Morgunblaðið - 25.03.1995, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 25. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
• Morgunblaðið hefur um nokkurt skeið unnið að könnun á endalokum Sambands
íslenskra samvinnufélaga, sem um áratuga skeið var ein umsvifamesta viðskiptasam-
* *
steypa á Islandi. I fjórum greinum, sem birtast í dag og næstu daga, er lýst síðustu
misserum í sögu þessarar samsteypu. Jafnframt er því lýst hvernig Landsbanka ís-
lands tókst að leysa upp viðskiptaveldi Sambandsins, án þess að bankinn yrði fyrir
milljarða tapi og ísland fyrir alvarlegum álitshnekki á erlendum fjármálamörkuðum.
ENDALOK
SAMBANDSINS
Landsbanki Islands vann mikið afrek í kyrrþey við lokauppgjör við
sinn stærsta viðskiptavin og skuldunaut, Samband íslenskra sam-
vinnufélaga. Agnes Bragadóttir lýsir hér, í fyrstu grein sinni,
aðdraganda stofnunar Hamla, eignarhaldsfélags Landsbankans,
og stöðu Sambandsins sem við blasti um mitt sumar 1992. Þær
voru ekki troðnar slóðimar, sem Landsbankinn fór í undirbúnings-
starfí sínu, sem stóð fram á haust 1992.'
FYRSTA GREIIM
EGAR viðskiptafræð-
ingar, endurskoðend-
ur og bankasérfræð-
ingar 21. aldarinnar
rýna í banka- og við-
skiptalífssögu síðustu áratuga
þessarar aldar, munu þeir áreiðan-
lega komast að þeirri niðurstöðu,
að Landsbanki Islands hafi með
yfirtöku á eignum Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga, þann 11.
nóvember 1992, með stofnun eign-
arhaldsfélagsins Hamla hf., forðað
sjálfum sér frá meiriháttar reiðar-
slagi - líklega einu því mesta sem
vofað hefur yfir bankanum.
Sennilega bjargaði þessi djarfa
ákvörðun ekki einungis virðingu
Landsbankans, heldur eru miklar
líkur á, að uppgjör við Sambandið
með þessum hætti, hafi tryggt að
lánstraust íslendinga erlendis,
beið ekki skaða. Þetta er sameigin-
legt mat fulltrúa Landsbankans
og Sambandsins og fleiri.
Enn hefur engu heildarljósi ver-
ið varpað á samskipti Landsbank-
ans og SÍS, geigvænlega skulda-
stöðu Sambandsins, sem stjórn-
laust fór versnandi ár frá ári, án
þess að nokkuð væri aðhafst og
ótrúlegan sofandahátt Landsbank-
ans gagnvart þessum langstærsta
skuldunaut sínum, í óheyrilega
langan tíma.
Né hefur það verið tíundað í
samhengi, hvernig Landsbankinn,
með ákveðinn starfshóp í farar-
broddi, undirbjó yfirtöku á eignum
Sambandsins, til þess að forða því
að bankinn mætti þola nánast
óbærilegt tap, kæmi til allsherjar-
gjaldþrots Sambandsins og fyrir-
tækja því tengdum.
Markvisst stjórnunartæki
Þessi viðskiptasaga úr íslensku
banka- og viðskiptalífí, sýnir
hversu miklum breytingum við-
skipta- og fjármálalíf Islendinga
hefur tekið á undanförnum árum.
í dag eru tryggingar fyrir útlánum
mun traustari en áður, eftirlit út-
lána hefur stóraukist, útlánastýr-
ing er orðið markvisst stjórnunar-
tæki og vinnubrögð virðast vera
orðin sérfræðilegri, faglegri, vand-
aðri og agaðri en áður.
Guðjón B. Ólafsson, heitinn, var
ráðinn sem forstjóri SIS árið 1986,
að undangenginni talsverðri bar-
áttu um forstjórastólinn, sem Val-
ur Arnþórsson, heitinn, stjórnar-
formaður Sambandsins sóttist um
skeið eftir, en varð síðan fráhverf-
ur forstjórastólnum, áður en dró
til hreinnar úrslitabaráttu.
Guðjón þótti hafa staðið sig með
afbrigðum vel, sem forstjóri Ice-
land Seafood Corporation, dóttur-
fyrirtækis Sjávarafurðadeildar
Sambandsins í Bandaríkjunum og
var í hugum margra, vel að því
kominn að verða arftaki Erlends
Einarssonar, á forstjórastól. Sú
varð líka niðurstaðan, þótt ráðning
Guðjóns væri aldrei óumdeild inn-
an Sambandsins.
Svo virðist sem stjórnendur
Sambandsrisans, forstjórar, fram-
kvæmdastjórar og Sambands-
stjórn, hafi haft afar takmarkaða
yfirsýn yfir ólíka rekstrarþætti
þessa stærsta fyrirtækis landsins
í allmörg ár áður en að skuldadög-
um Sambandsins kom.
Hvað voru stjórnendur
Sambandsins að hugsa?!
Slíkt hlýtur að vekja menn til
umhugsunar um það, hvað menn
voru að hugsa, sem stýrðu at-
vinnurekstri sem velti tugum
milljarða króna, og voru í for-
svari fyrir hreyfingu sem taldi
yfir 47 þúsund manns, þegar fé-
lagar innan Sambandsins voru
hvað flestir.
Að vísu má ekki gleyma því
hvernig Sambandsstjórn var ávallt
valin. Það gerðist á flölmennum
aðalfundum Sambandsins, þar
sem bændur og kaupfélagsstjórar
öttu kappi hver við annan og sótt-
ust eftir þeirri virðingarstöðu að
skipa sæti í Sambandsstjórn.
Rekstur Sambandsins skiptist á
sínum tíma m.a. í:
• Iðnrekstur
• Útgerð
• Skipaflutninga
• Verslunarrekstur
• Sjávarafurðasölu
• Búvörudeildarrekstur
• Heildsölu
Það liggur í augum uppi, að
geysilegrar þekkingar og yfírsýn-
ar verður að kreijast af stjórnend-
um þeirra, sem halda eiga utan
um jafn margbrotinn rekstur og
Sambandsreksturinn var.
Stjórnskipulega má því ætla að
rekstur og ákvarðanataka Sam-
bandsins hafi verið hrein og klár
tímaskekkja í áraraðir, án þess að
nokkur maður hafi gert sér grein
fyrir þeirri staðreynd.
Jafnvel sú ákvörðun að brjóta
upp rekstur Sambandsins, í sex
sjálfstæð hlutafélög um áramótin
1990/1991, dugði ekki til, því eft-
ir sem áður var reksturinn allt of
tengdur innbyrðis.
Ætla má að algjört andvara-
og stjórnleysi hafi orðið Samband-
inu að falli, en einnig hafi aðrir
þættir, svo sem eins og sú mikla
breyting sem varð á fjármagns-
markaði, með tilkomu verðtrygg-
ingar, hjálpað til og flýtt fyrir
endalokunum.
Sennilega gerðu engir stjórn-
endur Sambandsins, a.m.k. ekki
þeir sem höfðu úrslitaáhrif í
ákvarðanatöku um fjárfestingar
og lántökur, sér nokkra grein fyr-
ir því hversu mikil og afdrifarík
áhrif urðu af verðtryggingunni
árið 1978. Skipulag Sambandsins,
eða öllu heldur skipulagsleysi,
gerði það að verkum, að énginn
áttaði sig á breytingunum og af-
leiðingum verðtryggingarinnar og
þýðingu þess að draga úr lántök-
um og fjárfestingum. Allt var lát-
ið reka á reiðanum, aðhalds- og
eftirlitslaust.
Þegar Sambandsmenn líta í dag
um öxl, vilja þeir ekki kenna verð-
tryggingunni einni um, að svo fór
sem fór, þótt þeir telji vissulega
að hún hafi haft sín áhrif. Helstu
skýringuna segja þeir vera botn-
lausan taprekstur verslunarþátta
Sambandsins í áraraðir, auk þess
sem þeir telja hluta skýringarinnar
vera þá staðreynd, að skuldir Sam-
bandsins jukust frá ári til árs, án
þess að nokkurn tíma væri ráðist
að rótum vandans. Menn hafi ein-
faldlega ekki verið nógu vökulir.
Ekki svo að skilja að þar hafi
forkólfar Sambandsins verið einir
um sök, því eftirlit, aðhald og
gæsla að því er varðaði fullnægj-
andi tryggingar Sambandsins
vegna lántöku, virðist hafa verið
í molum, af hálfu Landsbankans,
svo ekki sé dýpra í árinni tekið.
Ríki í ríkinu
Fáar haldgóðar skýringar hafa
verið gefnar á því, hvers vegna
útlánaeftirlit Landsbankans var
ekki öflugra og traustara en raun
bar vitni. Helst virðist Landsbank-
inn hafa litið á Sambandið sem
hálfgert ríki í ríkinu. Sambands-
menn eru þessu sammála og segja
Sambandið sjálft hafa verið svo
stórt og öflugt, að stjórnendur
þess hafi litið það sömu augum
og Landsbankinn.
SÍS hafi einfaldlega tilkynnt
fyrirhugaða lántöku og í hana
hafi verið ráðist. Litið hafi verið á
hið öfluga Samband sem jafn-
traustan viðskiptavin og ríkissjóð
og ábyrgðir þess hafí verið jafn-
góðar og ríkisins.
Þetta mun ekki einasta hafa
verið afstaða Landsbankans, held-
ur munu erlendir lánadrottnar
hafa litið hið stóra Samband svip-
uðum augum. Til marks um þetta
má benda á að Sambandið tók lán
hjá 10 erlendum bönkum, sem um
tíma stóðu í um 2,5 milljörðum
króna, í gegnum Lundúnaskrif-
stofu sína. Þetta gerði Sambandið
án þess að aðalviðskiptabanki
þess, Landsbanki íslands, hefði
hugmynd um hversu mikil lántaka
Sambandsins var í gegnum er-
lenda banka.
Raunar undrast Sambands-
menn það í dag, að þetta skuli
hafa gerst, án vitundar Lands-
bankans. Segjast engar skýringar
hafa, hvorki að því er varðar Sam-
bandið né Landsbankann, en telja
helst, að erlendir lánardrottnar
hafi litið á Sambandið svipuðum
augum og Landsbankinn, þ.e.a.s.
sem ríki í ríkinu, sem þeir viður-
kenna jafnframt að hafi verið ríkj-
andi viðhorf innan Sambandsins.
Haustið 1992 stóðu þessi er-
lendu lán í rúmum 1.200 milljónum
króna, en það var Landsbankinn
sem að mestu hafði greitt niður
hin erlendu lán og skuldir ein-
stakra Sambandsfyrirtækja höfðu
að sama skapi aukist í Landsbank-
anum.
• Hagdeild Landsbankans
• Útlánastýring
Landsbankans
• Fyrirtækjaviðskipti
Landsbankans
Á þessum árum var svokölluð
Hagdeild Landsbankans við lýði,
þar sem ofangreint eftirlit átti að
fara fram, en haft er fyrir satt,
að það hafi ekki verið fyrr en eft-
ir mitt ár 1988, þegar bankastjórn
Landsbankans samþykkti að ráða
breska fyrirtækið Speisen & Op-
penheim, til þess að gera allsherj-
ar uttekt a Landsbankanum og
starfsskipulagi hans, að breyttra
og bættra vinnbragða af hálfu
bankans tók að gæta.
Ein megintillaga Speisen &
Oppenheim var sú, að Landsbank-
inn setti á stofn sérstaka deild,
Útlánastýringu. Það var gert með
því að kljúfa Hagdeildina gömlu
upp í tvær sjálfstæðar deildir inn-
an bankans, Fyrirtækjaviðskipti
og Útlánastýring. Nýja fyrirkomu-
laginu var svo endanlega hrint í
framkvæmd árið 1991.