Morgunblaðið - 28.05.1995, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 28. MAÍ1995 21
Fjöldi jarðarbúa frá 1750-1990
og þróun til ársins 2100
Á Æ T L A Ð *air®ar
Heimurinn, samtals
Iðnríki
1750 1800 1850 1900 1950 2000 2050 2100
Orkunotkun í heiminum 1971-91
Hlutfall hreinna og endumýjanlegra orkugjafa, vatnsorku,
vindorku, sólarorku og jarðhita var um 2,8% árið 1991
350 exajúl---------------------
Heimurinn, samtals
300
250
200
150
100
50
0
1970 1975 1980 1985 1990
Breytt skattastef na til
umhverfisverndar
Núverandi neysluvenjur ganga ekki og
mikilvægt að komast út úr þeim víta-
hring, þannig að neyslan verði í takt
við það sem jörðin getur ur látið í
té, segir Magnús Jóhannesson.
Nefnir sem dæmi að ef allir jarð-
arbúar hefðu sömu neysluhætti og
við hér á Vesturlöndum, þá þyrfti
um það bil tíu Jarðir eins og þessa. Ef við ætlum
að Iifa með þessari orkusóun og svipaðri auðlynda-
nýtingu, þá geti ekki nema helmingur okkar, um
500 milljónir manna, búið á jörðinni. Þetta sé nokk-
uð óumdeilt mat. Til að bregðast við þessu verður
að koma til breyting á neysluháttum og framleiðslu-
háttum. T.d. verður að draga úr orkunotkun, hrá-
efnanotkun. úrgangsnlyndun, notkun hættulegra
efna og minnka koltvíildi sem veldur gróðurhúsa-
áhrifum. Þetta snýst um sjálfbæra þróun, að fara
inn á braut sem við getum búið við til frambúðar
og tryggt möguleika komandi kynslóða til að lifa
hér.
Breytt neyslumunstur
Og hvernig í ósköpunum á að fara að því breyta
hegðun mannskepnunnar? Magnús segir að flestir
séu sammála um að boð og bönn séu ekki virk-
asta leiðin til að breyta hegðun. Þeir vilji nota
umhverfisgjöld og umhverfisskatta til þess að hafa
áhrif og breyta viðhorfum, svo að raunverulega
verði farið að meta umhverfíð til fjár. Að við förum
í raun að meta gæði umhverfisins, til dæmis hvers
virði hreint loft er. Að þeir sem menga loftið borgi
fyrir það. Þetta er eitt af því sem verið er að skoða
núna með meiri áhuga og þunga en áður.
Magnús kvaðst hafa lesið grein frá World Watch
Institut undir heitinu: Hver mun fæða Kína? „Þar
eru menn að velta fyrir sér áhrifum af þeim mikla
efnahagsvexti sem orðið hefur í Kína, um 40% á
síðustu þremur árum. Hann hefur leitt af sér að
þar í landi eru fæðuvenjur fólks þegar famar að
breytast. Nú borðar fólk meira af kjöti. Mörg kíló
af komi þarf til að framleiða eitt kg af kjöti. Á
sama tíma og kjötneysla eykst þá er í Kína verið
að fara út í ýmsar breytingar, sem taka land sem
áður var nýtt til kornræktar, undir vegalagningar
og iðnað. Augljóst er að um leið og þörfin er að
aukast fyrir kom, þá er verið að minnka möguleik-
ana á að framleiða það heima fyrir. Þetta gæti
vel orðið í svo ríkum mæli að ekkert komfram-
leiðsluland gæti uppfyllt þarfir Kína í framtíðinni.
Þama er eitt dæmi um þann raunverulega vanda
sem menn standa andspænis í þróunarlöndunum,
hvemig neyslan verður um leið og efnahagsgetan
eykst. Því er mikilvægt að þróunarríkin fari ekki
í það neyslumynstur sem við á Vesturlöndum erum
í nú í dag. Það skiptir því miklu máli að iðnríkin
vinni nú þegar kappsamlega að því á næstu ámm
að breyta núverandi neysluháttum".
En munu þróunarríkin ekki elta fyrirmyndimar
og krefjast þess sama? „Vafalítið", segir Magnús.
„En málið er að mínum dómi einfalt. Það sem við
þurfum fyrst og fremst að gera er að hætta að
skoða hlutina í skammtímaljósi. Við verðum að
skoða þá til lengri tíma. Ef við gerum það ekki
emm við að fara inn á braut, sem fyrr eða síðar
kemur í bakið á okkur. Verður miklu dýrari en
einhver önnur leið sem kann fyrst um sinn að virka
ódýrari en er það ekki af því að hún er ekki sjálf-
bær og mun fyrr eða síðar leiða til hmns. Við
verðum að víkja til hliðar þessum skammtímasjón-
armiðum, sem við höfum fyrst og fremst látið ráða
til að byggja upp okkar veröld, allt frá upphafi
iðnbyltingarinnar.
Breytt skattaáhersla
getur verndað umhverfið
Kemur þá ekki þetta mikla atvinnuleysi, sem
fylgir því að framleiðslan minnkar? „Það er rétt“,
svarar Magnús.„Það er eitt af því sem nú er í
umræðunni og við höfum rætt. OECD er einmitt
að skoða sérstaklega breitta áherslu í skattamálum
í þá átt að draga úr launasköttum og flytja skattaá-
herslur yfir í framleiðsluskatta. Þannig að vinnuafl-
ið verði ódýrara, en áherslan verði á að nýta betur
hráefni og orku. Ef ekki þarf að borga skatt af
vinnuaflinu, getur það þýtt að betur borgi sig að
ráða mann í vinnu og spara í stað þess dýrari
orku og hráefni. Nokkur ríki hafa þegar breytt
svona áherslum. Ég get nefnt að danska ríkisstjórn-
in hækkaði skatt á bensíni sem kolsýringsskatt,
en lækkaði tekjuskatt á fólk. í samþykktum frá
fundinum okkar núna var skorað á ríkisstjórnir
að endurskoða skattastefnuna hjá sér með það
fyrir augum að breyta grundvelli skatta til að efla
atvinnu. Þessi umræða er búin að vera í gangi
erlendis í 2-3 ár og er að koma fram með vaxandi
þunga og miðar bæði að því að draga úr atvinnu-
leysi og auka umhverfisvernd. Þetta gæti hugs-
anlega farið saman. Á fundinum voru sérstakar
panelumræður með þáttöku fulltrúa atvinnulífsins
um umhverfismál og atvinnu."
Falskt öryggi á íslandi
í sambandi við breytta neyslu- og framleiðslu-
hætti komum við að þætti, sem snertir okkur ís-
lendinga mjög. Er eitt af okkar megináhugamálum
í alþjóðaumhverfisvemd, þ.e. vamir gegn mengun
hafsins. Magnús bendir á að þar höfum við lang-
samlega mestar áhyggjur af hinum svonefndu líf-
rænu þrávirku efnum sem ógna hafsvæði okkar.
„Mörg þessara efna berast heiminn á enda. Hættu-
leg þrávirk efni berast með loftstraumum og falla
með úrkomu til sjávar. Sum þesara efna hafa það
eðli að þau fara upp í andrúmsloftið við miðbaug
eða á tempraða svæðinu og setjast ekki fyrr en
þau koma inn á kaldari svæði. Þessi efni era að
mínum dómi mesti ógnvaldur við lífríki hafsins í
dag. íslensk stjómvöld unnu að því á ráðstefnunni
í Ríó að haldin yrði sérstök ráðstefna um megnun
hafsins, í Washington í október næstkomandi og
var lokaundirbúnigsfundurinn hér í Reykjavík nú
í marsmánuði. Þar tókum við þetta mál upp og
náðum inn samþykkt um aðgerðir, sem ráðstefnan
í Washington á eftir að staðfesta. Þetta mál um
hin lífrænu þrávirku efni er einn angi af umræð-
unni um breytt neyslumunstur og framleiðslu.“
„í sjálfu sér stöndum við íslendingar vel í um-
hverfismálum að því leyti að hér er ekki mikið um
hættulega mengun, en að vissu leyti lifum við í
ákaflega vemduðu umhverfi", bætir Magnús við.
„Við eram fámenn og hér er tiltölulega lítil meng-
un. En að sumu leyti er þetta umhverfí okkar
dálítið falskt. Mengun er hraðvaxandi í veröldinni
og verði þróuninni ekki snúið við á hún eftir að
koma mun harðar niður á okkur en öðram, því við
byggjum alla okkar afkomu á því að nýta það sem
náttúran gefur. Ef okkur tekst ekki að koma í veg
fyrir bæði gróðurhúsaáhrif og vaxandi mengun á
30-40 áram, þá munu áhrifin af því hafa mun
meiri áhrif á okkur íslendinga heldur en flestar
aðrar þjóðir.
upp þekkingu fyrir þróunarríkin.
Þróunarríkin ætlast til þess að lit-
ið sé til þess í einhvem tíma að
þeirra innra kerfi sé vanbúið og
að ekki verði tekið eins hart á
þeirra vörum fyrst í stað. Iðnríkin
vilja á móti sjá að þróunarríkin
séu raunveralega að fara í um-
hverfisvemd.
Á Ríóráðstefnunni vora þær
framkvæmdir í umhverfismálum
sem þróunarríkin þyrftu að fara í
næstu 20 árin, fram til 2010,
metnar á um það bil 600 milljarða
dollara á ári. Var talið eðlilegt að
megnið af þessu fjármagni kæmi
frá þeim sjálfum en umtalsvert
fjármagn, u.þ.b. 20%, frá iðnríkj-
unum. Eitt af því sem ekki hefur
gengið eftir, er loforð iðnríkjanna
í Ríó um 0,7% framlag til þróunar-
hjálpar. Hefðu þau náð því marki
þá hefði orðið til þetta fjármagn,
120 milljarðar dollara á ári, til
umhverfísverndar í þróunarríkjun-
um.
Það sem hefur þó gerst jákvætt
í þessu efni er
að fjárfesting-
ar einkageirans
hafa aukist
umtalsvert í
þróunarríkjum
á síðustu
tveimur áram.
Á þessum
fundum var
ákveðið að
kanna hvernig
þessar einkafj-
árfestingar
hefðu stuðlað
að því að efla
umhverfis-
vernd og sjálf-
bæra þróun í
þróunarríkjun-
um. Mun Al-
þjóðabankinn
og aðrar fjármálastofnanir skila
skýrslu um það fyrir næsta fund
að ári.“
Stöðvuð aukning
loftmengunar
Við víkjum talinu að loftslags-
breytingum, en nýafstaðinn er
fundur í Berlín um það mál, þar
sem tekin var ákvörðun um mun
ákveðnari vinnu til styrktar skuld-
bindingum þjóðanna frá Ríóráð-
stefnunni. Þar skuldbinda þjóðirn-
ar sig til að auka ekki fram að
aldamótum losun koltvíildis, en
brennsla kolefna er langsamlega
stærsti mengunarvaldurinn í and-
rúmsloftinu. íslendingar hafa
fullgilt þann sáttmála.
„Það kann að verða okkur ís-
lendingum dálítið erfitt að draga
úr koltvíildi," segir Magnús. „Það
byggist á því hve fljót við voram
að draga úr olíunotkun í landi þar
sem það var mögulegt. Strax á
8. áratugnum tókum við t.d. upp
jarðhita- og rafmagnsnotkun í allri
húsahitun. Samningurinn gengur
út á það að iðnríkin auki ekki
koltvíildislosun árið 2000 miðað
við 1990. Þetta er í umræðu og á
fundinum í Berlín var ákveðið að
vinna að gerð bókunar við samn-
inginn um útfærslu á þessu. Á það
má benda að engin þjóð í iðnríkjun-
um er með jafnhátt hlutfall af
hreinum orkugjöfum sem íslend-
ingar. 67% af okkar orkunotkun
era endumýjanlegir orkugjafar.
Næstir okkur koma Norðmenn
með 46%, en meðaltalið hjá OECD-
ríkjunum er um 3% af orkunotkun-
inni.
Við erum hins vegar með mjög
mikla orkunotkun á íbúa, vegna
þess að við notum það mikið af
olíu á fiskiskipaflotann. Á hinn
bóginn má benda á að við erum
að sækja eggjahvíturíka fæðu
fyrir aðra íbúa veraldar með físki-
skipum okkar. Við teljum það í
sjálfu sér eðlilegt. Auðvitað er
langhagkvæmasta lausnin og
væntanlega um leið orkuminnsta
aðferðin að við íslendingar nýtum
sjóinn og sækjum þennan afla,
sem er hér í kring um landið, til
fæðuöflunar.
Auðvitað sér maður fyrir að í
framtíðinni koma aðrir orkugjafar
sem ekki gefa frá sér koltvíildi,
eins og t.d. vetni,“ bætir Magnús
við.
Verðmiðar á
umhverfið
Er þá ekki skrýtið að heimurinn
skuli ekki vilja kaupa meira af
þessu ómengandi rafmagni?
„Meðan verðið á kolefnaeldsneyti
er svona lágt þá er óraunhæft að
hugsa sér að við sjáum einhverjar
umtalsverðar breytingar í notkun
eldsneytis á bíla eða skipaflota.
En það mun væntanlega breytast
um leið og farið er að skoða bet-
ur hver sá kostnaður er sem við
beram endanlega af því að nota
bæði hráefnin og þessi orkugef-
andi efni eins og nú er gert. Sem
dæmi get ég nefnt að talið er að
loftmengun í Los Angeles kosti
hvern íbúa 60 þús. krónur á ári
í auknum heilbrigðisútgjöldum,
en þessa mengun má rekja fyrst
og fremst til bílaflotans. Þegar
verður farið að verðleggja um-
hverfið, setja
raunsanna
verðmiða á
hlutina, þá
munu mögu-
leikar annarra
orkugjafa,
bæði sólarorku
og annarra
orkuforma,
aukast. Miðað
við þróun í
verði olíu und-
anfarin misseri
og ár og ráð-
andi viðhorf í
olíufram-
leiðsluríkjun-
um, virðist það
að vísu ekki
vera alveg á
næsta leyti.“
Á þessu sviði náðist loks sá
merkilegi áfangi á fundi umhverf-
isnefndarinnar í New York að
samkomulag varð um að setja
niður sérstaka nefnd um verndun
og nýtingu skóga, sem ætlað er
að vinna að lagalega bindandi
samningi er gangi í gildi 1997.
En skógarnir eru mjög mikilvæg-
ir til að vinna kolefni úr loftinu.
Eftir því sem þeir eru meiri binda
þeir meira af koltvíildi og draga
þarmeð úr gróðurhúsaáhrifum.
Auk þess sem með eyðingu skóga
eyðast lífverur og fækkar tegund-
um á jörðinni.
Næstu áratugir
afdrifaríkir
„Þessar deilur, sem hafa verið
undanfarið um auðlindanýtingu í
Norður-Atlantshafi, era að mín-
um dómi aðeins sýnishorn af því
sem hugsanlega kann að gerast
ef okkur tekst ekki að finna sátt
milli iðnríkjanna og þróunarríkj-
anna í umhverfismálum á næstu
2-3 áratugum. Þá munum við
ekki bara beijast um fískinn,
menn munu beijast um réttinn til
að anda að sér hreinu lofti, um
vatnið og önnur lífsþægindi," seg-
ir Magnús.,, Auðvitað er þetta
viðfangsefni, að tryggja sjálfbæra
þróun í veröldinni, risavaxið. En
ég held að það sé ekki óvinnandi
og það er að vissu leyti heillandi.
Auðvitað þurfum við að breyta
mörgu. Til þess þarf talsverðar
viðhorfsbeytingar og einnig verð-
ur að koma til meiri jöfnuður.
Nu er það svo að neyslunni er
ákaflega misskipt. Við erum að-
eins 20% af veröldinni á Vestur-
löndum en við notum um 80% af
allri orku og 80% af öllum hráefn-
um í heiminum.
Ef við náum ekki tökum á
þessum vanda á næstu áratug-
um, þá held ég að ekki sé nein
spurning um að við stöndum and-
spænis vistkreppu, sem mun
kannski ekki koma niður á okkur
heldur næstu kynslóð. Það sem
gerir viðfangsefnið svolítið fjar-
lægara er að okkur er ekki tamt
að hugsa til langs tíma. Við hugs-
um helst ekki mikið meira en um
daginn í dag,“ sagði Magnús í
lokin.
Verður að koma til
breyting á neyslu-
háttum og fram-
leiðsluháttum. Þetta
snýst um sjálfbæra
þróun, að fara inn á
braut sem við getum
búið við til frambúð-
ar og tryggt mögu-
leika komandi kyn-
slóða til að lifa hér