Morgunblaðið - 25.02.1996, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 25. FEBRÚAR 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
FORSETAFRAMBOÐ
OG FORSETAEMBÆTTI
NÝR forseti íslands
verður kjörinn í lok
júní í sumar. Verði
einungis einn í fram-
boði þarf auðvitað
ekki að kjósa og er
hann þá rétt kjörinn
forseti, án atkvæða-
greiðslu. Það er viður-
hlutaminnst. Verði
fleiri en einn í fram-
boði þarf að kjósa og
því fleiri sem fram-
bjóðendur verða, því
færri atkvæði þarf til
að verða kjörinn for-
seti, með því að ein-
faldur meirihluti ræð-
■jyr úrslitum.
Þótt rúmur tími sé til stefnu
hafa fjölmiðlar um nokkurt skeið
keppst við að nefna til framboðsins
hitt og þetta fólk, nýtt og nýtt
nafn nánast daglega, líkt og nefnd-
ur var til sögunnar fugl dagsins
hér í eina tíð á eftir fréttum nkisút-
varpsins og galaði eða tísti. Óvand-
aðar skoðanakannanir hafa verið
gerðar, viðtöl tekin og myndir birt-
ar. Sumir hafa nefnt sig sjálfir,
aðrir nefnt sig og hætt svo að
nefna sig. Enn aðrir eru ekki
nefndir. Þeir sem tilnefndir hafa
verið í ijölmiðlum og ekki hafa
nefnt sig sjálfir (nema þá kannske
í laumi), hafa sumir aðsþurðir
ýmist aftekið með öllu að þeir gefi
kost á sér, hyggist gefa kost á sér
eða hafi nokkurn tímann látið sér
það til hugar koma. Sumir þeirra
hafa þó eðli máls samkvæmt velt
vöngum, slegið úr og í, lýst ánægju
með sinn hlut, en sagst þurfa að
hugsa málið. Mannfjöldi nokkur
liggur því undir feldi og íhugar
málið, enda ósköp eðlilegt, þar sem
um er að tefla sjálft forsetaemb-
ættið. Einn er reyndar þegar kom-
inn undan feldinum þegar þetta
er skrifað og hefur lýst yfir fram-
boði.
En umræða fjölmiðlanna virðist
hins vegar fyrst og fremst snúast
um framboð til forseta - eða frem-
ur hugsanlega frambjóðendur til
emb'ættisins. Ekki um
embættið sjálft, sem
þó er forsenda kosn-
ingarinnar. Af þeim
sökum er vel þess virði
að staldra við og hug-
leiða emb’ættið um
stund, þótt ekki verði
nema til að vekja fá-
einar sálir til um-
hugsunar um það.
Hin formlega
umgjörð
Samkvæmt 2. gr.
stjórnarskrárinnar,
fara Alþingi og forseti
saman með löggjafar-
valdið, forseti og önn-
ur stjórnvöld samkvæmt stjórnar-
skrá ~og öðrum landslögum með
framkvæmdarvaldið og dómendur
með dómsvaldið. Forseti íslands
er þjóðkjörinn í beinum leynilegum
kosningum af þeim sem hafa at-
kvæðisrétt til Alþingis. Hann er
eini embættismaður ríkisins sem
er kjörinn beint af þjóðinni. Hann
er þjóðhöfðingi íslenska ríkisins og
um leið æðsti embættismaður þess.
Staða hans og helstu störf eru
ákveðin í stjórnarskránni og emb-
ættið nýtur því verndar stjórnar-
skrárinnar, sem merkir að því verð-
ur hvorki breytt né Iagt niður með
almennri lagasetningu á Alþingi;
stjómarskrárbreyting verður þar
að koma til. Þingræðið er grund-
völlur íslenskrar stjórnskipunar og
hið formlega hlutverk forseta í
stjórnkerfínu, aðild hans að stjórn-
arframkvæmdum, liggur nokkuð
ljóst fyrir. Skiptar skoðanir geta
hins vegar verið um einstaka þætti
forsetaembættisins og embættið í
heild. Vald forseta til að knýja
fram þjóðaratkvæði er til dæmis
umdeilt, en forsetinn hefur hingað
til aldrei beitt þessu valdi, sem
vissulega gefur ákveðna vísbend-
ingu um hvernig beri að túlka það.
Spyija má einnig hvort beri að
leggja embættið niður í þeirri mynd
sem það er nú. Slík spurning á
fullan rétt á sér og er alveg óvið-
Umræða fjölmiðla vegna
væntanlegra forseta-
kosninga virðist fyrst og
fremst snúast um fram-
boð til forseta - eða frem-
ur hugsanlega frambjóð-
endur til embættisins,
skrifar Þórður Kristins-
son og vill staldra við
og hugleiða embættið
sjálft um stund.
komandi þeirri persónu sem emb-
ættinu gegnir hvetju sinni.
Breyting?
Þannig má velta því fyrir sér
hvort unnt sé að einfalda málið,
til dæmis með því að sameina stöðu
forseta forsætisráðherraembætt-
inu og láta Alþingi kjósa hvort-
tveggja líkt og gert er í Sviss? Það
yrði í senn einfaldara og kostnað-
arminna. Eða fela forseta Alþingis
embættið? Eða ber að efla vald
forseta, skilja að löggjafarvald og
framkvæmdavald og fela forseta
beint framkvæmdavaldið líkt og í
Bandaríkjunum? Fella niður fyrir-
komulag þingræðisstjórnar? Um
þetta efni eru mikil fræði og mætti
rita langt mál. En hvað sem því
líður, verður að gæta þess sérstak-
lega að slíkar breytingar eru hvorki
auðveldar, né einfaldar. Forseta-
embættið sem sett var á laggirnar
1944 er sniðið eftir því konung-
dæmi sem þróast hafði í íslenskum
málum allt frá 1874. Konungdæm-
ið var danskt, en mótað eftir hug-
myndum manna um stjórnskipan
í Vestur-Evrópu og Bretlandi á
nítjándu öld og fram til lýðveldis-
stofnunarinnar. Og það hefur síðan
þróast og mótast við sérstakar
aðstæður hérlendis í hálfa öld, sem
ekki eru í einu og öllu hliðstæðar
þróun í öðrum löndum. Gæta verð-
ur að því í þessu efni, að breyting
á einum hluta heildarinnar krefst
vandlegrar skoðunar á öllum þeim
þáttum sem heildina mynda.
Breyting á forsetaembættinu
myndi þannig í reynd kreíjast
heildarendurskoðunar alls stjórn-
arfyrirkomulagsins.
Embætti forseta á sér sögu og
það hefur þróast og mótast. Nær-
tækt er því að hugleiða embættið
eins og það er og hugleiða hvert
hið raunverulega hlutverk eða
verkefni þess er, að forminu
slepptu.
Sameiningartákn
Þjóðhöfðingjar njóta almennt
virðingar og réttinda samkvæmt
reglum þjóðarréttar. Þjóðhöfðingi
í lýðfijálsu ríki nú á dögum er
fyrst og fremst eins konar tákn,
sameiningartákn þjóðarinnar eða
ríkisins. Þetta birtist til dæmis í
því að honum eru sýnd ýmis virð-
ingarmerki. Hvað forseta íslands
varðar, þá ber hann sérstakt emb-
ættisheiti, forseti íslands, hefur
sérstakan fána og sérstakt merki.
Forsetinn kemur fram fyrir hönd
þjóðarinnar, er gestgjafi erlendra
þjóðhöfðingja, fulltrúi þjóðarinnar.
011 þessi virðingarmerki sýna, að
forsetaembættið er fyrst og fremst
táknræn tignarstaða.
Ef við gefum okkur - sem virð-
ist reyndar sjálfgefíð - að forseta-
embættið sé fyrst og fremst tákn-
ræn tignarstaða, sameiningartákn
þjóðarinnar, hvað merkir það þá
nákvæmlega? Hvað er samein-
ingartákn þjóðarinnar? Þar komum
við einmitt að kjarna málsins. Það
felst í orðinu sjálfu, sameiningar-
tákn, að um er að ræða eitthvað
sem við íslendingar teljum að tákni
eitthvað sem við eigum öll sameig-
inlega, eitthvað sem sameinar okk-
ur öll.
Tákn um hvaða sameiningu?
Hvað eiga íslendingar sameigin-
legt, hvað sameinar þá? íslending-
Þórður
Kristinsson
0
FJÖLBRAUTASKOUNN VIÐ ARMULA
SAMBAND ÍSLENSKRA BANKAMANNA
ann -
undirbúningur og aðlögun
Samband íslenskra bankamanna og Bankamannaskólinn bjóða upp á 12 daga námskeið
um efri árin í samvinnu við Fjölbrautaskólann við Ármúla 4.-28. mars næstkomandi.
Fjallaö verður um margvísleg mál, sem fólk veltir fyrir sér þegar það nálgast eftirlauna-
aldur, svo sem ýmsa félagslega þætti, tómstundir, menntamál, heilbrigðisfræði, hollt og
gott mataræði, sjúkdóma og varnir við þeim, áhrif og aukaverkanir lyfja, hreyfingu og
þjálfun, lífeyrismál og réttindi, tannhirðu, skyndihjálp, slysagildrur á heimilum og meiðsl
aðldraðra, skattamál, fjármál og húsnæðismál. Áhersla er lögð á lifandi og skýra kennslu
og virka þátttöku þeirra, sem námskeiðið sækja. Hver þátttakandi fær í hendur möppu
með ýmsum gagnlegum upplýsingum, þar sem fram kemur hvar ítarefnis er að leita.
Námskeiðið er 48 kennslustundir og kennt verður á mánudögum og þriðjudögum í
Bankamannaskólanum kl. 17-20, en á fimmtudögum kl. 18-21.
Námskeiðið er opið öllum félagsmönnum SÍB, 55 ára og eldri, ásamt mökum, en hámarks-
fjöldi er 30. Athugið að sérstaklega er mælt með að hjón komi saman á námskeiðið.
SÍB og Bankamannaskólinn greiða kostnað, en hver þátttakandi greiðir þó 1.000 kr. f fyrsta
tíma. Að námskeiði loknu, 28. mars, verður boðið upp á léttar veitingar.
Skráning fer fram í Bankamannaskólanum f síma 552-5902 og henni lýkur 28. febrúar.
Svava Þorkelsdóttir,
hjúkrunarfræðingur.
Herdís Storgaard,
h|úkrunarfræðlngur.
Ingibjörg Stefánsdóttir,
fræðslufulltrúi.
Elín Vilhelmsdóttir,
sálfræðikennari.
Halldóra u^ijynanM,
sálfr.- og námsráðgjafi.
Brynhildur Briem,
næringarfræðlngur.
Bogi Ingimarsson,
llffræðingur.
Erna jóhannsdóttir,
vlðsklptafræðingur.
Kristrun Sigurðardóttir,
tannfræðingur.
Eggert Eggertsson,
lyfjafræðingur.
Auður Ólafsdóttir,
sjúkraþjálfari.
ar eiga sameiginlegt land, eru ein
þjóð, búa við sameiginlegt lög-
bundið stjórnskipulag og stjórnar-
farslegt sjálfstæði, tala eina sam-
eiginlega tungu, eiga sér sameigin-
lega menningu og sögu. Land,
þjóð, sjálfstæði, tunga, menning,
saga. Telja verður að hið stjórnar-
farslega sjálfstæði skipti hér miklu
máli, með því að embætti forseta
er skýrasta táknið um það. Emb-
ættið var stofnað þegar þjóðin öðl-
aðist raunverulegt sjálfstæði og
sjálfræði í öllum sínum málum;
varð sérstakt ríki, frjálst og full-
valda. Þannig virðist mega gefa
sér að forsetinn, sem sameiningar-
tákn þjóðarinnar og fulltrúi hennar
allrar, frjálsrar og fullvalda, verður
að geta skynjað og skilið, tjáð og
túlkað hugmyndir þjóðarinnar um
sjálfa sig, landið sitt, siðferði, sögu
og menningu. Hlutverk hans og
verkefni er því í senn mikilvægt
og vandasamt. Og jafnframt því
að skynja og skilja, tjá og túlka,
þá verður hann að vera fær um
að móta og leiða. Það er því vissu-
lega til mikils mælst og vandi á
að halda.
Þjóðin
Hvernig er unnt að skynja og
skilja þjóð? íslensk þjóð varð til
fyrir meira en ellefuhundruð árum
þegar við fluttum frá Noregi. Sag-
an er samfelld síðan. Þjóðin er
hópur manna sem deilt hefur landi
og búið saman sem ein heild um
aldir, kynslóð fram af kynslóð.
Hugmyndir þjóðarinnar um sjálfa
sig eiga sér því djúpar rætur í
sameiginlegri sögu. En sjálfs-
myndin sem hver og einn dregur
upp, er hins vegar aldrei og verður
aldrei ein og endanleg; hún er og
verður margbrotin og síbreytileg.
Hana er ekki unnt að greypa í stein
í eitt skipti fyrir öll. Sjálfsmynd
þjóðarinnar birtist í ólíkum mynd-
um í hugum okkar, allt eftir því
hver afstaða okkar er til hennar
eða hvernig hún horfir við okkur.
Hver einstaklingur um sig hefur
sína mynd, en samofnar mynda
þær sjálfsmyndina, þjóðina, ósýni-
legan, óáþreifanlegan lífskraft sem
bindur okkur saman, þrátt fyrir
sundrung okkar. Af þessum krafti
vita menn aðeins þegar þeir skynja
sig sem hluta af hópi fólks sem
býr í sameiginlegu landi, á sér
sameiginlega lífsafkomu, hugsanir
og hugmyndir. Á stundum mikillar
gleði og sorgar verður þessi ósýni-
legi kraftur sýnilegastur. Og er
það ekki einmitt vegna þess að við
vitum, að við deilum sömu sögu,
sama landi og sömu tungu, að þjóð-
in er möguleg sem ein heild með
vitund og vilja? Þjóðarvitund og
þjóðarvilja?
Sjálfstæði, tunga
og menning
Þjóðin er sjálfstæð og sjálfráð
um eigin mál. Embætti forseta er
skýrasta táknmynd þess. íslensk
þjóð var hins vegar þjóð löngu
áður en hún öðlaðist sjálfstæði og
sjálfræði í þeirri mynd sem við
þekkjum í dag. Allsheijarríki var
stofnað á íslandi árið 930 með
sammæli höfðingja. Síðan hefur
íslenska þjóðin búið við lögskipan,
þjóðveldi frá 930 til 1262, konung-
dæmi frá 1262 til 1944 og lýðveldi
frá 1944. Stjórnarfarslegt sjálf-
stæði fékkst reyndar með fullveld-
inu 1918, en fullkomið frelsi, sjálf-
ræði og sjálfstæði 1944. Þjóðin
barðist fyrir sjálfstæði og sjálf-
ræði. Líf hennar snerist að miklu
leyti um það. Hefur kannske alltaf
snúist um það og mun alltaf gera
það. En hvað er þetta sjálfstæði?
Á hveiju er það reist? Hvar býr
það? Hvernig verður það varðveitt?
Fullyrða má að sjálfstæðið
grundvallist fyrst og fremst á sam-
eiginlegri vitund og vilja þjóðarinn-
ar; vitund hennar um sjálfa sig sem
eina heild og vilja hennar til að
stjórna sér sjálf. Sjálfstæðið býr
því í þjóðinni og hún ein getur
varðveitt það. Og glutrað því nið-
ur. Ekkert er sjálfgefið í þeim efn-
um. Þjóðin ber þar ein ábyrgð á