Morgunblaðið - 21.01.1996, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Reuter
ísraelar búnir gasgrímum fagna lyktum Persaflóastríðsins í febr-
úar 1991. Mikill viðbúnaður var í landinu vegna hugsanlegra
efnavopnaárása íraka og almenningur skelfingu lostinn.
VÍGVJEfllNG
HINNA
VANÞRÓUDU
Þótt kalda stríðinu sé lokið er ógnin við ör-
yggi Vesturlanda ekki úr sögunni. Mörg
þróunarríki munu á næstu árum koma sér
upp langdrægum eldflaugum sem breyta
munu vígstöðunni í herfræðilegu og pólitísku
tilliti. Asgeir Sverrisson segir frá þessari
þróun, rifjar upp afvopnun í austri og vestri
o g drauminn um vamarkerfi í geimnum.
VÍGREIFIR UTLAGAR
SADDAM Hussein Iraks-
forseti vann að þróun
kjarnorkuvopna áður _en
Persaflóastríðið skall á.
MUHAMMAR Gaddafi
Líbýuleiðtogi ræður yfir
sovéskum Scud-eldflaug-
um og þar í landi hefur
verið unnið að þróun efna-
vopna.
KIM JONG-IL, leiðtogi
Norður-Kóreu, er líkt og
faðir hans heitinn, Kim il-
Sung, mikill áhugamaður
um eldflaugasmíðar.
VERULEGAR líkur eru á að
herstjórar og öfgamenn í
þróunarríkjum geti ógnað
Vesturlöndum með lang-
drægum eldflaugum innan
tíu ára. Varnarviðbúnaður á
Vesturlöndum miðast nú í auknum
mæli við hugsanlega árás af hálfu
óvinveitts þriðja heims ríkis og má
ætla að þrótmin verði áfram í þá
áttina. Þótt horfið hafi verið frá
ýmsum grunnþáttum fælingarstefnu
kalda stríðsins neyðast herforingjar
og vamarmálasérfræðingar til að
beina sjónum sínum að nýjum og
áður óþekktum möguleikajskyndi-
árás af hálfu örvæntingarfulls her-
stjóra í bláfátæku og einangruðu
þróunarríki.
Á tímum kalda stríðsins þegar
ógnunin kom úr austri var í raun
fremur einfalt að bregðast við hugs-
anlegum hótunum andstæðingsins.
Kjarnorkuveldi á Vesturlöndum
(Bandaríkjamenn og Bretar hið
minnsta, vísast hafa Frakkar fundið
sér önnur skotmörk) beindu eldflaug-
um sínum að skotmörkum í Sovét-
ríkjunum sem aftur beindu sínum
gjöreyðingartólum að borgum og
hemaðarlega mikilvægum stöðum í
vestri. Krafan var sú að ráða yfir
jafnmörgum eða jafnöflugum kjama-
oddum og andstæðingurinn. Stöðug-
leiki var tryggður í krafti hótunarinn-
ar um gagnkvæma gjöreyðingu (á
ensku „Mutual Assured Destructi-
on“, gjaman skammstafað ,,MAD“)
sem var eitt lykilhugtak herfræða
þessa tíma og ágætlega gagnsætt.
Afvopnun og SDI
Verulega tók að hrikta í þessu
hugmyndakerfi á seinna kjörtímabili
Ronalds Reagans Bandaríkjaforseta
(1984-1988) og eftir að Míkhaíl S.
Gorbatsjov hófst til valda í Sovétríkj-
unum í mars 1985.
Á fundi sínum í Genf haustið 1985
og í Reykjavík ári síðar ræddu þeir
Reagan og Gorbatsjov ýmsar hug-
myndir um afvopnun, sem í raun
fólu í sér sögulegt fráhvarf frá heim-
speki kalda stríðsins. Þessar hug-
myndir urðu margar að tillögum sem
risaveldin féllust á og gerðu samn-
inga um á næstu árum. Nægir þar
að nefna samninginn um upprætingu
meðaldrægra kjarnorkueldflauga í
Evrópu, INF, sem undirritaður var í
Washington 1987 og samninga um
mikla fækkun langdrægra gereyð-
ingarvopna, START. Nú hafa Rúss-
land og Bandaríkin lýst yfir því að
eldflaugum sem bera gereyðingar-
vopn sé ekki lengur beint að her-
fræðilega mikilvægum skotmörkum
heldur sé þeim miðað á haf út.
Gjörbreytt samskipti austurs og
vesturs sköpuðu forsendur fyrir af-
vopnun og fráhvarfi frá gjöreyðing-
arógnun kalda stríðsins. Mikilvægur
liður í því ferli öllu var á hinn bóginn
áætlun sú sem Reagan forseti kynnti
fyrst í ræðu 1983 um varnarkerfi
gegn kjamorkueldflaugum í geimn-
um, (SDI). Þessi áætlun, sem á
stundum var kennd við „stjörnu-
stríð“, vakti mikinn ugg í Sovétríkj-
unum og jók mjög á vilja manna þar
eystra til að ná samningum við
Bandaríkin um afvopnun. Gorbatsjov
reyndi hvað hann gat til að fá Reag-
an til að hverfa frá þessum áformum,
sem margir telja enn í dag að geti
aldrei orðið að veruleika, en forseti
Bandaríkjanna neitaði að gefa eftir;
taldi áætlun sína geta stuðlað að því
að kjámorkuvopn yrðu ekki lengur
sami ógnvaldurinn og þar með nán-
ast óþörf. Sovétmenn töldu hins veg-
ar að Bandaríkjamenn hygðust með
þessu tryggja sér getu til að gera
kjamorkuárás að fyrra bragði og
geta síðan varist gagnárás andstæð-
ingsins; að stefnan væri m.ö.o. sú
að hverfa frá hugmyndinni um gagn-
kvæma gjöreyðingu.
Afturhvarf
Þessi deila varð til þess að Reykja-
víkurfundurinn skilaði engum áþreif-
anlegum árangri og „mistókst" í
huga margra, ekki síst fjölmiðla-
manna í austri sem vestri. Því hefur
það verið svo að á alþjóðavettvangi
hefur umfjöllun um Reykjavíkur-
fundinn, ranglega, yfirleitt verið
heldur neikvæð. Reykjavíkurfundur-
inn var án nokkurs vafa „dramatísk-
ur“ hápunktur þessa ferlis sem lykt-
aði með stórbrotnum afvopnunar-
samningum og endalokum kalda
stríðsins þótt fáar, ef nokkrar, nýjar
hugmyndir kæmu fram í viðræðum
leiðtoganna.
Nú tíu ámm eftir Reykjavíkur-
fundinn, sem áform era uppi um að
minnast sérstaklega á haustmánuð-
um í nafni landkynningar og heims-
friðar, er ljóst að þróunin í vestræn-
um vamarviðbúnaði verður í vaxandi
mæli sú að tryggja getu til að verj-
ast eldflaugaárásum. Ekki verður um
sömu stórbrotnu tækni að ræða og
Reagan dreymdi um að koma mætti
fyrir úti í himingeimnum er hann
deildi við Gorbatsjov í Höfða. Grand-
vallarhugmyndin verður á hinn bóg-
inn sú sama og mun byggja á áform-
um, sem fram komu eftir að Ronald
Reagan hafði yfirgefið Hvíta húsið,
um hönnun vamarkerfis á landi, legi
og í lofti gegn aðvífandi eldflaugum.
Að þessu leyti mun SDI ganga í
endurnýjun lífdaga á næstu árum
og áratugum. Ógnin mun hins vegar
koma úr annarri átt en Reagan for-
seti taldi þegar hann áleit þetta óska-
barn sitt endanlega geta tryggt frið-
inn, frelsið og framtakið.
Frumkvæði Breta
Fyrir skemmstu fór breski kafbát-
urinn Victorious í sína fyrstu raun-
veralegu eftirlitsferð. Um borð var
að finna nýja gerð af Trident-eld-
flaugakerfínu, sem trúlega mun
reynast ávísun á það sem koma skal.
Eldflaugin, sem sögð var „sub-stra-
tegísk", sem væntanlega þýðir að
hún dregur innan við 5.000 kíló-
metra, hafði aðeins að geyma einn
kjarnaodd en hönnun hennar miðar
öll að því að geta „fælt“ eitthvert
ótiltekið þróunarríki frá því að gera
eldflaugaárás án þess þó að hóta
algjörum endalokum og gjöreyðingu.
I umræðum um öryggis- og vam-
armál ber nú sífellt meira á vanga-
veltum um þá ógn sem hugsanlega
getur stafað af óútreiknanlegum
herstjóram í vanþróuðum löndum þar
sem pólitískur óstöðugleiki er ríkj-
andi. Alkunna er að einræðisherrar
t.a.m. í Norður-Kóreu, írak og Líbýu
hafa löngum stefnt að því að koma
sér upp eidflaugaherafla sem búa
mætti ýmist kjamorku- eiturefna-
eða sýklahleðslum auk hefðbundinna
sprengjuefna. Gegn öllum þessum
ríkjum og leiðtogum þeirra, - Kim
il-Sung í Norður-Kóreu, Saddam
Hussein í írak og Muhammar Gadd-
afiíLíbýu - ,hefur alþjóðasamfélag-
ið beitt efnahagslegum refsiaðgerð-
um og pólitískri einangran.
Breskir sérfræðingar hafa nú vak-
ið máls á þeirri hugsanlegu ógnun
sem Vesturlöndum stafar af vígvæð-
ingu þriðja heims ríkja. Þeir fullyrða
að innan tíu ára muni ríki á borð við
Líbýu og íran ráða yfir eldflaugum
sem verði þess megnugar að bera
hefðbundna sprengjuhleðslu alla leið
til Lundúna. Þessir menn telja og
að allt að sex þriðja heims ríki verði
hugsanlega búin að koma sér upp
kjarnorkuvopnum á innan við helm-
ingi þess tíma. Dr. Robin Ranger,
eldflaugasérfræðingur, sem starfar
við varnar- og öryggismálarannsókn-
ir við háskólann í Lancaster, segir í
viðtali við dagblaðið The Daily Tel-
egraph að ríki og hópar sem andvíg-
ir séu Vesturlöndum hafi valið sér
langdrægar eldflaugar sem vopn
ógnunarinnar. „Við verðum að grípa
til gagnaðgerða. Ef ekkert er til stað-
ar til að stöðva þessar eldflaugar
munu þær koma,“ segir hann.
Það er til marks um auknar
áhyggjur af hugsanlegum árásum
harðstjóra og öfgamanna í þriðja
heiminum að í Bretlandi hefur nú í
fyrsta skipti verið hrundið af stað
rannsókn til að leggja mat á þessa
ógn og hvernig við henni skuli bregð-
ast. Um 500 milljónum króna verður
varið í þessu skyni og munu bæði
herfræðingar og vopnaframleiðendur
koma að henni. Fastlega er búist við
að þessu starfi verði einkum beint
að möguleikanum á hönnun varnar-
kefis gegn langdrægum eldflaugum.
Nýjar eldflaugar
Nú um stundir er það svo að ekk-
ert þróunarríki óvinveitt Vesturlönd-
um ræður yfir nógu langdrægum
eldflaugum. Þá eru fyrrum sovétlýð-
veldi, Indland og Kína undanskilin.
Hins vegar er ástæða til að vekja
athygli á þróunarstarfi því sem unn-
ið hefur verið að í Norður-Kóreu,
írak og Líbýu á undanförnum áram.
í Norður-Kóreu hefur löngum verið
unnið að því að auka drægi fram-
stæðra sovéskra eldflauga af Scud-
gerð sem írakar beittu í Persaflóa-
stríðinu gegn Saudi-Arabíu og ísrael
fyrir réttum fimm árum. Nú vinna
Norður-Kóreubúar að hönnun
tveggja nýrra eldfiauga sem bera
nafnið Taepo-Dong I og II. Þessi
eidflaug mun geta hæft skotmörk í
Suður-Englandi verði henni skotið
frá Líbyu og á Norður-Ítalíu ákveði
klerkastjómin í íran að gera fyrir-
varalausa árás. Eldflaugar þessar
eiga að geta hæft skotmörk í 2.000
til 3.200 kílómetra fjarlægð og að
sögn sérfræðinga sem starfa hjá
Jane’s-útgáfufyrirtækinu, sem sér-
hæfir sig í vígbúnaði, er hugsanlegt
að þær verði tilbúnar til notkunar
eftir sex ár, árið 2002. Ekki er vitað
hvort Taepo-Dong mun geta borið
kjarna- eða eiturhleðslu en a.m.k. tvö
ríki - Norður-Kórea og íran -
vinna að þróun kjarnorkuvopna og
sex þróunarríki til viðbótar eru talin
ráða yfir efnavopnum.
Ekki eru allir á eitt sáttir um eðli
og inntak þessarar ógnunar. Bent
hefur verið á að eldflaugar þær sem
hugsanlega verði komið upp í þriðja
heims ríkjum og beint gegn Vestur-
löndum verði í senn framstæðar og
ónákvæmar. Er þá m.a. vísað til
Scud-eldflauga þeirra sem írakar
skutu á ísrael og þóttu ekki merkileg
vopn.
Pólitísk vopn
Slíkar eldflaugar eru að sönnu
ekki líklegar til að valda miklum
skaða en þær geta verið öflugt póli-
tískt vopn líkt og í Persaflóastríðinu
en markmið iraka með eldflaugaá-
rásunum var ekki síst að neyða Isra-
ela til að blanda sér í átökin og þar
með ijúfa samstöðu bandamanna.
Slíkar áætlanir um útbreiðslu átaka
hafa löngum verið uppi. Þannig var
á sínum tíma ráðgert, að undirlagi
stjómvalda á Kúbu, að koma á alls-
heijarstríði í Mið-Ameríku ógnuðu
Bandaríkjamenn sandinistastjóminni
í Nicaragua.
Ýmsir munu spyija hvort réttlæt-
anlegt sé að eyða miklum fjármunum
til að verjast slíkum þriðja heims
vopnum á tímum mikils niðurskurðar
í vamarmálum. Þá eru nú, líkt og
þegar Reagan forseti kynnti geim-
varnaráætlun sína, uppi efasemdir
um að unnt sé að koma upp slíku
kerfi.
í þessu efni sem öðrum kann
menn einkum að greina á um áhersl-
ur. Ljóst er að ný ógnun gagnvart
öryggi Vesturlanda verður óvefengj-
anleg staðreynd á næstu árum. Víg-
staðan verður og önnur og flóknári
í pólitísku tilliti. Ætla má að almenn-
ur vilji verði til þess að kanna hvern-
ig bregðast beri við þessari þróun
og að áhersla á hönnun varnarkerfa
verði aukin á ný.