Morgunblaðið - 07.12.1995, Blaðsíða 32
32 FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREIIMAR
UMRÆÐA um fíkniefnavandann
hefur verið áberandi undanfarið og
ýmsir aðilar komið við sögu. Fram
hefur komið tillaga á Alþingi um
hertar refsingar gegn fíkniefnabrot-
um og Samband íslenskra sveitarfé-
laga hefur sömuleiðis lýst yfir
áhyggjum sínum af þróun mála. í
tveimur viðhorfakönnunum sem höf-
undur hefur staðið að í samvinnu
við Félagsvísindastofnun Háskóla
íslands hafa þessar áhyggjur jafn-
framt komið skýrt í ljós. En hveijar
eru rætur vandans og hveiju hafa
hertar refsingar skilað til að draga
úr honum? Mun lögleiðing fíkniefna
draga úr vandanum sem fylgir þeim?
Fíkniefni í Bandaríkjunum
Óhætt er að fullyrða að Bandarík-
in hafí verið í fararbroddi í barátt-
unni gegn fíkniefnum og á síðustu
árum hafa þarlend yfirvöld háð sann-
kallað stríð gegn útbreiðsiu þeirra.
Síðan 1980 hefur fjöldi fanga meir
en tvöfaldast og er nú sá mesti í
heiminum miðað við fólksfjölda. Drif-
krafturinn bak við þessa þróun liggur
að litlu leyti í aukningu giæpa, held-
ur mun fremur í breyttri afgreiðslu
refsimála í dómskerfinu sem hefur
aukið líkumar á að dómar endi í fang-
elsisvist - ekki síst í meðferð mála
er tengjast fíkniefnum.
Ef við lítum á ástæður fangavist-
ar kemur í ljós að árið 1992 sátu
58 prósent fanga í alríkisfangelsum
Bandaríkjanna vegna fíkniefna og
hefur hlutfallið ekki verið hærra á
síðari árum. Til samanburðar má
nefna að á tímabilinu 1985-93 sátu
að jafnaði 5-11 prósent fanga í ís-
lenskum fangelsum vegna fíkniefna
og er þar vissulega ólíku saman að
jafna.
Hveiju hefur þessi mikla herferð
bandarískra stjómvalda gegn fíkni-
efnum skilað? Herferð sem kostað
hefur milljarða dollara á
hveiju ári? Á síðustu ára-
tugum hefur framboð og
eftirspurn eftir fíkniefn-
um vaxið hröðum skref-
um og má segja að þau
hafi náð að læsa sig um
nánast allan þjóðfélags-
líkamann. Neyslukann-
anir sýna t.d. að á tíma-
bilinu 1975-91 sögðust
um 45-60 prósent stúd-
enta hafa neytt fíkniefna
og 18-30 prósent á síð-
ustu þijátíu dögum fyrir
könnunina. Á hveiju ári
játa yfir átta milljónir á
aldrinum 18-25 ára að
hafa neytt kókaíns og
umtalsverður hluti á síðustu dögum
fyrir könnunina. Útbreiðsla fíkni-
efna er því umtalsverð og mun meiri
en gengur og gerist meðal annarra
iðnvæddra þjóða, þrátt fyrir þyngri
viðurlög og mikinn viðbúnað banda-
rískra yfirvalda gegn fíkniefnum.
Hefðbundnar neyslukannanir
hafa þó sýnt að neysla fíkniefna virð-
ist hafa dregist eitthvað saman í
Bandaríkjunum á síðustu árum.
Bendir það ekki til þess að aðgerðir
yfirvalda gegn fíkniefnum séu loks
að skila árangri? Það má vera en
gæta verður að því að dregið hafði
úr neyslu þessara efna áður en viður-
lög voru stórlega hert í byijun 9.
áratugarins. Auk þess virðist neysla
allra vímuefna, bæði löglegra og
ólöglegra, hafa dregist eitthvað sam-
an sem bendir til víðari vakningar í
þjóðfélaginu gegn vímuefnum en
birtist í herferð yfirvalda gegn fikni-
efnum.
Hins vegar bendir ýmislegt til
þess að ekki hafi á sama máta dreg-
ið úr neyslu harðra efna eins og
heróíns og kókaíns/krakks en fíkni-
efnavandinn verður einmitt hvað
verstur í tengslum við
neyslu þessara efna.
Hefðbundnar
neyslukannanir ná
jafnan fremur til
venjulegra borgara,
miðstéttarinnar, sem
býr við stöðug kjör
en síður til þeirra sem
standa höllum fæti í
samfélaginu. M.ö.o.
fíkniefnaneysla mið-
stéttar virðist hafa
dregist eitthvað sam-
an, en neysla undir-
málshópanna hefur
ekki minnkað að
sama skapi eins og
ýmsar aðrar rann-
sóknir hafa sýnt. Hér erum við e.t.v.
farin að nálgast kjarnann í umræðu
okkar. Stríðið gegn fíkniefnum hefur
í raun orðið stríð lögregluyfirvalda
gegn jaðarhópum samfélagsins, en
neysla og verslun með harðari efni
er einmitt fyrirferðarmest á meðal
þeirra. Vandi þessara þjóðfélags-
hópa einkennist m.a. af brotnum
fjölskyldutengslum, ófullnægjandi
húsnæði, gloppóttri skólagöngu og
takmarkaðri starfsreynslu. Misnotk-
un fíkniefna endurspeglar síðan
vanda þessara hópa og gerir hann
sýnilegri og um leið verri viðureign-
ar.-Alþjóðlegur samanburður stað-
festir þessa mynd. Þar sem félags-
skipanin er í hvað mestum ólestri
þar er fíkniefnavandinn einnig hvað
verstur.
Fíkniefni og önnur afbrot
Tengsl fíkniefnanotkunar og ann-
arra afbrota eru sannarlega fyrir
hendi og hafa verið dregin fram í
mörgum rannsóknum. Skýringar eru
hins vegar ekki jafn ljósar. Sumir
telja að neyslan sjálf leiði af sér
afbrot, en skýringar liggja vafalítið
talsvert dýpra. í fyrsta lagi sýnir
umræðan að ofan að fíkniefnaneysla
er langt frá því að vera bundin við
hóp glæpamanna, heldur virðist ná
langt inn í raðir venjulegra borgara.
í öðru lagi verður að taka með í
reikninginn bága félagsstöðu þeirra
einstaklinga sem lenda hvað harðast
í fíkniefnavandanum og eru mest
áberandi í hópi síbrotamanna. Þeir
búa yfirleitt við lakari kjör en geng-
ur og gerist í samfélaginu og leita
því margvíslegra ráða til að greiða
fyrir fíkn sína, sem er vissulega
kostnaðarsöm á hinum svarta mark-
aði, og fá iðulega lögleg tækifæri
til þess að fullnægja henni. Rót af-
brotavandans liggur því ekki nema
að hluta til í fíkniefnanotkuninni,
Félagslegur og efna-
hagslegur veruleiki jað-
arhópa í samfélaginu
plægir j arðveginn,
að mati Helga Gunn-
laugssonar, fyrir
misnotkun harðra
fíkniefna.
heldur miklu frekar í bakgrunni þess-
ara undirmálshópa, sem elur af sér
misnotkun harðra efna svo og önnur
afbrot til þess eins að komast af.
Fíkniefni á íslandi
Drögum við íslendingar dám af
þeirri mynd sem hér hefur verið
dregin upp af eðli fíkniefnavandans?
Margt bendir til að svo sé. í gögnum
fíkniefnalögreglunnar í Reykjavík
vekur athygli sá mikli fjöldi einstakl-
inga sem fíkniefnalögreglan hefur
afskipti af á hveiju ári. Að jafnaði
voru um 470 einstaklingar hand-
teknir á hveiju ári 1987-92 grunað-
ir um fíkniefnamisferli. Jafnframt
kemur í ljós að um 40 prósent hand-
tekinna árið 1990 sögðust vera at-
vinnulausir á meðan atvinnuleysi í
landinu var þá á bilinu 1-2 prósent.
Tæp 40 prósent til viðbótar sögðust
Rætur fíkniefna-
vandans
Dr. Helgi
Gunnlaugsson
Alþjóðlegi alnæmisdagurinn
Ólafur Ólafsson Haraldur Briem
Nýgengi alnæmis í nokkrum
Evrópulöndum 1988-1994
Fjöldi alnæmistilfella miðað við milljón íbúa og ár
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
Heimild. tumpean Centre for Ihe Epídemilogical Moniloríng olAIDS
Alþjóðaheilbrigðis-
stofnunin hefur valið
1. desember ár hvert
alþjóðlegan alnæmis-
dag. Að þessu sinni
hefur stofnunin valið
eftirfarandi kjörorð í
tilefni dagsins: Sam-
eiginlegur réttur, sam-
eiginleg ábyrgð.
Um þessar mundir
er talið að yfir 4,5 millj-
ónir manns hafi veikst
af völdum alnæmis og
að 19 milljónir fullorð-
inna séu sýktir af völd-
um alnæmisveirunnar
og að meira en 1,5
milljónir bama séu sýktar. Af þeim
fullorðpu sem sýkst hafa af veirunni
er talið að um 14-15 milljónir séu
lifandi.
í Evrópu hafa 165.000 einstak-
lingar greinst með alnæmi frá því
að sjúkdómsins varð fyrst vart. Mið-
að við 15. nóvember 1995 höfðu
greinst 38 einstaklingar með alnæmi
á íslandi frá því alnæmi greindist
fyrst árið 1985. Samtals höfðu
greinst 97, þar af 81 karl og 16
konur, með smit af völdum alnæmis-
veirunnar á tímabilinu. Alls hafa 29
manns látist af völdum alnæmis á
íslandi.
Ef litið er til nýgengis (nýrra sjúk-
dómstilfella á ári hveiju miðað við
milljón íbúa, sbr. mynd) undanfarin
6 ár á Norðurlöndum og meðal nokk-
urra Evrópuþjóða kemur í ljós að
ísland sker sig úr að því leyti að
ekki er um aukningu á nýgengi sjúk-
dómsins að ræða á tímabilinu. Hafa
ber í huga að hér eru tilfelli fá þann-
ig að búast má við árlegum sveiflum
í nýgengi sjúkdómsins.
19 milljónir fullorðinna
eru sýktir af alnæmis-
veirunni, segja Harald-
ur Briem og Olafur
Olafsson, og 4,5 millj-
ónir hafa veikzt
af alnæmi.
Á undanfömum áratug hefur
þekking aukist á meðgöngutíma
alnæmis, þ.e. þeim tíma sem líður
frá smiti af völdum veirunnar þar
til menn veikjast af alnæmi. Með-
göngutími alnæmis er að meðaltali
um 10 ár í flestum þeim aldurshóp-
um sem sýkst hafa hér á landi og
gera má ráð fyrir að sumir einstak-
lingar geti lifað í 20 ár eða lengur.
Með því að beita þekkingunni um
meðgöngutíma sjúkdómsins og
miða við þann fjölda sem greinst
hefur með alnæmi má áætla fjölda
þeirra sem smitast hafa hér á landi
síðasta áratug. Slík áætlun bendir
til að smit hafi byijað að breiðast
út hérlendis um 1980, útbreiðslan
náði hámarki á árunum 1982-
1984, en síðan hafa tiltölulega fáir
smitast á ári hveiju. Þess má geta
að 1983 átti landlæknir ásamt pró-
fessornum í ónæmisfræði ítarlegar
umræður við félagsskap homma og
skýrði helstu smitleiðir vegna eyðni.
Vegna hins langa meðgöngutíma
sjúkdómsins er ekki hægt að áætla
fjölda smitaðra eftir árið 1990 en
mótefnamælingar sem fram-
kvæmdar hafa verið hérlendis und-
anfarin ár benda ekki til neinnar
teljandi aukningar á smiti. Telja
verður líklegt að öflugt fræðslu-
starf um alæmi sem stundað var
hér á landi einkum á síðasta áratug
hafi skilað árangri.
Meginástæðan fyrir því að dregið
hefur úr nýgengi smits er sú að
faraldurinn meðal samkynhneigðra
tilheyra ófaglærðri verkalýðsstétt.
Það eru því fyrst og fremst jaðarhóp-
ar hins íslenska samfélags sem lenda
í útistöðum við yfirvöld vegna fíkni-
efna og reyndar annarra afbrota
einnig, rétt eins og í öðrum samfé-
lögum. Almennt séð einkennist hins
vegar íslenskt samfélag af tiltölu-
lega meiri jöfnuði en gengur og ger-
ist meðal flestra annarra vestrænna
þjóða. Vandi vegna fíkniefna og
annarra afbrota verður því ekki eins
djúpstæður og þekkist víða erlendis,
auk þess sem fámennið gefur meiri
möguleika á óformlegu taumhaldi
og eftirliti með einstaklingunum en
víða annars staðar.
Kostir í stefnumótun
Sumir þjóðfélagshugsuðir hafa
haldið því fram að réttast væri að
leyfa ■ framleiðslu, dreifingu og
neyslu fíkniefna. Hér er vert að
staldra örlítið við. Rétt eins og úr-
ræði refsilaga hafa ekki leyst fíkni-
efnavandann er jafnvíst að lögleiðing
þessara sömu fíkniefna mun ekki
gera það heldur. Líklegt má telja
að lögleiðing fíkniefna myndi til
lengri tíma litið leiða til talsvert al-
mennari útbreiðslu en hún er í dag.
Kostnaður samfélagsins af stærri
hópi fíkla gæti því orðið verulegur
og mun meiri en sá herkostnaður
sem við berum í dag í formi ýmiss
konar löggæslu og meðferðarúr-
ræða.
Ef yfirvöld vilja í alvöru leitast
við að uppræta vandann væri eðlileg-
ast að höggva að rótum hans; sem
eru félags- og efnahagsleg vanda-
mál jaðarhópa samfélagsins sem í
raun skilyrða og plægja jarðveginn
fyrir misnotkun harðra fíkniefna.
En það er vissulega flókið og vand-
meðfarið mál og krefst pólitísks vilja
og samfélagslegrar samstöðu sem
alls ekki er sjálfgefin á tímum auk-
innar einstaklingsábyrgðar og mark-
aðslausna í þjóðfélagsmálum. Yfir-
völd og borgarar samfélagsins verða
þó sífellt að halda vöku sinni fyrir
nýjum leiðum í stað þess að fylgja
blindandi eldri stefnumörkun, sem
e.t.v. hefur ekki reynst nægilega
farsæl.
Höfundur er lektor í félagsfræði
við Háskóla íslands.
hefur dvínað. Hins vegar hefur hlut-
ur gagnkynhneigðra meðal þeirra
sem greinast smitaðir aukist jafnt
og þétt á undanförnum árum.
íslendingum hefur tekist vel að
halda alnæmisfaraldrinum í skefj-
um fram til þessa. Við höfum verið
heppin með að alnæmissmit hefur
ekki náð að breiðast út meðal fíkni-
efnaneytenda sem sprauta sig. Á
hinn bóginn er það vissulega
áhyggjuefni að smitandi lifrarbólga,
sem hefur sömu smitleiðir og al-
næmi, hefur breiðst ört út meðal
fíkniefnaneytenda á undanförnum
árum. Og einnig skal á það minnt
að útbreiðsla alnæmis eykst enn í
okkar nágrannalöndum og heimin-
um öllum ekki síst í Suðaustur-
Asíu. Ef okkur á að takast að halda
þeim góða árangri, sem virðist hafa
náðst, er nauðsynlegt að slaka ekki
á fræðslu og forvörnum gegn al-
næmi.
Það gildir enn sem fyrr að al-
næmisveiran smitar eingöngu með
óvörðum kynmökum við sýktan ein-
stakling, með menguðum sprautum
og nálum og frá sýktri móður til
barns í meðgöngu eða við fæðingu.
Alnæmisveiran smitar hins vegar
ekki í daglegri umgengni, snert-
ingu, sundlaugum, með mat eða
snertingu svo sem handabandi,
faðmlögum eða kossum.
Ekki má gleyma því að næstum
100 einstaklingar hafa greinst með
smit á íslandi. Margir eru við góða
heilsu og langflestir eru og hafa
verið ábyrgir þjóðfélagsþegnar
þannig að engum ætti að standa
nein ógn af þeim. Smitaðir eiga
sameiginlegan rétt með okkur öllum
og ábyrgðin er okkur öllum sameig-
inleg í glímunni við alnæmi. For-
dómar gagnvart smituðum einstak-
lingum eiga ekki að líðast.
Ólafur Ólafsson er landlæknir og
Haraldur Briem er sérfræðingur
í smitsjúkdómum.