Morgunblaðið - 15.12.1995, Blaðsíða 46

FÖSTUDAGUR 15. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ

AÐSENDAR GREINAR
St. 25-36
Verð frá 2.590
3 litir/stamur sóli
St. 25-34 Comfortex
Verð 3.990
Grænn/blár/rauður
St. 35-46
Verð frá 4.990
Blár/rauður
St. 35-46 Comfortex
Verð frá 5.990
Grænn/brúnn
íD
q
Q.
C
3
St. 35-46
Verð frá 3.490
Svart/blátt
SKÓVERSLUN
KÓPAVOGS
HAMRABORB 3 • SÍMI 554 1754
Fylgstu meb í
Kaupmannahöfh
Morgunblabib
fæst á Kastrupflugvelli
og Rábhústorginu
- kjarni málsins!
Sólstafir 1 skuggasundi
Fyrri grein
HINN 30. nóvember sl. birti
Morgunblaðið grein eftir Baldur
Hermannsson undir fyrirsögninni
„Halldór Laxness ástmaður og
hjáguð". í grein hans segir m.a.:
„Á seinni árum hafa fræðimenn
flett ofan af þjónustu Halldórs við
Jósef Stalín og verður ekki lengur
hjá því litið, að Halldór lifði tvö-
földu lífi - annað fór fram í ljóma
bókmenntafrægðar, hitt í skugga-
sundum heimskommúnismans.
Þessar afhjúpanir eru ískyggilegar,
og eru þó nær, öll skjöl um hann
órannsökuð, þau sem varðveitt eru
í skjalasöfnum kommúnista í Rúss-
landi, svo að margt á enn eftir að
koma í dagsljósið um feril Halldórs
Laxness“ (skáletur Þ.F.). Við lestur
þessara skáletruðu orða í grein, sem
reyndar fjallar um allt annan „hjá-
guð“ en nefndur er í fyrirsögn,
varð mér hugsað til þess hvílík náð
fylgir mönnum sem ófreskir eru og
geta sagt fyrir um það sem flestum
er hulið. Á þeirri stundu óskaði ég
þess að hafa haft Baldur eða Bald-
ursígildi mér við hlið þegar ég sat
á skjalasafninu við Púskíngötu í
Moskvuborg* í júní 1992 og leitaði
heimilda um tengsl íslenskra
kommúnista við Komintern. Þá
hefði ég (ef skyggnigáfa Baldurs
er óbrigðul og ef menn úr skugga-
sundum hefðu ekki gripið til sinna
ráða) fundið meira af skjölum sem
tengjast skáldinu og ferðum hans
um „skuggasund heimskommún-
ismans". Heimildir um skáldið voru
ekki margar í þeim skjalamöppum
sem ég fór í gegnum, en gildi heim-
ilda fer ekki eftir magni. Auk þess
getur heimildagildi verið umdeilt,
eða misjafnt, eftir því hver heimild-
irnar notar og til hvers.
Finnanlegar heimildir um Halldór
Laxness í skjalasafninu við Púskín-
götu eru frá fjórða áratug aldarinn-
ar og tengjast tveimur ferðum hans
í austurveg, aðdraganda þeirra og
eftirtekju. Þegar Halldór fór í fyrstu
ferð sína til Sovétríkjanna var hann
nokkuð innan við þrítugt, þjóð-
þekktur rithöfundur, víðförull og
sennilega með betri alménna
menntun en flestir jafnaldrar hans
sem fetað höfðu mjóstigu akadem-
ískra fræða. Tvítugur hafði hann
ferðast víða um Suður-Evrópu, búið
á Ítalíu og dvalið í kaþólsku klaustri
í Lúxemborg þar sem hann fann
hinn hreina tón kaþólsku. ísland
hafði hann þrætt þvert og endi-
langt, búið í sjávarþorpum og í
sveitum í þeim tilgangi að kynnast
íslenskri þjóðarsál svo vel sem verða
mátti. Eftir að hann hafði skrifað
Vefarann mikla frá Kasmír (Rvk.
1925) fór hann vestur um haf og
bjó eitt ár í Los Angeles og skrif-
aði Alþýðubók sína sem kom út
árið 1929. Sú síðamefnda hneyksl-
aði marga, engu síður en sú fyrr-
nefnda, enda réðst hann af öllu því
andríki sem honum var blásið í
bijóst á ríkjandi samfélagsform,
lofaði sovétskipulagið og sagði Is-
Þorleifur
Friðriksson
lendingum að bursta í
sér tennurnar og þvo
hár sitt og hendur, þá
yrði íslensk bylting.
í austurvegi
Annan dag janúar-
mánaðar 1931 settist
Halldór Kiljan Lax-
ness við ritvél og skrif-
aði einhverjum kærum
landa sínum í Moskvu
bréf sem nú er varð-
veitt á safninu við
Púskingötu. Hver
þessi „kæri lándi“ var
er ekki vitað með
vissu. Sennilega hét
hann Jens Figved sem
þá var nemandi á Lenínskólanum,
en svo mikil leynd hvíldi yfir hveij-
ir þar væru hveiju sinni að jafnvel
nánustu vinir og ættingjar máttu
ekkert um það vita.1
í upphafi bréfs síns segir Halldór
að sér hafi lengi leikið hugur á að
komast í bréfasamband við viðtak-
andann og hafi loks á nýársdag
fengið heimilisfangið hjá sameigin-
legri kunningjakonu. Síðan segir
hann: „En það er eins og fyrri dag-
inn, maður hefur altaf sjálfan sig
á bak við eyrað og vill hafa gott
af öllum, og svo er mál með vexti,
að mig lángar mikið til að bregða
mér til þessarar paradísar þarna
eystra, sem mest er talað um í
Morgunblaðinu. En til þess að geta
framkvæmt þá hugmynd, þarf ég
að leita fyrir mér um alveg sérstök
kjör, með því mér er sagt, að mjög
dýrt sé fyrir útlendan ferðamann
að lifa í Rússlandi, en svo er háttað
um mig, að ég hef lægri árstekjur
en almennur daglaunamaður. Nú
er að vita, hvort þér munduð vilja
benda mér á möguleika til þess að
fá þau kjör til Rússlandsferðar (eða
dvalar), sem ráðstjórnin veitir fólki
af mínu tagi, sem fer þángað til
að afla sér þekkíngar á því, sem
Morgunblaðið kallar „ástandið í
Rússlandi“. Mér þykir líklegt, að
ég mundi skrifa bókarkorn um för
mína. Ég er að vísu ekki yfirlýstur
kommúnisti, og þaðan af síður Sós-
íai-demókrat, eini rauði félagsskap-
urinn, sem ég tilheyri, er Alþjóða-
samhjálp verkamanna (,,I.A.H.“),
en ég má víst teljast „verklýðssinn-
aður byltíngarmaður“ út frá heil-
brigðri skynsemi og leiðist í meira
lagi flest það, sem þessu svokallaða
auðvaldi er á hángandi, - hef skrif-
að dálítið kver fyrir alþýðu á móti
allskonar svínaríi og vitleysu, sem
apakettir og illmenni halda hvað
mest að fátækum mönnum eins og
mér (veit ekki, hvort þér hafið séð
það, en það gerir þá heldur ekkert
til, það er hvorki fugl né fiskur);
um þessa bók hefur verið mikið
skrifað í Morgunblaðinu, en það
blað er af mörgum talið æðsta and-
legt yfirvald hér á landi, enda þótt
mér hafi orðið á að kalla það skíta-
pressu á einum stað.
Mig lángar mest til að skreppa
til Moskva seinni partinn í vetur,
ég er sem stendur að koma af stað
nýrri bók, og vildi helst
komast héðan þegar
hún er fullprentuð, -
haldið þér ekki, að það
sé hægt að komast að
kjörum, sem gerðu
manni mögulegt að búa
þarna fyrir u.þ.b. tvö-
hundruð-kall á mánuði,
fyrir þá upphæð á mán-
uði lifði ég í Bandaríkj-
unum og leið prýðilega.
Nú, ég haga mér eftir
yðar ráðum, þér eruð
öllu kunnugur í þvísa
landi og ég vona, að
þér verðið svo vænn að
svara mér við yðar
fyrstu góðu hentug-
RAKARASTOFAN
KLAPPARSTÍG
Sími 551 3010
HARGREIÐSLUSTOFAN KLAPPARSTIG
leika.“2
„Kæri landi“ gerði eins og fyrir
hann var lagt, og á næsta ári (1932)
hélt skáldið í austurveg að leita
„paradísar". Leiðin lá um Finnland
til Leníngrad, sem nú heitir St.
Pétursborg. Og fyrsta hljóðið sem
næm eyru unga mannsins greindu
í þvísa landi var skark í dráttarvél,
„þessari vél sem í vitund heimsins
hefur staðið sem tákn hins „vakn-
andi Rússlands" á síðustu árum.“
(Ef til vill var þar á ferðinni dráttar-
vélin sem kreppuhijáðir íslendingar
söfnuðu fyrir og sendu Sovétstjórn-
Hvílík náð fylgir mönn-
um sem ófreskir eru og
geta sagt fyrir um það
sem flestum er hulið,
segir Þorleifur Frið-
riksson og óskar þess
að Baldur Hermannsson
hefði verið við hlið
hans í skjalasafni
í Púskíngötu.
inni með bróðurlegri kveðju árið
áður?) Hann var kominn „úr at-
vinnuleysisjarmi og landbúnaðar-
kreppu auðvaldslandanna yfir í
vélagný hinnar samvirku uppbygg-
ingar.“ Til landsins þar sem menn
höfðu gleymt hvað atvinnuleysi var,
þar sem konur unnu fyrir sama
kaupi og karlar, þar sem „kvenrétt-
indahjal“ var „hlægilegt fortíðar-
spursmál",- en þetta var þrátt fyrir
allt ekki „paradís".
í bókinni „í austurvegi" sem
hann skrifaði í ferðarlok og Sovét-
vinafélagið gaf út árið 1933 kemur
fram mikil hrifning á þeirri tilraun
sem hann þóttist hafa séð að væri
verið að gera í Ráðstjórnarríkjun-
um. Hann þóttist hafa séð undur
og stórmerki. Fyrstu fimm ára
áætluninni var nýlega lokið, „á að-
eins fjórum árum.“ Heilsusamlegar
verksmiðjur höfðu verið reistar,
verkamannabústaðir, menningar-
hallir, garðar, matsöluhús, skólar,
bókasöfn, leikhús, sjúkrahús, sund-
laugar og íþróttavellir. Slíkar lýs-
ingar á uppbyggingunni og velsæld-
inni, í samfélagi þar sem verkamenn
unnu aðeins sjö tíma á dag, sex
daga í viku og nutu fullra atvinnu-
leysistrygginga, hlutu að vekja heit-
ar tilfinningar í bijóstum þeirra sem
sjaldnast höfðu nóg á diskinn sinn.
Láir nokkur slíku fólki þótt það
hafi ekki vitað að á sama tíma og
Halldór var í austurvegi var félagi
Stalín að ganga á milli bols og
höfuðs á hans líkum, sovéskum
skáldum sem þorðu að hugsa sjálf-
stætt?
Eftir að Halldór kom heim úr för
sinni lét hann mikið að sér kveða
í pólitík þótt hann gengi aldrei
formlega í Kommúnistaflokkinn.
Hann var í forystu Félags byltingar-
sinnaðra rithöfunda, og þegar kom
fram undir miðjan áratuginn varð
hann einhver skeleggasti talsmaður
hinnar svonefndu samfylkingar-
stefnu, náinnar samvinnu kommún-
ista og krata. Enginn tók honum
fram í beitingu stílvopnsins og rök
hans voru jafnan hárbeitt.
Gerska ævintýrið
Þegar Halldór settist við ritvél
þann 18. nóvember 1936, þá stadd-
ur í Kaupmannahöfn, var hann
ekki aðeins kunnur af skáldverkum
sínum heldur einnig af pólitískum
afskiptum. Enn var hugur skálds-
ins í Moskvu og þangað ritaði hann
„kærum vini“ bréf þar sem sagði
m.a.: „þú sagðir mér i fyrra vetur,
að ég þyrfti ekki annað en skrifa
Willy Bredel og láta í Ijósi, að ég
vildi koma til Sovét-ríkjanna, og
mundi þá för mín þángað strax
verða skipulögð. Loks í haust hef
ég tíma og tækifæri til að takast
þessa lángþráðu ferð á hendur og
fór því að ráðum þínum og skrif-
aði Bredel, bjóst við, að þetta væri
alt undirbúið, og ég feingi þá um-
töluðu „invítasjón“ þegar í stað.
En nú er h.u.b. mánuður síðan ég
skrifaði Bredel og enn hef ég ekki
feingið tilkynníngu um að bréf
mitt hafi komið fram, auk heldur
meir. Eg hef beðið hér í Kaup-
mannahöfn eftir svari, en það er
kostnaðarsamt og óþægilegt fyrir
mig að bíða hér mikið leingur.
Kanski hefur bréf mitt til Bredels
misfarist, enda þótt ég sendi það
„via Stockholm". Nú treysti ég þér
til að taka málið í þínar hendur á
ný það allra bráðasta og mun ég
bíða hér á meðan.“3
Skáldið unga hefur þurft að bíða
lengi í Kaupmannahöfn, því af ein-
hveijum ástæðum fékk hann ekki
hina langþráðu „invítasjón". í bréfi,
dagsettu 3. mars 1938, sem Wil-
helm Florin, yfirmaður Skandin-
avíudeildar Kominterns, sendi Ge-
orgi Dimitrov (aðalritara Komint-
erns og síðar forsætisráðherra
Búlgaríu 1946-1949), kemur fram
að Florin hafi borið upp ósk þess
efnis „fyrir nokkru síðan“ að Lax-
ness fengi að vera viðstaddur
Moskvuréttarhöldin, en því verið
hafnað.
Florin sagði í bréfi sínu til Dim-
itroffs að sér væri óskiljanlegt _ef
þessi vinsælasti rithöfundur ís-
lands, sem væri þekktur víða í
Vestur- Evrópu, fengi ekki aðgang
að réttarhöldunum þar sem hann
yrði stjórnvöldum vafalaust að
miklu liði. Hann myndi ekki aðeins
skrifa um réttarhöldin í skandinav-
ísk blöð heldur myndi hann einnig
fjalla um þau á ýmsan annan hátt
á opinberum vettvangi.'
Áð þessu sinni fékk-Halldór „að-
göngumiða“ og árangurinn lét ekki
á sér standa. Hann ritaði ljölmarg-
ar greinar í blöð þar sem hann
lýsti nauðsyn réttarhaldanna og
glæpum sakborninga, með öllum
þeim töframætti sem orðkynngi
hans réð yfir, og bók að auki;
Gerska ævintýrið.
*Rossíjskíj Tsentr Khraneníja í ízutsjeníja
dokúmentov novejshej ístoríi. (RTsKhlDNI)
Á íslensku: Rússnesk miðstöð skjalavörslu
og rannsókna ú sviði samtímasögu. Hét
áður „Stofnun Marx-Lenínismans undir
miðstjórn Kommúnista-flokks Sovétríkj-
anna“)
1 Þór Whitehead telur hugsanlegt að nefnd-
ur „landi" hafi verið Jens Figved, (Milli
vonar og ótta, bls. 65 (neðanmúls). Þetta
er að öllum líkindum rétt. t það minnsta
ritar „Jan Brun“, sem var dulnefni Figveds,
undir bréf til framkvæmdastjómar Komint-
erns dags. 25. mars 1938 þar sem farið er
þess ú leit að Halldóri yrði boðið.
RTsKhlDNI. Fond 495 opís 177 - 19 - 2.
! RTsKhlDNI. Fond 495 opís 177 - 19 - 3.
3 RTsKhlDNI. Fond 495 opís 15 - 101 -
32. Ofan ívitnuð Bréf birtust úður í grein
Þ.F. „Moskvuskjölin. Hið hvíta stríð Olafs
Friðrikssonar 1923. Hinn rauði friður Hall-
dórs Laxness 1932-1938." Mannlíf septem-
ber 1992.
‘ Florin til Dimitroffs bréf dags 3. 3.1938.
RTsKhlDNI. Fond 495 opís 15 - 101 - 35
Höfundur er sagnfræðingur.