Morgunblaðið - 16.12.1995, Síða 12

12 LAUGARDAGUR 16. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Urskurður Héraðsdóms Reykjavíkur um vitnaskyldu blaðamanns Morgunblaðsins
Skylt að bera
vitni fyrir dómi
HÉRAÐSDÓMUR Reykjavíkur kvað í gær upp úr-
skurð, sem hér birtist í heild, um þá kröfu Rannsóknar-
lögreglu ríkisins að Agnesi Bragadóttur, blaðamanni
Morgunblaðsins, verði gert að svara spumingum
um á hvaða heimildum hún hafí byggt greinar sem
birtust í Morgunblaðinu í mars 1995 og voru söguleg
úttekt á uppgjöri viðskipta Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga og Landsbanka Islands.
AR 1995, föstudaginn 15. desem-
ber, er dómþing Héraðsdóms
Reykjavíkur háð í Dómhúsinu
við Lækjartorg af Júlíusi B.
Georgssyni, dómarafulltrúa.
Fyrir er tekið:
Mál nr. R-190/1995:
Rannsóknarlögregla ríkisins
gegn
Agnesi Bragadóttur
og kveðinn upp svohljóðandi.
Úrskurður:
Ár 1995, föstudaginn 15. desember, er á
dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð
er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B.
Georgssyni, dómarafulltrúa, kveðinn upp úr-
skurður þessi:
I.
Rannsóknarlögregla ríkisins hefur krafist
þess að Agnesi Bragadóttur, kt. 190952-3989,
blaðamanni á Morgunblaðinu, verði með úr-
skurði gert að svara spumingum fyrir Héraðs-
dómi Reykjavíkur um hvaða skrifleg gögn hún
hafi haft undir höndum og frá hvaða mönnum
hún hafí fengið gögn og upplýsingar, er hún
ritaði greinar sínar í Morgunblaðið 25., 26., 28.
og 29. mars 1995 - þ.e. vitninu verði gert
skylt að svara spumingum um á hvaða heimild-
um hún hafi byggt greinaskrifin.
Af hálfu vamaraðila er þess krafíst að fram-
angreindri kröfu sóknaraðila verði synjað.
II.
Með bréfí dagsettu 7. nóvember sl. fór
sóknaraðili þess á leit við dóminn, með vísan
til 74. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opin-
berra mála, að vamaraðili yrði kvödd fyrir dóm
til að gefa vitnaskýrslu varðandi ætlað brot á
þagnarskyldu skv. 43. gr., sbr. 100. gr. iaga
nr. 43/1993 um viðskiptabanka og sparisjóði
og 136. gr. almennra hegningarlaga nr.
19/1940, í RLR máli nr. 3455/95. Beiðnin er
sett fram vegna opinberrar rannsóknar er beiri-
ist að því að upplýsa hvort vamaraðili hafi við
ritun greinaflokks sem birtist í Morgunblaðinu
dagana 25., 26., 28. og 29. mars sl. um enda-
lok Sambands íslenskra samvinnufélaga, byggt
skrif sín á trúnaðarupplýsingum sem ætla megi
að maður sem bundinn er þagnarskyldu sam-
kvæmt lögum nr. 43/1993, hafí látið vamarað-
ila í té. í greinaflokki þessum var megin
umjöllunarefnið hvemig Landsbanka íslands
tókst að leysa upp viðskiptaveldi Sambandsins,
án þess að bankinn yrði fyrir milljarða tapi.
Ríkissaksóknari mælti fyrir um rannsókn
þessa af hálfu Rannsóknarlögreglu ríkisins með
bréfí dagsettu 1. ágúst sl., eftir að bankaeftir-
lit Seðlabanka íslands hafði með bréfí dagsettu
26. júlí sl. lagt málið fyrir ríkissaksóknara. í
samantekt bankaeftirlitsins sem fylgdi bréfi
þess til ríkissaksóknara eru tilfærð dæmi um
ummæli í blaðagreinunum um endalok Sam-
bandsins, sem talin eru vera tekin upp úr eða
styðjast við gögn Landsbankans um uppgjör
Sambandsins. I samantektinni em einnig listuð
upp gögn, allt trúnaðargögn eða trúnaðarupp-
lýsingar, sem bankaeftirlitið telur að vamar-
aðili hafí haft undir höndum eða haft upplýs-
ingar um við ritun blaðagreinanna.
Við lögregluyfírheyrslu þann 6. nóvember sl.
neitaði vamaraðili að svara spumingum um á
hvaða heimildum hún hafí byggt greinaskrifín
sem og öðrum spumingum er lutu að heimildum
hennar og heimildarmanni eða mönnum. Lýsti
hún því yfír að hún teldi synjun sína um heim-
ildir og heimildarmenn eiga stoð í 8. kafla lagá
nr. 19/1991. í framhaldi af því sendi sóknarað-
ili málið til dómsins. Við skýrslutöku hér fyrir
dómi þann 17. nóvember sl. neitaði vamaraðili
að svara framangreindum spumingum og krafð-
ist sóknaraðili þess þá að vamaraðiia yrði með
úrskurði lýst rétt og skylt að svara spumingun-
um.
Af hálfu sóknaraðila og vamaraðila hafa
verið lagðar fram greinargerðir. I framhaldi af
framlagningu þeirra fór fram munnlegur mál-
fiutningur þann 6. þ.m., en að svo búnu var
málið tekið til úrskurðar.
III.
Af hálfu sóknaraðila er á þvt byggt að starfs-
menn ríkisbankans Landsbanka Islands, svo
sem bankastjórar og bankaráðsmenn gegni
opinberu starfi í skilningi XIV. kafla almennra
hegningarlaga nr. 19/1940. Þagnarskyldubrot
starfsmanns ríkisbanka sýnist beinlínis varða
við 136. gr. laga nr. 19/1940, enda sé þar fjall-
að um brot í opinberu starfi. Væri þetta ákvæði
ekki í XIV. kafla laganna myndu þagnarskyldu-
brot starfsmanns ríkisbanka væntanlega varða
við 43. gr. laga nr. 43/1993, sbr. 138. gr. al-
mennra hegningarlaga.
Samkvæmt meginreglu 1. mgr. 49. gr. laga
nr. 19/1991 sé öllum skylt að koma fyrir dóm
í opinberu máli á varnarþingi sínu og bera þar
vitni. Frá þessari meginreglu séu mikilvægar
undantekningar sem komi fram í 50.-55. gr.
laganna. Það ákvæði sem hér skipti máli sé í
1. mgr. 53. gr. laganna, en það sé sniðið eftir
172. gr. dönsku réttarfarslaganna. Túlka verði
ákvæðið þannig að þeim sem ábyrgð ber að
lögum á efni prentaðs rits eða öðru efni sem
birt er opinberlega, sé óskylt að skýra frá því
fyrir dómi hver sé höfundur eða heimildarmað-
ur að grein eða frásögn sem birst hefur, nema
vitnisburðar sé krafíst vegna afbrots sem ætla
megi að varða muni þyngri refsingu en sektum
eða varðhaldi eða vegna brots gegn þagn-
arskyldu í opinberu starfí, enda sé vitnisburður
nauðsynlegur fyrir rannsókn málsins og ríkir
hagsmunir í húfí. 'Gögn málsins beri með sér
að vitnisburðurinn sé nauðsynlegur fyrir rann-
sóknina. Mikilvæg ástæða bankaleyndar sé
hagsmunir einstakra viðskiptamanna bankans
af því að málefni sem varða fjárhag þeirra og
bankinn fær vitneskju um, verði ekki opinberað-
ur óviðkomandi aðilum. Þessir hagsmunir geti
verið afar mikilvægir t.d. þegar samband við-
skiptavinarins við bankann varðar þýðingarmik-
il viðskiptaleyndarmál, en þetta geti einnig varð-
að persónulega hagsmuni.
Bankaleyndin myndi ekki hafa verið eins líf-
seig og raun ber vitni, ef einungis væri um að
ræða tillitið til einkahagsmuna viðskiptavina
bankans. Skýringin á því hve lífseig bankaleynd-
in er hljóti að liggja í þýðingu og mikilvægi
leyndarinnar fyrir markmið bankakerfísins.
Óundanþæg forsenda þess að bankamir eigi
að geta fullnægt hlutverki sínu í atvinnulífínu
og samfélaginu yfírleitt sé að þeir auðsýni við-
skiptavinum sínum trúnað og láti viðskiptavini
sína njóta trúnaðar. Grundvallarskilyrði þess
að aðili fái yfírhöfuð tækifæri til að geyma trún-
aðarmál annars sé að hann varðveiti þau leynd-
armál sem honum sé trúað fyrir. Viðskiptavinir
sem tapi trausti sínu á banka sem bregst trún-
aði þeirra snúi sér til annarra banka.
Ætla megi að í því tilviki sem hér um ræðir
hafí forsvarsmaður ríkisbanka, bankastjóri eða
bankaráðsmaður, brugðist trúnaði viðskipta-
manns bankans og um leið bankanum sem
hann starfar við. Miklu skipti að trúnaðarbrest-
urinn verði upplýstur, enda mikið í húfi.
Af hálfu vamaraðila er á það bent að verið
sé að rannsaka hvort bankastarfsmenn hafí
gerst sekir um refsiverð brot gegn 43. gr. laga
nr. 43/1993 þar sem kveðið sé á um þagnar-
skyldu starfsmanna viðskiptabanka og spari-
sjóða, sbr. 100. gr. sömu laga. Sóknaraðili vísi
einnig til þess að brotið hafí verið gegn 136.
gr. almennra hegningarlaga. Því sé mótmælt
að sú lagatilvísun geti átt við, sé það talið skipta
máli, þar sem þagnarskylda bankastarfsmanna
sé að öllu leyti hin sama skv. lögum nr. 43/1993
hvort heldur banki sé í eigu ríkisins eða einkaað-
ila.
Krafa vamaraðila um að vera undanþegin
vitnaskyldu sé í fyrsta lagi byggð á 51. gr.
laga nr. 19/1991. Þar sé kveðið svo á að manni
sé ekki skylt að svara spumingu að viölagðri
vitnaábyrgð ef ætla megi að svar við henni feli
í sér játningu eða bendingu una að hann hafi
framið refsiverðan verknað. Hér standi svo á
að verið sé að rannsaka hvort starfsmenn banka
hafí brotið lagareglur um þagnarskyldu. Ef þær
sakargiftir væru réttar sé væntanlega um að
ræða trúnaðarmál sem vamaraðili eigi að hafa
birt í Morgunblaðinu með greinum sínum. Sé
einhver fótur fyrir þessum rannsóknartilefnum
sé væntanlega ljóst að varnaraðili kynni með
vísan til 22. gr. laga nr. 19/1940, hvort sem
er beint vegna 136. gr. sömu laga eða með
lögjöfnun vegna laga nr. 43/1993, að verða
talinn hlutdeildarmaður í meintum brotum, ann-
aðhvort eða bæði fyrir að hafa aflað meintra
trúnaðampplýsinga eða fyrir að hafa birt þær
almenningi í blaðinu. Þessi aðstaða lfeiði til þess
að 51. gr. laga nr. 19/1991 hljóti að undan-
þiggja vamaraðila skyldunni til að svara.
I annan stað bendir varnaraðili á að réttur
hennar til að synja svörum sé byggður á því
að henni sé stöðu sinnar vegna, óskylt að gefa
upp heimildir sínar að greinunum í blaðinu. Sé
þá átt við að hagsmunir almennings af frelsi
fjölmiðla til efnisöflunar og tjáningar yrðu skert-
ir ef réttarframkvæmd tryggi blaðamönnum
ekki réttinn til að virða trúnað við heimildar-
menn sína. Vísað sé til 73. gr. stjómarskrárinn-
ar, sbr. 11. gr. stjómskipunariaga nr. 97/1995,
sbr. áður 72. gr. stjórnarskrárinnar, 10. gr.
Mannréttindasáttmála Evrópu sem veitt hafí
verið lagagildi með lögum nr. 62/1994 og 53.
gr. laga nr. 19/1991.
Á því leiki vart vafi að a.m.k. eftir gildistöku
laga nr. 62/1994 og enn frekar eftir breytingu
stjómarskrárinnar með lögum nr. 97/1995 njóti
réttur manna til að taka við upplýsingum og
miðla þeim áfram sérstakrar verndar. Þessi
vemd fái sérstaka þýðingu þegar í hlut eigi
blöð og blaðamenn í lýðræðisríkjum sem gegni
veigamiklu hlutverki í þágu hins lýðræðislega
þjóðskipulags. Verði að ætla þeim víðtækt frelsi
til að afla sér upplýsinga, án þess að þeir sem
upplýsingar vilja veita án þess að gefa upp
nafn sitt, þurfí að óttast að trúnaður við þá
verði rofinn. Nauðsynlegt sé að hafa í huga
að meginefni greina vamaraðila í Morgunblað-
inu hafí varðað samskipti félags með víðtækri
þátttöku almennings við ríkisbanka. Ljóst sé
því að efnið sem um var fjallað varðaði almanna-
hagsmuni og hafí átt fullt erindi til almenn-
ings. Við birtingu upplýsinga um slík efni séu
íjölmiðlar aðeins að gegna lýðræðislegri skyldu
sinni.
Að því er varðar skýringu á 53. gr. laga nr.
19/1991 sé í fyrsta lagi á því byggt að 1.
mgr. undanþiggi vamaraðila skyldu til vitnis-
burðar. Árétta beri að það geti ekki átt við hér
að verið sé að rannsaka brot gegn þagnar-
skyldu í opinberu starfí. Brot gegn tilgreindum
ákvæðum laga nr. 43/1993 varði aðeins sektum
eða varðhaldi, þannig að undanþága greinarinn-
ar eigi beint við, enda hljóti vamaraðili í þessu
tilliti að verða lögð að jöfnu við þann sem „ber
ábyrgð á efni prentaðs rits“. Jafnvel þótt fótur
þætti vera fyrir þeirri ætlan sóknaraðila að
verið sé að rannsaka brot í opinberu starfí, þá
verði aldrei talið að skilyrðum greinarinnar um
nauðsyn vitnisburðar og ríka hagsmuni sé full-
nægt. Við mat á hagsmunum verði m.a. að
hafa í huga hina enn ríkari hagsmuni sem
vamaraðili vilji vemda.
Verði talið að framangreindar ástæður dugi
ekki til þess að taka kröfur vamaraðila til
greina, sé að lokum bent á heimildarákvæði
2. mgr. 53. gr. laga nr. 19/1991. í því efni sé
vísað til þess sem fyrr sagði um mat á þeim
hagsmunum sem um er fjallað í málinu. Að
auki beri að nefna að það tilheyri starfsskyldum
vamaraðila að virða siðareglur blaðamanna,
m.a. um trúnað við heimildarmenn. Með því
að úrskurða vamaraðila skylt að svara væri
verið að knýja vamaraðila til að bijóta gegn
þessum starfsskyldum.
IV.
Heimild sóknaraðila til að leggja mál þetta
fyrir dómara er í 74. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála. Fjallar VIII. kafli lag-
anna um vitni o.fl. 1. mgr. 49. gr. laganna
hefur að geyma meginregluna um að öllum sé
skylt að koma fyrir dóm í opinberu máli á vam-
arþingi sínu og bera þar vitni. Undantekningar
frá þessari meginreglu er að fínna í 50.-55.
gr. laganna. Að því er varðar þá sem að lögum
bera ábyrgð á efni prentaðs rits eða öðru efni
sem birt er opinberlega er slíkt undanþágu-
ákvæði að fínna í 1. mgr. 53. gr. laganna. Fram
kemur í greinargerð með lögunum að ákvæðið
sé sniðið eftir 172. gr. dönsku réttarfarslag-
anna. Lýtur ákvæðið að því að framangreindum
aðilum sé óskylt að skýra frá því fyrir dómi
hver sé höfundur að riti, grein, frásögn eða til-
kynningu sem birst hefur án þess að höfundur
væri nafngreindur. Skýra verður ákvæðið þann-
ig að það taki einnig til þess tilviks sem hér er
til úrlausnar, þ.e. að sá sem er heimildarmaður
falli einnig undir það. Frá ákvæðinu er hins
vegar sú undantekning að þetta eigi ekki við
ef krafíst ér vitnisburðar vegna afbrots sem
ætla má að varða muni þyngri refsingu en fé-
sektum eða varðhaldi, eða vegna brots gegn
þagnarskyldu í opinberu starfi, en það skilyrði
er sett að vitnisburðurinn sé nauðsynlegur fyrir
rannsókn málsins og ríkir hagsmunir í húfí.
Eins og málið liggur fyrir verður ekki talið
að greinarskrifin séu vamaraðila saknæm þann-
ig að 51. gr. laga nr. 19/1991 eigi við. Verður
niðurstaða málsins einungis byggð á því hvem-
ig beita skuli 1. mgr. 53. gr. laganna. í því
sambandi verður fyrst að líta til þess að sá
banki sem grunur leikur á að trúnaðargögn og
trúnaðampplýsingar’séu komin úr er í eigu ís-
lenska ríkisins.
Af hálfu vamaraðila er því mótmælt að
ákvæði almennra hegningarlaga um þagnar-
skyldu eigi við um bankastarfsmenn. Gildi þar
einu hvort þeir séu starfsmenn einkabanka eða
ríkisbanka. Um þá gildi einurigis ákvæði laga
nr. 43/1993 og því eigi skírskotun til 136. gr.
laga nr. 19/1940 ekki við. Fram kemur í gögn-
um málsins að grunur sóknaraðila beinist eink-
um að því að fyrirsvarsmaður Landsbankans,
bankastjóri eða bankaráðsmaður, sé heimildar-
maður og sá sem afhent hafí trúnaðargögnin.
Á því leikur ekki vafí að þeir sem að framan
em nefndir em opinberir starfsmenn í skilningi
1. mgr. 1. gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og
skyldur starfsmanna ríkisins, sbr. hrd. í málinu
nr. 146/1995, og falla því hvað refsiábyrgð
varðar undir ákvæði XIV. kafla almennra hegn-
ingarlaga.
Samanburður á þeim hluta rannsóknargagna
málsins sem flokkast sem trúnaðargögn við
orðalag í blaðagreinum vamaraðila bendir ein-
dregið til að vamaraðili hafí haft þessi gögn
við að styðjast. Er því uppi rökstuddur gmnur
um að miðlun upplýsinganna til varnaraðila
stafí frá einhveijum þeirra sem fyrr eru nefnd-
ir, og að með því kunni ekki einungis að hafa
verið brotið gegn 43. gr. laga nr. 43/1993 held-
ur einnig 136. gr. Iaga nr. 19/1940. Við skoðun
rannsóknargagna málsins er einnig ljóst að
framhald rannsóknarinnar veltur að vemlegu
leyti á því hvort vamaraðili beri vitni um þau
atriði sem krafa sóknaraðila lýtur að. Það skil-
yrði 1. mgr. 53. gr. laga nr. 19/1991 að vitnis-
burður sé nauðsynlegur fyrir rannsókn málsins
er því uppfyllt. Eftir stendur þá að meta hve
ríkir hagsmunir séu í húfí að réttlætt geti fram-
gang kröfu sóknaraðila. Þess er þá fyrst að
geta að þess sér hvergi stað í gögnum málsins
að sá aðili sem trúnaður virðist hafa verið brot-
inn gagnvart hafí látið uppi álit um að hann
hafí skaðast vegna greinaskrifanna eða að at-
hugasemdir hafi verið gerðar við þau af hans
hálfu. Næríægast væri því að láta við svo búið
sitja. Allt að einu verður hér að líta til fleiri
þátta. Eins og áður er að vikið beinist gmnur
rannsóknara að tiltölulega fámennum hópi
manna sem liggi þá allir, sekir jafnt sem sak-
lausir, undir gmn um ætlað þagnarskyldubrot
er varðað gæti refsingu samkvæmt 43. gr. laga
nr. 43/1993 og 136. gr. almennra hegningar-
laga. Einnig verður í þessu samhengi að líta
til hlutverks þess aðila sem hratt rannsókninni
af stað, þ.e. bankaeftirlits Seðlabankans. Eins
og nafn þeirrar stofnunar gefur til kynna er
hún eftirlitsstofnun með bönkum og sparisjóð-
um. Myndi það rýra mjög skilvirkni eftirlitsins
ef þeir sem eftirlitinu sæta gætu með því sem
sýnist vera yfirborðslegar skýringar og svör
komið sér undan rannsókn.
Að öllu þessu athuguðu og virtu verður niður-
staða dómsins sú að nægjanlega ríkir hagsmun-
ir séu í húfi í skilningi 1. mgr. 53. gr. laga nr.
19/1991 til þess að unnt sé að taka kröfu
sóknaraðila til greina. Er varnaraðila sam-
kvæmt ftamansögðu skylt að bera vitni í máli
þessu.
Úrskurðarorð:
Varnaraðila, Agnesi Bragadóttur, blaða-
manni á Morgunblaðinu, er skylt að koma fyr-
ir dóm sem vitni til skýrlsugjafar í RLR máli
nr. 3455/95.
Júlíus B. Georgsson.