Morgunblaðið - 19.09.1995, Page 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 19. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Forvitnin
fæðir viskuna
Jostein Gaarder, norski heimspekingurínn
og höfundur metsölubókarinnar
Veröld Soffíu, segir í samtali við Gunnar
Hersvein að heimspekin sé forvitin
eins og bamið og þrái að öðlast
skilning eins og konan.
„FORVITNIN er mönnum í
blóð borin. Aristóteles sagði að
heimspekin hefði sprottið af
undrun manna yfir lífinu. í mín-
um huga er heimspekin grund-
vallarspurningar, eins og börn
spyrja: „Hvernig varð heimur-
inn til? Er guð til?“ Hún fæst
við spurningar eins og „Get ég
treyst skynfærum mínum? Er
græn planta í raun græn? Eða
hvað er réttlæti?
Spurningar heimspekinnar
heilla mig meira en svörin sem
fást við þeim. Spurningin
„Hvernig varð heimurinn til?“
er heillandi og það er auðvelt
að spyrja hennar jafnvel þótt
erfitt sé að finna rétta svarið.
Þetta er skýr spurning og
spennandi að svarið skuli vera
til, jafnvel þótt við vitum ekki
svarið.
Vísindamenn hafa að vísu
fundið brot af svörunum en vís-
indamenn geta líka verið heim-
spekingar eins og Albert Ein-
stein var. Með honum bjó mikil
forvitni, fantasía og viska, og
það eru einmitt aðalsmerki
heimspekinnar.
Efinn og gagnrýnin hugsun
eru líka stór þáttur í heimspek-
inni og þekking á aðferðum
hennar er af þeim sökum mjög
mikilvæg. Ástæðan fyrir því að
ég skrifaði Veröld Soffíu er
önnur bók eða skáldsaga sem
ég skrifaði handa unglingum.
Hún er um 13 ára dreng á ferð
með föður sínum í leit að móður
sinni. Þeir fara til Aþenu og
heyra sögur um Sókrates sem
var dæmdur til að drekka af
eiturbikar.
Eftir að hafa skrifað þetta
uppgötvaði ég að þegar dreng-
urinn kæmi aftur heim til Nor-
egs, færi á bókasafn og bæði
um sögu heimspekinnar, myndi
bókavörðurinn segja: „Nei, það
gengur ekki, þú ert of ungur."
Eg blygðaðist mín fyrir hans
hönd og líka fyrir hönd heim-
spekinnar. Þess vegna ákvað ég
að reyna að skrifa aðgengilega
bók um heimspeki. Markmiðið
var að hún yrði ekki aðeins les-
in af fullorðnum heldur líka af
unglingum.
Eg held að heimspekin hafi
meðbyr núna og heimspekingar
séu að leita að veginum á heims-
torgið, en þar er hún einmitt
upprunnin. Sókrates var á torg-
um Aþenuborgar.
Mörg heimspekirit eru gefin
út núna og þau höfða til lesend-
anna. En þegar ég skrifaði Ver-
öld Soffíu var ég aðeins sann-
færður um eitt: Að hún yrði
ekki metsölubók. Ég skrifaði
hana handa fáum en núna er
búið að þýða hana á 38 tungu-
mál og salan er ótrúleg. í Þýska-
landi hefur hún selst í 1 milljón
og 300 þúsund eintaka.
Það er mér ráðgáta hvernig
þetta hefur gerst. En ég held
að nútímamaðurinn finni núna
betur en áður mikilvægi þess
að kunna að spyrja. í margmiðl-
unarheimi skiptir mestu að
þekkja réttu spurningamar.
Börn skynja sig í flóknum
heimi og alast upp með fólki sem
hefur aðeins brot af skilningi á
heiminum. Foreldrar þeirra lesa
myndablöð um vísindi sem miðla
brotum. En í raun þarfnast
barnið heimspeki til að geta
raðað brotunum saman og séð
heildarmyndina. Það er skilyrði
að þekkja hinn rauða þráð sög-
unnar til að geta raðað brotun-
urn saman.
Ég held að söguþráður falli
vel að mannshuganum og svo
virðist sem heimspeki í skáld-
söguformi falli lesendum vel í
geð. Móðurtunga okkar er í sög-
unij eins og norrænar goðsögur
og Islendingasögurnar vitna svo
vel um.
Hlutverk heimspekinga í
þjóðfélaginu er að spyrja spum-
Einar Falur
inga. Þeir hafa að vísu stundum
gleymt sér yfir aukaspurning-
um. Börn spyrja oft grundvall-
arspurainga. Tíu ára drengur
spurði mig hvort ég tryði að líf
væri á öðrum hnöttum.
Ég bað hann að ímynda sér
að það væri einungis líf á jörð-
inni og engum öðmm hnetti í
öllum alheiminum. Drengurinn
sagði „Vá!“ Svo sagði ég honum
að ímynda sér að það væri líf á
öllum hnöttum alheimsins nema
jörðinni. Og hann sagði aftur:
»Vá!“
Jafnvel þó að drengurinn hafi
ekki fengið svar við spurning-
unni sinni, leiddi spurningin til
fantdsíu sem hafði áhrif á
hverriig hann upplifði sig sem
mannvera í alheiminum.
Böm eru forvitin en með tim-
anum festast þau í viðjum van-
ans. Heimspekin getur hjálpað
fólki að brjótja hlekki vanans
og minna okkur á leyndardóma
tilvemnnar.
Sókrates á ennþá erindi við
okkur sökum kennsluaðferðar-
innar sem hann notar. Hann
spyr fólk spurninga og laðar
jafnvel fram fullyrðingu Pý-
þagórasar úr munni þræls.
Ástæðan er að þrællinn bjó yfir
sömu dómgreind og allir aðrir.
Soffía í bókinni minni er á
mörkum barnæsku og unglings-
ára og hún uppgötvar að það
er mikilvægt að varðveita for- -
vitni barnsins áfram til að spyrja
spurninga eins og: Hvað er og
hvers vegna?
Stundum er ég spurður hvers
vegna sögupersóna bókarinnar
er stúlka, Soffía að nafni. Hún
gat ekki verið annað en stúlka.
Soffía merkir visku sem er
kvenkyns hugtak. Persóna guðs
á sér líka kvenlega hlið í gam-
alli hefð kirkjunnar eða þegar
hún táknar hina helgu visku.
Og nú getum við spurt:
„Hvers vegna er viskan flokkuð
sem kvenkyns hugtak?" Ef til
vill er það vegna þess að konum
finnst mikilvægt að skilja hlut-
ina.
Karlmaðurinn á hinn bóginn
metur meira að vera skilinn af
öðrum. Heimspeki er einmitt
eins og konan, hún vill skilja
aðra en ekki vera skilin af öðr-
um. Þannig var Sókrates. Hann
mat það mest að skilja lífið og
leyndardóma þess. Hann líkti
sér líka við ljósmóður sem hjálp-
ar öðrum að fæða visku sálar-
innar.“
s
Gamla
testamentið
í nýrri
þýðingu
BIBLÍURIT, ný þýðing 3, eru
komin út. Í þessu hefti eru 5.
Mósebók, Jóel, Habakkuk, Sakaría
og 1. Mósebók 12-29. Þýðendur
eru Sigurður Örn Steingrímsson,
Jón Gunnarsson og Þórir Kr. Þórð-
arson. Útgefandi er Hið íslenska
Biblíufélag.
Guðrún Kvaran formaður þýð-
ingarnefndar gerir grein fyrir þýð-
ingunni. Hún bendir á að heftin
séu ætluð til kynningar á nýrri
þýðingu Biblíunnar, en nefndinni
þyki miður hve viðbrögð við heft-
unum hafi verið lítil.
Guðrún skrifar: „Þótt texti
kynningarheftisins sé frágenginn
texti þýðingarnefndar lítur hún
ekki á hann sem frágenginn texta
og tekur með þökkum öllum vel-
grunduðum athugasemdum."
Athugasemdum skal skila til
Hins íslenska Biblíufélags.
MÁLVERK eftir Sossu.
Sossa í
Kaupmanna-
höfn
ÍSLENSKA listakonan Sossa
(Margrét Soffía Björnsdóttir) sýnir
nú í Galleri Sct. Gertrud í Kaup-
mannahöfn.
Hún er fædd í Keflavík 1954
og nam í Myndlista- og handíða-
skóla íslands og í skólum í Dan-
mörku og Bandaríkjunum.
Sossa hefur áður sýnt í Kaup-
mannahöfn.
IhngTin
við píanóið
TONLIST
Norræna húsið
EINLEIKUR Á PÍ ANÓ
Frederick Marvin. Fimmtudagur
14. september.
EFTIR fyrstu tónleika sína í
Camegie Hall hlaut Marvin þá við-
urkenningu að hafa haldið bestu
debut-tónleika ársins í New York.
Upp úr því hélt hann fjölda tónleika
í Bandaríkjunum og síðar í Evrópu
þar sem hann bjó í 15 ár. Viður-
kenningar hefur hann hlotið fyrir
rannsóknarstörf, m.a. á verkum
Antonio Solers. Marvin gistir ekki
ísland í fyrsta skipti nú, en hefur
komið hingað áður, haldið tónleika
og er í minni margra. Að þessu sinni
hóf hann tónleikana á sónötu eftir
þann fjölgáfaða Spánveija Antonio
Soler. Soler þessi er líklega ekki
mikið þekktur hér, þótt kalla mætti
hann einskonar Scarlatti Spánveija.
Framúrskarandi píanóleikari mun
hann hafa verið og samdi, líkt og
Scarlatti, ógrynni stuttra sónötu-
verka, sem líkt og hjá Scarlatti,
voru mjög heppilegar til þjálfunar
píanóleikurum. Soler var munkur
og klæddist munkahempu til æfi-
loka. Hann lét sér ekki nægja að
skrifa píanómúsik, heldur var hann
og rithöfundur, lék á ótal hljóðfæri
og smíðaði hljóðfæri sjálfur og
mætti halda upptalningunni áfram.
Marvin hefur mjög persónulegan
stíl í sínu píanóspili, leikur hans er
mjög á rómantísku nótunum og
'nálgast einskonar íhugun, þannig
flutti hann Sónötuna í D-dúr eftir
Soler, að mínu viti meistaralega
formaða. Kannske réð hann ekki
fyllilega við dýnamik hljóðfærisinS
í byijun, en hvernig hann þó fetaði
sig íhugandi gegnum fyrsta hlutann
og síðan í lokin að flétta saman
þrástefjan Solers upp í einskonar
flamingodans, sem alltaf var ham-
inn innan lögboðins og siðferðilegs
ramma, eins og flamingo ber að
vera, það var sérlega vel gert.
Auðfundið var að Marvin er mik-
ill píanóleikari þótt greina hafi
mátt eitthvað sem kalla mætti æf-
ingarleysi, smáfeilar og gleymska,
sem allt er afsakanlegt þegar lista-
maðurinn hefur meiningar og þorir
að halda þeim uppi, þótt allir séu
honum kannske ekki sammála og
Marvin er einn þessara sönnu lista-
manna. Beethoven-sónötuna op. 31
nr. 3 í Es-dúr, lék hann á þessum
rómantísku nótum frá upphafi til
enda. Undirritaður á ekki auðvelt
með að vera sammála þessari með-
ferð og finnst að form og spenna
verksins eigi á hættu að líða við
þennan túlkunarmáta, og stutt get-
ur orðið í að verkið leysist upp í
smáhluta, en Marvin var trúr sinni
köllun og hélt sömu áferðinni sónöt-
una á enda. Það er hlutverk hljóð-
færaleikarans og um leið þessa svo-
kallaða gagnrýnanda að velta fyrir
sér, og væntanlega einhverra les-
enda einnig, stílbrögðum, tækni,
leikaðferðum og fleiru og oft má
vera að um smekk sé að ræða þar
sem mat má sín lítils, því mætti
segja að túlkunin á Beethoven sé
matsatriði, eða að viss meðferð á
verkefninu sé bundin því umhverfi
sem flytjandinn hefur alist upp í,
amerísku, þýsku, slavnesku eða
jafnvel skandinavisku.
Túlkun Marvin er aldrei tilvilj-
anakennd, en heilsteypt og hugsuð
og svo var um Klavierstuck nr. 1
eftir Schubert. Best fannst mér leik-
ur Marvins henta Debussy, ásamt
Soler, en eftir Debussy lék hann
Images (1. hefti), þar átti mjúkur
ásláttur Marvins heima, enda náði
hann fallegu litaflúri út úr þessum
þrem verkum Debussys.
í síðasta verki tónleikanna, Ung-
verskri rapsodíu nr. 13 eftir Fr.
Liszt, sýndi Marvin glæsilegan leik,
þótt tilfinningunum væri haldið inn-
an marka alls velsæmis. Marvin
hefur leikið einleik nieð mörgum
þekktum sinfóníuhljómsveitum og
mætti benda Sinfóníuhljómsveit ís-
lands á hann sem einleikara með
hljómsveitinni á Ameríkuferð henn-
ar á næsta ári, þar sem enginn ís-
lenskur einleikari virðist fær um
að fylgja henni í þá ferð að mati
hljómsveitarstjórans og hljómsveit-
in sem slík gleymist fljótt, því enn
er Sinfóníuhljómsveit íslands ekki
ein af þeim hljómsveitum sem allra
bestar eru taldar í heimi hér. Hér
er þó um mál að ræða sem óþarft
ætti að vera að þegja um, en fyrir
einhvers konar kjaradóm má það
ekki fara.
Ragnar Björnsson