Morgunblaðið - 07.04.1995, Síða 41

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
PÖSTUDAGUR 7. APRÍL 1995 41
Skammsýní og
skemmdarverk
Kosningar og
lýðræði
Mikilvægi forvama
Forvarnir og heilsu-
efling gegna mikil-
vægu hlutverki til að
bæta heislu og líðan
almennings og til að
ná fram spamaði í
heilbrigðis- og al-
mannatryggingakerf-
inu. Þetta á einkum
við um langvinna sjúk-
dóma eins og hjarta-
og æðasjúkdóma,
krabbamein, gigtar-
og stoðkerfissjúk-
dóma, geðsjúkdóma,
sykursýki og slys. Er
talið að rekja megi
41-69% allra dauðsfalla til þekktra
áhættuþátta eins og reykinga,
mataræðis, áfengis, hás blóðþrýst-
ings, mengunar, ávana- og fíkni-
efnaneyslu o.fl. Tíðni eins eða fleiri
áhættuþátta er há á íslandi eða
72% meðal kvenna og 62% meðal
karla. Til að ná sem mestum ár-
angri eru samhæfðar forvarnir
hagkvæmastar. Þær þurfa að ná
til þjóðarinnar allrar. Þær þurfa
að ná til lífsstíls- og atferlisbreyt-
inga fólks og nauðsynlegra efna-
hags- og félagslegra stoðaðgerða.
Margt bendir til þess,
segir Hrafn Vestjförð
Fríðriksson, að mikil-
vægt forvarnastarf fyrri
ára sé í hættu.
Þar skiptir miklu stjórnvaldsað-
gerðir og ákvörðunartaka stjóm-
valda ef vel á að takast til.
Alþjóðlegt hneyksli
Sem fræðigrein eru forvarnir
tiltölulega ung grein. Reynsla
þjóða af forvarnaraðgerðum hefur
einnig verið misgóð. Skiptir þá
miklu að famar séu leiðir sem skila
sem mestum árangri með sem
minnstum tilkostnaði. Til að nálg-
ast þessi markmið og um leið taka
á þeim þætti forvarna sem er án
landamæra stofnaði Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunin til sérstaks
samstarfsverkefnis „um forvarnir
langvinnra sjúkdóma" sem ísland
gerðist aðili að árið 1984. Samn-
ingurinn var til aldamóta árið
2000. Verkefnið fékk síðar nafnið
„CINDI“ og eru þátttökulönd um
eða yfir tveir tugir í Evrópu og
Norður-Ameríku. Heilbrigðisráð-
herra, Sighvatur Björgvinsson,
sagði þessum samningi upp ein-
hliða haustið 1992. Það var gert
án nokkurs samráðs við þá aðila
sem unnið höfðu að forvörnum inn-
anlands eða á alþjóðavettvangi þau
átta ár sem samstarfið varði. Sam-
tímis var staða yfirlæknis í ráðu-
neytinu lögð niður en hann var
meðal annars verkefnisstjóri inn-
anlands og fulltrúi íslands í al-
þjóðasamstarfmu. Starf þessara
aðila innanlands, sérhæfð þekking
og reynsla var að engu gert með
vanhugsaðri ákvörðun heilbrigðis-
ráðherra. Þetta voru mikil mistök
að mati framkvæmdastjóra skrif-
stofu Alþjóðaheilbrigðismálastofn-
unarinnar í Kaupmannahöfn.
Stofnunin og samstarfsríki verk-
efnisins voru sett í vanda. ísland
er eina ríkið sem sagt hefur sig
undan samningnum og er það því
verra að landið hefur notið virðing-
ar sem fyrirmyndarríki á mörgum
sviðum heilbrigðismála. Voru full-
trúar samstarfslandanna mjög
slegnir þegar þeir fregnuðu af
ákvörðun heilbrigðis-
ráðherra, sem greini-
lega hefur engan
áhuga á alþjóðasam-
vinnu í heilbrigðismál-
um. Hann hefur heldur
engan skilning á mikil-
vægi forvarna eða því
starfi sem innlendir og
erlendir aðilar hafa
unnið að árum saman.
Annað verður ekki
skilið af svari hans til
Læknafélags íslands
er hann segir að fagleg
ástæða þess að hann
sagði upp samningn-
um væri: „Að áfram--
hald verkefnisins skili
engu mælanlegu gagni fyrir for-
varnastarf á íslandi og það muni
ekki breyta neinu um stöðu for-
varnamála að leggja verkefnið nið-
ur.“ Faglegt mat á verkefninu fór
ekki fram og er yfirlýsingin órök-
studd. Hún lýsir hins vegar yfir-
gengilegum hroka ráðamanna og
lítilsvirðingu við það starf sem
unnið hafði verið í forvömum.
Skömmu eftir að heilbrigðisráð-
herra sagði upp þessu alþjóða-
samningi, sem meðal annars tók
til samstarfs við Eystrasaltsríkin,
sérstaklega Litháen, fór utanríkis-
ráðherra á fund Sameinuðu þjóð-
anna í Nevv York meðal annars til
að bjóða Eystrasaltsríkjunum að-
stoð íslands! Hvernig á að skilja
siðferði íslands í samskiptum við
aðrar þjóðir þegar þannig er staðið
að verkum? Eftir þetta lágu sam-
skipti ráðuneytisins við Alþjóða-
heilbrigðismálastofnunina mikið til
niðri. Stofnunin skrifaði ráðuneyt-
inu jtrekað og bauð meðal annars
að ísland gæti tekið þátt í sam-
starfinu sem „aukaaðili“ og þá án
fjárskuldbindinga. Allt kom fyrir
ekki og svaraði ráðuneytið ekki
einu sinni bréfum stofnunarinnar.
Framkvæmdastjóri skrifstofu Al-
þjóðaheilbrigðismálastofnunarinn-
ar í Kaupmannahöfn átti annað
erindi til Islands í júní í fyrra og
notaði þá tækifærið til að koma
samskiptum stofnunarinnar og ís-
lands í eðlilegt horf með viðræðum
við heilbrigðisráðherra. Ekki skal
spáð um árangur. Hitt er víst að
framkvæmdastjórinn sýndi já-
kvæðan vilja sinn meðal annars
með því að ráða einn af varaþing-
mönnum Alþýðuflokksins til starfa
á stofnun sinni nokkru seinna.
Niðurskurður til forvarna
í íjárlögum fyrir árið 1995 eru
46,2 milljarðar til heilbrigðis- og
tryggingamála. Hlutur forvarna
(1. og 2. stigs) af þessari upphæð
er aðeins um 0,5% eða um 230
milljónir. Tryggingamál taka mest
eða 58,1%, sjúkrastofnanir 35,6%,
heilsugæslustöðvar 3,7% og aðal-
skrifstofa heilbrigðisráðuneytisins
um 0,3%. Eins og sjá má munar
minnstu um spamað í forvarna-
málum miðað við aðra málaflokka
þegar á heildina er litið. Að draga
úr framlagi til 1. stigs forvarna
sem fær aðeins 0,1% af heildar-
framlaginu er óskiljanlegt. Er fróð-
legt að skoða hvemig raunkostnað-
ur þessara málaflokka hefur þróast
miðað við árið 1991 og verðlag
ársins 1994. Niðurstöður ríkis-
reikninga árin 1991-1993 og fjár-
laga árin 1994-1995 eru notaðar.
Yfir tímabilið 1991-1995 jókst
rekstrarkostnaður aðalskrifstofu
ráðuneytisins um 30% eða 38,9
milljónir en launakostnaður hennar
um 24,1% eða 16,3 milljónir. Til
samanburðar minnkuðu framlög
til forvarna langvinnra sjúkdóma
(1. og 2. stigs forvarnir) um 97,4
milljónir eða 38,7% yfir sama tíma-
T1
Hrafn Vestfjörð
Friðriksson
bil. Til smitsjúkdóma- og farsótta-
vama minnkaði framlagið um 21,3
milljónir eða 36,3%. Langmest er
þó skerðingin til 1. stigs forvarna
langvinna sjúkdóma eða 71,2% eða
um 35,4 milljónir. Ef litið er á
sérhæfð viðfangsefni sést að sam-
eiginlegt framlag til Afengisvarn-
aráðs, Tóbaksvarnanefndar og
Manneldisráðs minnkaði um 22,6
milljónir eða 69,1%, til Krabba-
meinsfélags íslands um 118,8
milljónir eða 91,3% og til Hjarta-
verdar um 2,6 milljónir eða 19,8%.
Með öðmm orðum hafa framlög
til forvama- og sjúkdómaleitar
verið ótæpilega skorin niður á
meðan aðalskrifstofa ráðuneytisins
hefur fengið meira til sín.
Lýst eftir forvarnarstefnu
Margt bendir til þess að mikil-
vægt starf og árangur'í forvömum
liðinna ára sé nú í hættu. Af mik-
illi skammsýni hefur verið ótæpi-
lega dregið úr íjárveitingum til
þessa málaflokks sem þó hefur
ætíð lítið fengið miðað við aðra
málaflokka. Öllu alvarlegra er þó
að svo virðist sem heilbrigðisyfír-
völd séu stefnulaus í þessum mál-
um. Það gengur ekki og mun færa
árangur í heilbrigðismálum aftur
um áratugi. Setja þarf fram stefnu-
mörkun og markmiðssetningu í for-
vömum og samræma skipulag og
framkvæmd þessa málaflokks. Til
þess þarf að ætla meira fjármagn
til forvama en nú er reyndin. Mál-
tækið „Oft veltir lítil þúfa þungu
hlassi" lýsir vel mikilvægi forvama.
Höfum það í huga.
Höfundur er fyrrverandi
yfirlæknir í heilbrigðis- og
tryggingamálaráðuncyíinu og
skólayfirlæknir.
SENN verður molum lýðræðis
kastað fyrir lýðinn í formi atkvæða-
seðla sem fær fólk til að trúa því
að valdið sé þar, sem það svo
sannarlega ekki er. Og lýðræðið.
Það minnir stundum á gleðikonu
sem þrælar á markaði, en kaupir
uppeldi bama sinna fyrir peninga
og heimsækir þau aðeins þegar hún
tekur sér frí frá störfum á fjögurra
ára fresti. Og þótt að við verka-
menn vitum þetta vel, kemur alltaf
svolítill fiðringur í okkur og eftir-
vænting, þegar mamma kemur í
heimsókn með allskonar gjafabréf
upp á vasann.
Inní hringnum
Á fyrstu árum aldarinnar byrjaði
launafólk að þjappa sér saman,
stofna verkalýðsfélög og bestu
menn þess komust jafnvel á þing
fyrir alþýðuflokkana sem þá stóðu
undir nafni. Vinnulöggjöf var fest
í sessi og skylduaðild að verkalýðs-
Pólitísk forysta Alþýðu-
bandalagsins hefur
brugðist, segir Jóhann
Eiríksson, sem beinir
sjónum til Þjóðvaka.
félögum spomaði við því að at-
vinnurekendur gætu gert fólk
vinnulaust fyrir sakir stéttvísi
sinnar einnar. í fáum orðum sagt
hagaði íslensk alþýða sér eins og
sauðnautin á sléttum N-Ameríku
sem mynduðu vamarhring til þess
að mæta árásum varga og villidýra.
Og inni í þessum varnarhring launa-
fólks var lýðræðið eða a.m.k. sá
hluti þess sem skipti mestu máli.
Þegar ég var að koma út á vinnu-
markaðinn um miðjan sjötta ára-
tuginn vom stóm tarfarnir í sósíali-
staflokknum og síðar Alþýðubanda-
laginu ystir í vamarhringnum og á
næstu ámm unnust stórir sigrar
og hreyfíng alþýðunnar var hnar-
reist og stolt. En tarfarnir gömluð-
ust. Hinir ungu tarfar Alþýðu-
bandalagsins hafa aðrar áherslur,
vilja ekki standa ystir í vamar- gr
hring, heldur vera fremstir í röð
og hirða lítt um þótt vargar éti úr
röðinni og öryggi göngumanna ger-
ist ótryggt. Og hver getur láð há-
lærðum stjórnmálafræðingum og
lögfræðingum Alþýðubandalagsins
að nenna ekki að berjast fyrir „lág-
stéttafólk“ sem hefur ekki dug til
að gera það sjálft. Þetta er mér
löngu ljóst orðið en samt finnst mér
að pólitísk forusta míns gamla
flokks hafí bmgðist.
A akri lýðræðisins
Já, lýðræðið er sannarlega víð-
lendur akur og nú stendur einmitt
þannig á að nýr frjóangi hefur skot-
ið rótum á mörkinni. Og nú verður
kynlegur þytur og styr meðal hinna
jurtanna sem fyrir em, stjómmála-
flokkamir em skyndilega sammála.
Þeim líst illa á Þjóðvaka og bölvan-
lega líst þeim á Jóhönnu og hún fær
bara fjandans flökkufylgi og vand-
lætingin er sólstafir hinna öldnu
flokka. Allir stunda flokkamir þó
trúboð og vonast til að ná fylgi
hver af öðmm, sem þá heitir að •
skipta um skoðun og er gott og ;
heilbrigt, enda er Össur til vitnis ‘
um það, en Þjóðvaki — íjárans i
flökkufylgi. Staðreyndin er hins
vegar sú að Þjóðvaki er eina stjóm- J
málaaflið sem lofar því að beita sér *
fyrir minni launamun og kannski *
getum við aftur farið að mynda í
varnarhring gegn árásum varga og '
villidýra. Og kominn tími til.
Höfundur er leigubílstjóri.
Signr sjómanna í þremur
hagsmunamálum
HAGSMUNIR sjómanna í mikil-
vægum baráttumálum hafa verið
tryggðir með markvissum vinnu-
brögðum stjórnarliða og ríkisstjórn-
ar Davíðs Öddssonar, en hér vil ég
sérstaklega nefna kaup á fullkomn-
ari björgunarþyrlu, tryggingu sjó-
mannaafsláttar og endurgreiðslu
sem nemur virðisaukaskatti á flot-
vinnugalla, en í því er fólgin mikil
hvatning til sjómanna um aukna
notkun flotvinnugalla.
Nýja björgunarþyrlan
senn tilbúin
Ný björgunarþyrla sem kostar
tæplega milljarð króna kemur til
landsins í næsta mánuði, en þyrlu-
áhafnir Landhelgisgæslunnar hafa
um nokkurt skeið verið að þjálfa sig
fyrir Super Puma-þyrluna í Frakk-
landi. Við stjórnarliðar, sem beij-
umst fyrir öryggi sjómanna sérstak-
lega, lofuðum því fyrir síðustu kosn-
ingar að fullkomnari þyrla yrði
keypt. Gengið var frá kaupum á síð-
asta ári að vel athuguðu máli, því
bæði þurfti að gera ítarlega úttekt
á starfsemi Landhelgisgæslunnar og
samanburðarathugun á ýmsum þyrl-
um sem eðlilegt er þegar ráðist er
í svo dýra fjárfestingu. Málið er í
höfn. Loforðið hefur verið efnt.
Sigur sjómanna í deilunni
um sjómannaafsláttinn
í fersku minni er slagurinn sem
var tekinn um sjómannaafsláttinn,
sem lengi hafði verið deilumál, ekki
síst vegna þess að allt of margir
„landkrabbar" nutu hans án þess
að eiga raunverulegan
rétt á skattaafslættin-
um. Við stjórnarsinnar
tókum harðan slag til
varnar sjómanna-
afslættinum, lokuðum
götunum og útkoman
varð mun skilvirkari
greiðsla til sjómanna
sem áttu að njóta af-
sláttarins. Eftir fyrsta
árið með nýja fyrir-
komulaginu sáu sjó-
menn svart á hvítu að
sj ómannaafslátturinn
hafði raunverulega
hækkað vegna betri
skilvirkni í kerfinu og
annað árið með nýja kerfínu hefur
staðfest það svo óyggjandi er að
kerfíð nýtist eins og til er ætlast.
Endurgreiðsla jafnvirði
virðisauka af flotvinnugöllum
Meirihluti fjárlaganefndar Al-
þingis ákvað við afgreiðslu fjárlaga
fyrir árið 1995 að endurgreiddur
skyldi virðisaukaskattur af flot-
vinnugöllum fyrir sjómenn. Félög
sjómannskvenna víða um land börð-
ust á sínum tíma fyrir niðurfellingu
virðisauka af þessum öryggisbúnaði
fyrir sjómenn og'með afgreiðslu
Álþingis á fjárlagafrumvarpinu og
skilgreiningu formanns fjárlaga-
nefndar, Sigbjörns Gunnarssonar, í
ræðu formanns um afgreiðslu máls-
ins á ákveðnum lið fjárlaga, þá er
málið í höfn. Nú er aðeins eftir að
útfæra reglurnar, en framkvæmdin
mun taka gildi á árinu.
Á sérstökum lið fjár-
laga er gert ráð fyrir
endurgreiðslum á
virðisauka af ýmsum
búnaði björgunarsveita
og endurgreiðslan til
sjómanna á flotvinnug-
öllum er vistuð á þeim
lið. Ég tel einboðið að
forustumenn björgun-
arsveitanna munu
fagna því mjög að tekin
hefur verið ákvörðun j
um þetta átak til þess l
að hvetja til notkunar
flotvinnugallanna, en <
við það er miðað af
hálfu fjárlaganefndar |
að fullt tillit verði tekið til aukins
fjármagns á þennan lið um leið og
skýrist í hvaða farvegi umfangið er.
Til þess er ætlast að fjármálaráð-
Málið er í höfn, segir
Ami Johnsen, loforðið
hefur veríð efnt.
herra hrindi málinu í framkvæmd
hið fyrsta. Málið er í höfn, loforðið
hefur verið efnt af hálfu stjórnarliða
sem lofuðu framgangi þess á kjör-
tímabilinu.
Ástæða er til að þakka öllum þeim
mörgu sem lagt hafa þessum málum
mikla liðveislu svo trygging fengist
fyrir framgangi þeirra.
Höfundur er þingmaður
Sjálfstæðisflokksins í
Suðurlandskjördæmi.
Arni Johnsen