægt að hafa af þeim
gagn og eigin hagnað. Þessi síðari flokkur
er hryggilegur vitnisburður um það, hversu
grátlega seint gengur að lýsa upp innra
hugskot þeirra, sem hugsa um hinn einbera
ytri hagnað. Þó að við höldum árlega hátíð-
legt, er ljós heimsins fæddist meðal manna,
hið innra ljós fegurðar og kærleika, sem
veitir líkn og frið.
Höfundur er prófessor í íslenskum
bókmenntum við Háskóla íslands en dvelst
sem stendur við rannsóknir og ritstörf í
CJareHall CoIIege, University of Cambridge.