Morgunblaðið - 17.02.1996, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
ALDARMINNING
LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 1996 27
PETUR
SIG URÐSSON
+ Pétur Sigurðs-
son, fv. há-
skólaritari, fæddist
á Ánabrekku í
Borgarhreppi á
Mýrum 17. febrúar
1896. Hann lést í
Reykjavík 15. októ-
ber 1971. Foreldr-
ar hans voru Sig-
urður Pétursson
fangavörður og
fyrri kona hans,
Guðríður Gilsdótt-
ir, og var Pétur
næstelstur af sjö
bömum þeirra.
Hinn 27. febrúar 1926
kvæntist Pétur Þóru Guðfinnu
Sigurðardóttur (f. 20.4. 1899,
d. 9.11. 1979) smiðs á Búðum
í Fáskrúðsfirði Einarssonar.
Þau eignuðust fjórar dætur,
sem allar eru á lífi. Þær eru
Stefanía, Guðríður, Sigríður
og Sigrún.
VERT er að minnast heiðurs-
manns, þegar hann á hundrað ára
afmæli. Af ævi merkra manna má
draga ýmsa lærdóma til eftir-
breytni, virða samtímann fyrir sér
í ljósi fortíðar og þar með skilja
betur sjálfan sig og heiminn. Pétur
Sigurðsson háskólaritari lét af
störfum sem forstöðumaður stjórn-
sýslu Háskólans um þær mundir,
sem ég varð prófessor í íslenskum
bókmenntum fyrri alda haustið
1963. Við Pétur urðum af þeim
sökum aldrei starfsfélagar. Hins
vegar vissi ég góð deili á honum
sem vísindamanni, þar sem hann
var meistari í íslenskum fræðum
með sjálfa Sturlungu að kjörsviði.
Sem stúdent við Háskólann hafði
ég margvísleg samskipti við hann,
og mér duldust ekki eiginleikar
hans. Saman fóru í lunderni hans
hávaðalaus lipurð, kankvísi og
mannleg hlýja, sem stuðluðu að
því, að stúdentar fengu mætur á
honum.
Vallarferð
Það er í frásögur færandi, að
laugardag einn síðdegis í maíbyij-
un 1955 sat ég sem oftar inni á
bókasafni Háskólans og var að lesa
til lokaprófs í íslenskum fræðum.
Var ég orðinn yfirmáta leiður á
vísdómi „Tungunnar", sáttagerð-
um Sturlungu og mannviti þjóð-
skáldanna, svo að ég afréð að
bregða mér á Völlinn og fá mér
frískt loft. Þar áttu að leiða saman
hesta sína Víkingur og Fram. Þeg-
ar ég er að sniglast út, á hvern
rekst ég nema sjálfan Pétur há-
skólaritara, sem er í það mund að
skáskjóta sér út af skrifstofu Há-
skólans. Hann leit mig tilsýndar
og sagði sem svo: „Þú ert þó ekki
að fara á Völlinn?" Er ekki að orð-
lengja það, að við horfðum á leik-
inn, Pétur gallharður Frammari,
en ég Víkingur. Pétur horfði hug-
fanginn á það sem fram fór og
brúnin lyftist heldur en ekki, þegar
síga tók á ógæfuhliðina fyrir Vík-
ingum. Svo fór að lokum, að Fram
vann. „Víkingar unnu í raun,“
sagði ég. „Þeir áttu leikinn!“ „Ja,
satt segirðu,“ ansaði Pétur og
brosti, „en ég hef ekki vitað til
þess, að báðir geti sigrað." Síðan
bætti hann við með hægðinni: „Að
minnsta kosti verður það ekki ráð-
ið af Sturlungu." Ekki hafði ég
þrek til að setjast aftur við lestur
fræðanna og sneri heim á leið, en
Pétur hélt upp í Háskóla og tók
aftur til við skriftir, þar sem frá
var horfið.
Þetta atvik sýnir í hnotskurn,
að í Pétri höfðu samastað emb-
ættismaðurinn, fræðimaðurinn og
íþróttamaðurinn, dvöldust þeir allir
þar í góðu yfirlæti og undu hag
sínum hið besta. Leikir æsku- og
unglingsára höfðu
augljóslega enn mikil
ítök í Pétri og héldu
honum reyndar síung-
um í anda ævilangt.
Lífsgleði hans var önn-
ur og fyllri en sú, sem
sótt verður einungis til
skyldurækni embætt-
ismannsins og rök-
hyggju fræðimanns-
ins. Rík og eðlislæg
kímnigáfa olli því, að
hann skopaðist iðulega
að fánýti hlutanna,
skopskynið varð hon-
um daglegur brandur.
Það má ætla, að friðsamlegt marg-
býlið í persónu Péturs hafi eflt
mjög hófstillta lífsafstöðu hans og
gert honum kleift að henda gaman
að smámunum og standa af sér
vitleysu veraldarinnar án þess að
bíða tjón á sálu sinni. Pétur var
að sjálfsögðu líka maður íhygli og
alvöru og átti sér mörg hugðarefni
og hjartans mál. Enginn bregður
fyrir sig vitrænu gamni nema hann
hafi alvöru að bakhjarli í eðli sínu
og vitsmunum. í þeim skilningi
má hafa fyrir satt, að öllu gamni
fylgir nokkur alvara.
Uppruni og námsár
Pétur Sigurðsson var fæddur að
Ánabrekku á Mýrum 17. febrúar
skemmtilega sagt í viðtalsbók
Bjöms Th. Bjömssonar Seld Norð-
urljós (Rvík 1982), þar sem hann
ræðir við fjórtán fomvini skálds-
ins. Eins og nærri má geta, hafa
viðskiptin við Einar verið á marga
vegu bæði frásöguleg og eftir-
minnileg, en af orðum Péturs kem-
ur einnig fram, að fyrir vikið sat
reglubundið nám á hakanum. En
hann lét ekki deigan síga og lauk
síðar prófi í fræðigrein sinni árið
1923 samtímis Vilhjálmi Þ. Glsla-
syni. Mega þeir kallast báðir tíma-
mótamenn í sögu Háskóla íslands,
því að þeir voru fyrstir til að ljúka
meistaraprófi í íslenskum fræðum
við Háskólann. Þeir þreyttu prófið
í stafrófsröð, svo að Pétur hafði
það síðar í flimtingum, að hann
hefði fyrstur brotið ísinn. „Er ekki
p á undan v-i?“ spurði hann og hló
við.
Háskóli og stjórnsýslustörf
Ævistarf Péturs var ofið úr
þremur meginþáttum. Langmest
fór þar fyrir stjórnsýslustörfum
hans. Þá lagði hann stund á rann-
sóknir í fræðigrein sinni og bók-
fræði og loks sinnti hann félags-
störfum og íþróttamálum.
Pétur var skipaður í embætti
háskólaritara 1929. Þá bjó Háskól-
inn við þröngan húsakost í Al-
þingishúsinu við Austurvöll, uns
hann fluttist í eigið húsnæði á
Melunum árið 1940. Gegndi Pétur
embættinu í þijátíu og fjögur ár
eða rúman mannsaldur, þar til
hann lét af því fyrir aldurs sakir.
Starfslok hans voru 1. janúar
1964. Allur rekstur Háskóla ís-
fjölfróður um sögu lands og þjóð-
ar, sagði harla vel frá, enda kunn-
ur Völundarhúsi sagnabragða
Sturlu Þórðarsonar og annarra
fornra meistara. Það má láta sér
til hugar koma, að Pétur hafi vart
notið meiri hvfldar af öðru en því
að fara í árlegar stuttar sumarleyf-
isferðir um landið með glöðu
starfsfólki Happdrættisins og
hverfa um stundarsakir frá um-
stangi skrifstofustarfa til útivistar.
Pétur var mannblendinn, kunni vel
við sig innan um fólk og var forvit-
inn um menn og málefni. Vilhjálm-
ur Þ. Gjslason lýsir Pétri svo í eftir-
mælum, að hann hafi verið frið-
semdarmaður og mannasættir, en
samt hafi hann verið „ákveðinn og
einarður í skoðunum, t.d. í stjórn-
málum, sem hann hafði mikinn
áhuga á.“ Þess má geta, að Pétur
var varabæjarfulltrúi Sjálfstæðis-
flokksins í Reykjavík 1929-33.
Til viðbótar var Pétur fram-
kvæmdastjóri Háskólabíós fyrstu
starfsár þess frá 1942-47, eða uns
ástæða þótti til að ráða þar sér-
stakan forstjóra sökum vaxandi
erils Péturs. Vegna þess trúnaðar-
trausts sem hann naut að verðugu
voru honum falin mörg verkefni í
þágu Háskólans. Hann hafði á
hendi ritstjórn Árbókar Háskólans
og var formaður byggingarnefndar
Gamla Garðs, svo að eitthvað sé
nefnt. Magnús Már Lárusson lýsti
mannkostum Péturs svo í minning-
argrein eftir hann: „Létt og fjörug
samtöl, íofin mikilli lífsspeki,
skipuleg vinnubrögð, árvekni, eft-
irtekt, mannúð." Allir eru sammála
um, að Pétur hafi verið skipulegur
1896 og lést 15. október 1971
hálfáttræður að aldri. Voru for-
eldrar hans Sigurður Pétursson
fangavörður og fyrri kona hans
Guðríður Gilsdóttir. Pétur lærði
snemma að taka tillit til annarra
í fjölmennum systkinahópi, en úti-
vist og fótbolti, sem hann stundaði
I húsasundum og á Skólavörðuholt-
inu, varð honum sú uppspretta,
sem hann æ síðan bergði á allt
sitt líf, hvarvetna þegar færi gafst.
Knattsþyman er með því marki
brennd, að hún er í senn félags-
íþrótt og einstaklingsíþrótt, gleði-
leikur afreksmannsins. Fyrir þær
sakir lærði Pétur í fótboltanum það
sem er öllum vænlegt til þroska
og farsældar: að duga öðrum og
duga sjálfum sér. Á unglingsárum
Péturs var lífið honum eins og
öðrum ungmennum bæði vinna og
leikur.
Eftir stúdentspróf 1914 lagði
hann leið sína til Kaupmannahafn-
ar og lauk þaðan cand.phil.-prófi
ári síðar. Hann nam þar með frá-
töfum íslensk fræði um fjögurra
ára skeið en sneri endanlega heim-
leiðis 1920. Enginn vafi er á þvi,
að þessi ár hafa verið honum lær-
dómsrík og þroskandi. Það er þrek-
raun hveijum námsmanni að dvelj-
ast langdvölum í erlendri stórborg,
félitlum og einum síns liðs, og
verða sífellt að beita sig aga og
sýna viljafestu, ef ekki á illa að
fara. Slíkur tími skilur oftar en
ekki eftir sig djúp spor í reynslu-
heimi manna og mótar manngerð
þeirra. Því miður er mér fátt kunn-
ugt um Kaupmannahafnarár Pét-
urs annað en það, að hann varð
svo happasæll, að hann komst í
náin kynni við Einar skáld Bene-
diktsson og var um hríð eins konar
ritari hans, „prívatsekreter og sel-
skapsherra“. Frá þessu er
lands hvíldi á herðum honum, en
Pétur hafði miklu meira á sinni
könnu. Hann var einnig forstjóri
Happdrættis Háskóla íslands frá
upphafi, þegar það .var sett á lag-
girnar 1933, og gegndLþví starfi
lengur en í heilan mannsaldur.
Þarf ekki að fara í grafgötur um,
hversu þessi fésýslustofnun hefur
verið Háskólanum mikilvæg allt
frá stofnun og vart er hægt að
gera sér í hugarlund, hvar Háskól-
inn væri í raun og veru staddur
með húsakynni sín, búnað og raun-
ar alla starfsemi, ef Happdrættinu
hefði ekki verið komið á fót og það
skilað þeim arði, sem raun ber
vitni, íslenskri þjóðmenningu og
lærdómslistum til heilla og framf-
ara. Segir þetta auðvitað sína sögu
um hinn ótrúlega dijúga skerf
Péturs til eflingar Háskólanum.
Pétur hefur án efa átt mikinn
þátt í að móta Happdrættið frá
fyrstu tíð ásamt Alexander Jó-
hannessyni og öðrum ágætum
stjómarmönnum þess. Ekki síst
hefur Pétur persónulega skapað
þar þann rétta starfsanda, sem
ríkja verður til þess að fyrirtæki
blómgist. Páll H. Pálsson fymim
forstjóri Happdrættisins, sem vann
undir stjórn Péturs hátt á þriðja
áratug, komst svo að orði í minn-
ingargrein um hann: „Pétur sýndi
öllum og öllu sömu alúðina og vin-
áttuna í hveiju sem var.“ Ég hygg,
að þarna sé Pétri rétt lýst í öllum
viðskiptum sínum við samstarfs-
fólk sitt bæði í og utan Háskólans.
Er enginn vafi á því, að Pétur
hefur haft mikla ánægju af störf-
um sínum í Happdrættinu, þótt þau
væru annasöm, enda var þar ævin-
lega gott og trútt starfsfólk. Mun
tæpast ofsagt, að þegar umsvif
jukust hafi hálfur starfsdagur Pét-
urs komið í hlut Happdrættisins.
Pétur var af upplagi og lærdómi
í starfi, nákvæmur og vandvirkur,
að öðram kosti hefði hann ekki
verið jafnafkastamikill í starfi og
raun ber vitni. Vart mundu störf
Péturs þykja eins manns verk í
dag, enda þekktust þá ekki stimpil-
klukkur. Fyrsti aðstoðarmaðurinn
var ekki ráðinn á skrifstofu Há-
skólans fyrr en 1942. Erla Elías-
dóttir síðar aðstoðarháskólaritari
kom til starfa á skrifstofuna 1949
og var starfsmaður Háskólans í
40 ár. Hún minnti mig á, að á
dögum Péturs hefði skrifstofan
ævinlega verið opin til hádegis á
laugardögum, en oftlega bar svo
við, að unnið var síðdegis, þegar
annir vora miklar. Verk, sem þoldu
ekki bið, vora unnin. Eg nefni þetta
lítilræði til þess að vekja athygli
á, hversu vinnusiðferði hefur stór-
lega breyst. Þá þótti yfirvinna
sjálfsögð, ef svo bar undir, en
greiðsla fyrir hana var með öllu
óþekkt. Menn höfðu sín laun. Ég
gæti vel trúað því, að Pétur hefði
flokkað það undir veraldarinnar
vitleysu að gjalda mönnum reglu-
lega fé fyrir óunna yfirvinnu. Nýir
siðir koma með nýjum herram.
Fræðistörf
Það má merkilegt heita, að Pét-
ur skyldi hafa í önnum sínum nokk-
urn tíma aflögu til vísindaiðkana.
Meistaraprófsritgerð hans fjallaði
um hlut Sturlu Þórðarsonar í Sturl-
ungasögu og helstu einkenni
sagnaritunar hans. Var hún birt
undir heitinu „Um íslendingasögu
Sturlu Þórðarsonar" í ritröðinni
Safni til sögu íslands og íslenskra
bókmennta (1933-35). Þetta var
mikil og vönduð rannsókn, og eru
sumar niðurstöður hennar enn í
fullu gildi. Könnunin ber með sér,
að vísindarannsóknir lágu vel fyrir
honum og að honum hefði verið
mikill frami búinn í þeim efnum,
ef honum hefði gefíst færi á að
einbeita sér að þeim, en þá voru
aðstæður allar aðrar en nú og fárra
kosta völ.
Það segir sig sjálft, að umsvif
Péturs í embætti háskólaritara
gáfu honum ekki mikið svigrúm
til tímafrekra rannsókna. En áhug-
inn dvínaði aldrei. Eftir Pétur
liggja ýmsar nýtar greinar í ís-
lenskum fræðum, svo sem um
Haukdælaþátt, um föðurætt
Hauks lögmanns Erlendssonar, og
um Hannes biskup Finnsson. Hann
bjó til prentunar Kvæðasafn Einars
Benediktssonar á aldarafmæli
skáldsins 1964, en Sigurður Nor-
dal ritaði um skáldið og kveðskap
hans. Pétur var hafsjór af fróðleik.
um bækur, fomar og nýjar, enda
sýslaði hann við bókfræði meira
og minna alla ævi. Áður en hann
tók við embætti háskólaritara vann
hann á Landsbókasafninu, var þar
bókavörður í fjögur ár, og vann
þar m.a. að ritaukaskrám og stóra
bókfræðiriti fram til 1844. Þar að
auki skrifaði hann sitt af hveiju í
árbækur þess. Fyrir fræðistörf sín
var Pétur sæmdur prófessorsnafn-
bót í heiðursskyni 1954 og „var
það að maklegleikum", svo að vitn-
að sé í ummæli Einars Ólafs
Sveinssonar. Þess má og geta, að
hann sat lengi í nafnanefnd
Reykjavíkur, var einn stjómar-
manna Hins íslenzka fomritafélags
og sat um skeið í stjórn Vísindafé-
lags íslendinga.
íþróttir
Eins og fyrr segir, hafði Pétur
yndi af íþróttum. Hann var alla
ævi máttarstólpi Knattspymufé-
lagsins Fram, harðfylginn og leik-
inn bakvörður í liði þeima á yngri
árum og sat um árabil í stjórn fé-
lagsins. Var heiðursfélagi þess.
Sæti átti hann í Knattspyrnuráði
Reykjavíkur og formaður þess
1941-1943. Þá sat hann í stjóm
ÍSÍ 1922-31 og var varaforseti
um stund. Sannast hið fomkveðna:
Það ungur nemur, gamall temur.
Rætur Péturs lágu djúpt í íslenskri
menningu og sögu, og hann unni
landinu, sem hann þekkti flestum
betur. Líklega hefði hann ekki á
efri áram kosið aðra vegferð í líf-
inu en hann fór. Hann var einnig
hamingjumaður í einkalífí sínu.
Eiginkona hans var Þóra Sigurðar-
dóttir og áttu þau hjón fjórar dæt-
ur, sem allar eru á lífí.
Mannkostir
Þrátt fyrir nokkra leit hef ég
ekki komið auga á mannlesti Pét-
urs til að skyggja mynd hans. Það
. mætti segja um hann líkt og Gunn-
ar Hámundarson, þótt þeir verði
ekki að öðra leyti saman bomir,
að gallaleysið væri helsti ljóður á
ráði hans. Mig fýsir að draga upp
sanna mynd af Pétri en ég get
ekki skrifað um bresti, sem ég
veit ekki um eða get ekki fundið.
Pétur Sigurðsson virðist hafa verið
í hvívetna vammlaus maður. Ást-
sæll var hann sökum mannkosta
sinna og hinn mesti nytjamaður
Háskóla íslands. Hann var alla tíð
skyldurækinn, hvað sem hann tók
sér fyrir hendur, hæglátur í orðum
og fasi, léttur í lund og glaðsinna
og hleypidómalaus. Síðast en ekki
síst var hann hégómalaus, sem var
á hans dögum afar fátítt um menn
með miklar lærdómsgráður. En
það er önnur saga. Mikið er í þá
menn spunnið, sem sjá sjálfa sig
og umhverfi sitt í nokkum veginn
réttu ljósi. Á aldarafmæli Péturs
Sigurðssonar ér ljúft að minnast
hans. Þeir sem sinna af trúnaði
skyldum sínum í kyrrþey era
sjaldnast söguefni og hverfa fyrr
í djúp gleymskunnar en ófriðar-
menn. Ævi hans vottar þau sann-
indi, að farsæld í lífinu er ekki
tengd hávaða, frekju og neyslu-
græðgi, heldur friðsemd, samræmi
og hófstillingu. Að hafa auga á
sönnum lífsgildum og vera þeim
trúr. Þetta kennir Pétur Sigurðs-
son eftirkomendum sínum.
Bjarni Guðnason.