Morgunblaðið - 05.03.1996, Qupperneq 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 5. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
„Vonandi verið
góð landkynning
fyrir ísland“
TÓNLEIKAí’ERÐ Sinfóníuhljóm-
sveitar íslands um Bandaríkin
lauk með tvennum tónleikum á
Flórída um helgina. Voru þeir fyrri
í Peabody Auditorium í Daytona
Beach á föstudag en hinir síðari
í Community Church í Vero Beach
á laugardag.
„Við fengum svo til fullt hús í
Daytona Beach — um tvö þúsund
manns og afskaplega góðar undir-
tektir," segir Helga Hauksdóttir,
fíðluleikari og tónleikastjóri. Bætir
hún við að mikill áhugi hafi verið
fyrir tónleikunum og meðal annars
fjallað um þá á forsíðu eins dag-
blaðanna í borginni. í fréttinni var
getið um dóm tónlistargagnrýn-
anda The New York Times um
tónleikana í Camegie Hall og
mynd birt af hljómsveitarstjóran-
um, Osmo Vánská.
Lokatónleikar hljómsveitarinn-
ar í Bandaríkjunum að þessu sinni
voru í Community Church og að
sögn Helgu var bekkurinn jafn-
framt þétt setinn í þeim húsakynn-
um. „Það var sama saga og áður,
undirtektir voru frábærar, sér-
staklega fékk fiðluleikarinn,
Jennifer Koh, sem lék einleik með
okkur, góðar viðtökur.
Frægðarför
í raun hefur ferðin í heild geng-
ið eins og í sögu. Það má eiginlega
segja að þetta hafi verið frægðar-
för og vonandi hefur þetta verið
góð landkynning fyrir ísland,"
segir Helga.
Á sunnudag átti hljómsveitin
að halda tónleika í Gusman Theat-
er í Miami en þeim var aflýst þar
sem fyrirtækið sem rak húsið er
farið á höfuðið.
Þorri Sinfóníuhljómsyeitar ís-
lands snýr heim í bítið á morgun.
Að sögn Helgu hafa nokkrir hljóð-
færaleikarar hins vegar í hyggju
að dveljast eilítið lengur í Banda-
ríkjunum — og hvíla lúin bein eft-
ir tvær annasamar vikur.
MARGUERITE DURAS LÁTIN
París. Reuter.
FRANSKI rithöf-
undurinn Margue-
rite Duras lést að
heimili sínu í París á
sunnudag. Hún var
81 árs gömul.
Duras vann til
Goncourt-verðlaun-
anna, sem eru helsta
viðurkenning
Frakka í bókmennt-
um, árið 1984 fyrir
bókina „L’Amant“
eða „Elskhugann"
og var þá 41 ár liðið
frá því að fyrsta bók
hennar, „Les Impud-
ents“ eða „Hinir
kaldhæðnu“, kom út
miklum vinsældum.
Þekktasta verk Duras er senni-
lega handritið að kvikmyndinni
„Hiroshima Mon Amour“ frá ár-
inu 1959.
Bækur Duras eru skrifaðar af
mikilli ákefð og endurtekning
setur svip á þær. Oft er frásögn-
in byggð á reynslu hennar í Víet-
nam þegar Frakkar voru þar
nýlenduherrar.
Alain Juppé, for-
sætisráðherra
Frakklands, sagði að
horfinn væri „mikill
rithöfundur, sem
með stórbrotnum og
áleitnum stíl, tákn-
rænum fyrir hina
nýju skáldsögu, um-
Reuter
Marguerite Duras
og náði
turnaði heimsbók-
menntum samtíma
síns“.
„Mikill persónu-
leiki er farinn,"
sagði Lionel Jospin,
leiðtogi franskra
sósíalista. „Hún var
rithöfundur þagnar
og ástríðu, eða minningar og fjar-
veru, og Marguerite Duras tókst
smátt og smátt að vinna almenn-
ing á sitt band og vera um leið
trú sjálfri sér.“
„Duras er ódauðleg“
Franski leikarinn Gerard Dep-
ardieu vann með Duras að fjór-
um kvikmyndum: „Duras er
ódauðleg. Hún verður enn um-
töluð eftir 500 ár.“
Duras skrifaði tæplega fjöru-
tíu skáldsögur og um helmingur
þeirra hefur verið kvikmyndað-
ur.
Hún fæddist í þorpinu Gia
Dinh í Indókína (þar sem nú er
Suður-Víetnam) 4. apríl 1914.
Faðir hennar lést þegar hún var
fjögurra ára og móðir hennar
stuttu síðar.
Duras fór til Parísar 18 ára
og lagði stund á lög, stærðfærði
og stjórnmálafræði. Hún var
vinstri sinnuð og gekk stuttlega
í franska kommúnistaflokkinn.
Duras studdi Fran^ois Mitterr-
and og kvaðst hafa bjargað lífi
hans í heimsstyrjöldinni síðari
þegar hann var í andspyrnu-
hreyfingunni og fór huldu höfði
í París undir nafninu „Capitaine
Morland“.
Bókin „Elskhuginn" fjallar
um ástarsamband fátækrar
franskrar stúlku við auðugan
víetnamskan landeiganda og er
sjálfsævisöguleg.
Duras verður jarðsungin í
París á fimmtudag.
•FARARSTJÓRAR í Banda-
ríkjaferð Sinfóníuhljómsveitar
íslands, sem senn er lokið, eru
Runólfur Birgir Leifsson fram-
kvæmdastjóri og Helga Hauks-
dóttir tónleikastjóri. Sú síðar-
nefnda hefur haft í mörg horn
að líta enda lék hún jafnframt
með hyómsveitinni á tónleikun-
um átta, þar sem styrkja þurfti
strengjasveitina fyrir ferðina.
„Auðvitað er þetta annasamt en
mér þykir sérstaklega gaman
að spila með. Ég hóf feril minn
hjá sinfóniunni sem fiðluleikari
og maður hverfur ekki svo glatt
frá uppruna sínum,“ segir hún.
•Gunnár Þjóðólfsson sviðsstjóri
hefur staðið í ströngu vestra
enda fylgir feikilegt hafurtask
sinfóníuhljómsveitum. Á flug-
vellinum í Boston lenti hann í
nokkrum erfiðleikum með að fá
hljóðfærin afgreidd úr frakt-
inni. Var afgreiðslumaðurinn
þurr á manninn og skipaði
Gunnari að bíða átektavið þar
til gert strik á gólfinu. Á því
urðu breytingar þegar sviðs-
stjórinn fór að ræða um fyrir-
hugaða tónleika í Carnegie
Hall. Varð afgreiðslumaðurinn
þá á svipstundu hinn ljúfasti og
sótti hljóðfærin með hraði.
•Oryggisvörður nokkur í
Mitchell Hall í Newark, þar sem
hljómsveitin lék í liðinni viku,
heillaðist mjög af tónlist Jóns
Leifs og hafði á orði eftir tón-
leikana að hann hyggðist panta
verk eftir tónskáldið í óskalaga-
þætti á klassískri útvarpsstöð í
borginni.
•Grieg-geislaplata Sinfóníu-
hljómsveitar íslands, sem
Chandos setti á markað í Banda-
ríkjunum, hefur verið á topp
20 á vinsældalista klassískrar
útvarpsstöðvar í Worcester í
ríflega ár. Verk af honum munu
vera flutt að minnsta kosti viku-
lega á stöðinni.
•Onnurrútan sem flutti hljóm-
sveitina frá Worcester til New
York bilaði á miðri leið. Hafði
þetta þriggja klukkustunda töf
í för með sér. „Við vorum nátt-
úrulega óþolinmóð enda kom-
umst við hvorki lönd né strönd
og tónleikar um kvöldið. Eftir
á að hyggja er það hins vegar
eftirminnilegt að hafa verið í
rútu sem bilaði í miðri sveit I
Bandaríkjunum," segir Helga
Hauksdóttir.
•Nokkrir bandarískir strengja-
leikarar styrktu hljómsveitina á
fyrstu tónleikum ferðarinnar í
Bob Carr, tónleikahúsinu í Or-
lando. Bar einn þeirra sérstakt
lof á hljómsveitina og kvaðst
aldrei hafa tekið þátt í jafn líf-
Iegum flutningi á níundu sinfó-
níu Dvoráks, hefði hann þó leik-
ið hana rösklega hundrað sinn-
um. „Þetta kemur ekki á óvart
enda hefur spilagleðin alltaf
fylgt Sinfóníuhljómsveit ís-
lands. Ég er sannfærð um að
við höfum neistann sem er ekki
alls staðar fyrir hendi,“ segir
Helga.
•Sinfóníuhljómsvéit Islands
hefur hvarvetna verið vel tekið
á ferð sinni um Bandaríkin og
að sögn Runólfs Birgis er þegar
farið að ræða um næstu tón-
leikaferð hennar þar um slóðir.
„Forsvarsmenn flestra húsanna
sem við höfum spilað í hafa lýst
yfir áhuga á því að fá okkur
aftur. Af því yrði þó varla fyrr
en eftir þrjú til fjögur ár.“
BOKMENNTIR
Sagnfræöi
KONUR OG VÍGAMENN
eftir Agnesi S. Arnórsdóttur. Sagn-
fræðistofnun Háskólans. Háskólaút-
gáfan 1996.
Á SÍÐUSTU árum hefur það færst
í vöxt að skoða íslenskar miðaldabók-
menntir út frá kvennafræðilegum
hugmyndum í þeim tilgangi að varpa
ljósi á stöðu kvenna á þjóðveldistím-
anum. Við slíkar rannsóknir hafa
fræðimenn stuðst við íslendingasög-
ur, samtimasögur og lög og þannig
reynt að endurgera heim íslenskra
fomsagna og laga. Slík endurgerð
er ávallt vandasöm því oft á tíðum
er erfítt að gera sér grein fyrir heim-
ildagildi einstakra frásagna og því
að hve miklu leyti hin skráðu lög
endurspegluðu veruleikann sem varð
að sögusviði hinna miklu sagna.
Agnes S. Arnórsdóttir tekur þann
pól í hæðina að styðjast annars veg-
ar við frásagnir Sturlungu um valda-
baráttu höfðingja á 12. og 13. öld,
en hins vegar lög Grágásar um rétt-
indi og skyldur kynjanna. Sögu sína
kýs hún fremur að flokka sem kyn-
ferðissögu en kvennasögu, en í því
felst að hún ber kerfísbundið saman
stöðu karla og kvenna. Hún segir
sögu tímabilsins út frá sjónarhóli
kynjanna fremur en karla og kvenna
einna með það að markmiði að skýra
AF KVENHETJUM
stöðu kvenna út frá hlutverki ættar
og hjónabandsins í samfélagsþróun-
inni.
Lykilhugtök í greiningu Agnesar
eru ætt, kynferði og völd. Agnes
bendir réttilega á að ónákvæm notk-
un ættarhugtaksins hefur komið í
veg fyrir að fræðimenn hafí gert
nægilega grejn fyrir því hvemig
ættin var skipulögð. Hugtakið hafi
í raun verið notað um fleiri en eina
gerð ættakerfa. Niðurstaða hennar
verður enda sú að hugtakið ættar-
samfélag sé ónothæft til að skýra
það þjóðskipulag sem ríkti á fyrstu
öldum byggðar í landinu. Röksemd
hennar felst í því að hér hafí verið
við lýði svokallað beggjaættakerfí
þar sem skyldleiki er rakinn frá
hverjum einstakiingi sem þýddi að
hver og einn tilheyrði bæði föður-
og móðurætt. Af því leiðir að ættin
var hér ótryggur grundvöllur hins
pólitíska bandalags, öfugt við þau
samfélög feðraættakerfisins þar sem
ætterni er rakið eftir öðru kyninu frá
forföður og hver og einn tilheyrir
aðeins einni ætt þannig að' mörk
milli ætta eru skýr. Um leið bendir
Agnes á að ekkert samfélag er í
raun byggt eingöngu á einni gerð
ættakerfís og að tilhneigingar til
feðraættakerfís hafi gætt, til dæmis
í formi forgangs föðurættar hugsan-
lega í þeim tilgangi að varðveita
betur völd innan sömu fjölskyldu.
Pólitísk bandalög á grundvelli ættar
héldu af þessum sökum illa eins og
saga Sturlunga ber vitni um; höfð-
ingjar innan sömu ættar tóku eigin
hagsmuni fram yfír hagsmuni ættar-
innar sem heildar og stóðu ekki sam-
an sem skyldi.
Að mati Agnesar gaf beggjaætta-
kerfið konum sterkari stöðu þar sem
þær héldu áfram að tilheyra eigin
ætt eftir að þær gengu í hjónaband.
Þannig tekur hún dæmi af Steinunni
Jónsdóttur sem hélt áfram að til-
heyra Svínfellingum þótt hún væri
gift Ögmundi Helgasyni í Kirkjubæ
og standa vörð um hagsmuni frænda
sinna. Hún er dæmi um konu sem
verður gerandi í frásögn sem snýst
að mestu um deilur milli karla og
aðferðir til að leysa þær og komast
til valda. Konur voru þannig að mati
Agnesar ekki viljalaus verkfæri held-
ur gat hugsanlega stafað af þeim
ógn, máttur þeirra í samfélagi blóð-
hefndar var mikill. Þær gátu í krafti
kynferðis síns haft áhrif á menn sína
og voru af þeim sökum valdameiri
en lög Grágásar gefa til kynna. Þær
eggjuðu menn til dáða og tóku í
sumum tilfellum þátt í sjálfum of-
beldisverkunum. Og af því að þær
voru ekki taldar til vígamanna á
sama hátt og karlmenn, gátu þær
haft raunveruleg opinber völd sem
þær beittu einkum til að standa vörð
um hagsmuni hópsins sem þær til-
heyrðu og koma að sáttum. Þær
gátu hugsanlega nýtt sér að vera sá
hlekkur sem tengdi ættimar saman.
í þessu samhengi er frægasta dæm-
ið saga Steinvarar Sighvatsdóttur
sem samkvæmt Þórðar sögu kakala
kom ásamt biskupi að sættargerð
milli Þórðar bróður síns og Gissurar
Þorvaldssonar árið 1242: „Sömðust
þá sættir með því móti, at biskup
ok Steinvör skyldi um gera. En þat,
er þau yrði eigi á sátt, þat skyldi
gera Steinvör ein“ (193). Niðurstaða
Agnesar er sú að konur hafi gegnt
því hlutverki að vera á verði, þær
hafi verið fylgismenn ákveðinnar
jafnvægispólitíkur, gætt þess að per-
sónulegur réttur manna væri ekki
hafður að engu og leitast við að ná
fram réttlæti ef brotið var á fjöl-
skyldumeðlimum.
Agnes styður mál sitt með fjölda
dæma úr Sturlungu og Grágás og
tekst á allan máta vel að vinna úr
heimildum sínum. Varnaglar eru
slegnir á réttum stöðum, til að mynda
varðandi þá þætti þar sem lög stang-
ast á við frásagnir og veruleika. Hún
bendir réttilega á að kaþólsku kirkj-
unni tókst ekki í einu vetvangi að
hafa djúpstæð áhrif á siðgæðisvitund
manna á þjóðveldisöld. Kenningar
kirkjunnar um heilagleika hjóna-
bandsins festu ekki rætur fyrr en
eftir að þjóðveldistíma lauk, hjóna-
bandið bar öll einkenni ættar- eða
fjölskyldusamnings á 12. og 13. öld.
Höfðingjar treystu völd sín í gegnum
mægðir. Siðferðisreglur voru ekki í
öllu sniðnar að kenningum páfastóls-
ins í Róm þrátt fyrir viðleitni ýmissa
kirkjunnar manna, til dæmis Þorláks
biskups helga og skriftaboða hans,
til að hafa áhrif á kynhegðun og
bæta siði landsmanna.
Það er ekki síst sá hluti verks
Agnesar sem lýtur að siðferði Islend-
inga á 12. og 13. öld sem tíðindum
sætir. Rannsókn hennar er þar við-
leitni til að fylla þá mynd sem fyrir
er af kynferðissögu þjóðveldisaldar.
Henni tekst vel að samhæfa umfjöll-
un um ættarkerfi, völd og kynferði
og varpa þannig ljósi á þetta mikil-
væga svið íslenskrar sögu. Um leið
dregur hún fram í sviðsljósið máttug-
ar meyjar sem höfðu í senn bein og
óbein áhrif á framvindu mála á þjóð-
veldistímanum.
Bókin er prýðilega skrifuð og frá-
gangur allur til fyrirmyndar þannig
að hún á ekki aðeins erindi við fræði-
menn heldur einnig hinn almenna
lesanda sem áhuga hefur á sögu 12.
og 13. aldar.
Eiríkur Guðmundsson