Morgunblaðið - 04.05.1996, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 4. MAÍ1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 4. MAÍ1996 31
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
AFALL FYRIR
ÍHALDSFLOKKINN
NIÐURSTAÐA sveitarstjórnakosninganna í Bretlandi á
fimmtudag er enn eitt áfallið fyrir íhaldsflokkinn.
Flokkurinn tapaði nær helmingi þeirra sæta er hann hafði
fyrir kosningarnar og fékk áþekkt fylgi og flokkur Fijáls-
lyndra demókrata.
Breskir fréttaskýrendur hafa reiknað út að ef um þing-
kosningar hefði verið að ræða hefði Verkamannaflokkurinn
öðlast 137 atkvæða meirihluta og íhaldsflokkurinn setið
uppi með 148 þingmenn af 659.
Þrátt fyrir það heldur John Major, forsætisráðherra og
leiðtogi íhaldsmanna, því fram að íhaldsflokkurinn muni
vinna sigur í næstu þingkosningum, sem verður að halda í
síðasta lagi í maímánuði á næsta ári.
Undanfarin ár hafa verið íhaldsmönnum erfið og þeir
eiga vissulega á brattann að sækja eigi spá Majors að rætast.
íhaldsflokkurinn hefur verið við völd í Bretlandi frá 1979
og ólíklegt verður að teljast að sami flokkurinn geti haldið
völdum í á þriðja áratug. Þreytu gætir jafnt meðal kjósenda
sem innan flokksins og krafan um breytingar, þótt ekki
væri nema breytinganna vegna, hefur mikinn hljómgrunn.
Hinn nýi leiðtogi Verkamannaflokksins, Tony Blair, hefur
yfir sér blæ ferskleika, sem íhaldsmenn skortir vegna langr-
ar stjórnarsetu.
Innanflokksdeilur hafa gert flokknum erfiðara fyrir.
Margaret Thatcher var þröngvað úr embætti vegna deilna
um Evrópumál og Major hefur sömuleiðis orðið að búa við
stöðugar vangaveltur um framtíð sína. Sigur hans yfir John
Redwood í leiðtogakjöri á síðasta ári virðist ekki hafa styrkt
stöðu hans verulega. Ekki hefur tekist að ná sáttum um
Evrópumálin í flokknum og ráðherrar hans eru taldir hafa
haldið klaufalega á kúariðumálinu.
Það má þó þrátt fyrir allt færa rök fyrir því að íhaids-
flokkurinn hafi náð botninum í óvinsældum. Ósigurinn á
fimmtudag var ekki eins mikill og spáð hafði verið og 30%
kosningaþátttaka bendir til að stór hluti óánægðra íhalds-
manna hafi setið heima. Fylgi flokksins er líka þrátt fyrir
allt meira en það var í sveitarstjórnakosningum á síðasta
ári en afhroð flokksins þá varð kveikjan að framboði Redwo-
ods.
Stjórn Majors hyggst reyna að sitja út kjörtímabilið, þó
að hún hafi einungis eins sætis meirihluta á þingi, og vona
ráðherrarnir að bættur hagur almennings vegna efnahags-
legrar uppsveiflu muni auka vinsældir flokksins.
Helsta von íhaldsmanna er að þeim takist að setja niður
eigin deilur og beina í staðinn spjótunum að Blair og Verka-
mannaflokknum. Benda þeir á að kosningasigur þeirra árið
1992 hafi einnig gengið þvert á allar skoðanakannanir og
að fordæmi séu fyrir miklu tapi stjórnarflokks í sveitar-
stjórnakosningum.
Forskot Verkamannaflokksins í skoðanakönnunum er nú
um 25 prósentustig og ekki eru fordæmi fyrir því að flokki
hafi tekist að snúa slíkri stöðu við á einungis einu ári líkt
og Major verður nú að reyna.
SKULDIR
HEIMILA - BREYTTAR
FORSENDUR
>
Aundanförnum misserum hefur sívaxandi skuldasöfnun
heimik vakið athygli og leitt til umræðna á opinberum
vettvangi. í grein eftir Grétar J. Guðmundsson, rekstrar-
stjóra Húsnæðisstofnunar, sem birtist í fasteignablaði Morg-
unblaðsins í gær, segir að skuldir heimila nemi nú 120%
af /áðstöfunartekjum þeirra og geti varla vaxið meira.
í grein þessari segir höfundur m.a.: „Hins vegar getur
greiðslumatið ekki komið í veg fyrir greiðsluerfiðleika, ef
forsendur kaupendanna breytast eftir kaup.“
Það er erfitt við að eiga, ef forsendur breytast vegna
veikinda, atvinnumissis o.s.frv. Öðru máli gegnir, þegar
forsendum fyrir fjárfestingum fólks og fyrirtækja er breytt
með stjórnvaldsákvörðunum. Við það er hægt að ráða með
því að stjórnvöld taki slíkar ákvarðanir með svo löngum
fyrirvara, að fólki gefist ráðrúm til að gera viðeigandi ráð-
stafanir. Það er tímabært að opinberir aðilar setji sér þær
starfsreglur, að slíkar ákvarðanir séu teknar með ekki minna
en árs fyrirvara, eins og víða tíðkast.
126. GR. stjórnarskrár lýðveldis-
ins íslands segir svo: „Ef Al-
þingi hefur samþykkt laga-
frumvarp, skal það lagt fyrir
forseta lýðveldisins til staðfestingar
eigi síðar en tveimur vikum eftir
að það var samþykkt, og veitir stað-
festingin því lagagildi. Nú synjar
forseti lagafrumvarpi staðfestingar,
og fær það þó engu að síður laga-
gildi, en leggja skal það þá svo fljótt
sem kostur er undir atkvæði allra
kosningábærra manna í landinu til
UMDEILT ÁKVÆÐI
UM MÁLSKOTSRÉTT
samþykktar eða synjunar með leyni-
legri atkvæðagreiðslu. Lögin falla
úr gildi ef samþykkis er synjað en
ella halda þau gildi sínu.“
Þetta ákvæði stjórnarskrárinnar
hefur orðið tilefni til áskorana á
hendur þremur forsetum um að
snúast gegn ákvörðunum Alþingis,
síðast í ársbyijun 1993 þegar Al-
þingi samþykkti lög um þátttöku
Islands í EES. Þá bárust forseta
íslands, frú Vigdísi Finnbogadóttur,
áskoranir frá hópi manna þar sem
hún var hvött til þess að nota um-
rætt ákvæði í stjórnarskránni til
þess að tryggja að þjóðaratkvæða-
greiðsla færi fram um málið, en
slíka tillögu hafði Alþingi áður fellt.
Varð þetta til þess að forsetinn flutti
sérstaka yfirlýsingu á ríkisráðsfundi
þar sem sagði m.a. að forseta ís-
lands hefðu borist áskoranir fjölda
mætra Islendinga þar sem þess
væri óskað að forseti beitti áhrifum
sínum til þess að samningur um
Evrópskt efnahagssvæði yrði lagður
fyrir þjóðaratkvæði.
„Það má öllum ljóst vera að við
þær aðstæður er forseta ___________
mikill vandi á höndum og
ber að sýna ítrustu vark-
árni og kynna sér allar
hliðar málsins til þrautar.
Það hef ég gert og til
þess að geta greint ríkis-
stjóm skýrt og grannt frá
aðstöðu minni og afstöðu
hef ég boðað til þessa
fundar. Árið 1946 í forset- _____
atíð Sveins Björnssonar
bárust forseta tilmæli af þessu tagi,
og nú eins og þá er boðað til rikis-
ráðsfundar.
Frá stofnun lýðveldis á íslandi
hefur embætti forseta íslands verið
í mótun. Þar hefur jafnt og þétt
styrkst sá meginþáttur embættisins
að vera óháð og hafið yfir flokka-
pólitík og flokkadrætti, en um leið
samnefnari fyrir íslenska þjóðmenn-
Rökrétt væri í
Ijósi reynsl-
unnarað huga
að því að af-
nema synjun-
arrétt forset-
ans eða tak-
marka hann
ingu, mennta- og menningarstefnu
íslendinga, tákn sameiningar en
ekki sundrungar. Glöggt vitni um
það eðli embættisins er að enginn
forseti hefur gripið fram fyrir hend-
ur á lýðræðislega kjörnu Alþingi,
sem tekið hefur ákvarðanir sínar
með lögmætum hætti,“ sagði orð-
rétt í yfirlýsingunni, og á ríkisráðs-
fundinum staðfesti frú Vigdís Finn-
bogadóttir með undirskrift sinni lög-
in um þátttöku íslands í Evrópska
efnahagssvæðinu.
Ekki gert ráð fyrir afskiptum
forseta
Frá því tilviki sem frú Vigdís vitn-
ar til varðandi Svein Björnsson,
fyrsta forseta lýðveldisins, er greint
í bók Agnars Kl. Jónssonar, fyrrver-
andi ráðuneytisstjóra og sendiherra,
umStjórnarráð íslands 1904-1964.
í bókinni fjallar Agnar um deilur
sem urðu haustið 1946 út af tillögu
sem þá lá fyrir Alþingi um samning
milli íslands og Bandaríkjanna um
_________ niðurfellingu herverndar-
samningsins frá 1941
o.fl., en deilurnar urðu til
þess, að boðað var til sérs-
taks rikisráðsfundar þar
sem forseti íslands hélt
ræðu.
„Þar skýrði hann frá,
að honum hefðu borist til-
mæli um að beita áhrifum
_________ sínum við Alþingi um, að
þjóðaratkvæðagreiðsla
yrði viðhöfð um tillöguna. Eftir ræki-
lega íhugun hefði hann komist að
þeirri niðurstöðu, að stjórnarskráin
gerði ekki ráð fyrir slíkum afskiptum
forseta af málum, sem Alþingi fjall-
aði um, og að slík afskipti mundu
þar af leiðandi ekki vænleg til áhrifa.
Hann taldi ekki heldur rétt af öðrum
ástæðum að gera slíka tilraun,“ seg-
ir Agnar í bók sinni.
Nokkur umræða hefur orðið um valdsvið
embættis forseta íslands upp á síðkastið í
tengslum við forsetakosningamar sem fram
fara í sumar. Þar er fyrst og fremst um að
ræða svokallað neitunarvald forseta eða mál-
skotsrétt sem kveðið er á um í stjómar-
skránni. Hallur Þorsteinsson kynnti sér
málið og í samantekt hans kemur í ljós að
umræða af þessu tagi er ekki ný af nálinni.
Árið 1966 stóð Ásgeir Ásgeirs-
son, annar forseti lýðveldisins,
frammi fyrir sömu spurningu og
þau Sveinn Björnsson árið 1946
og frú Vigdís Finnbogadóttir árið
1993. Þá gengu þeir Lúðvík Jóseps-
son, formaður þingflokks Alþýðu-
bandalagsins, og Gils Guðmunds-
son alþingismaður á fund forseta
íslands og fóru þess á leit fyrir
hönd þingflokks Alþýðubandalags-
ins, að forseti beitti forsetavaldi
sínu til þess að láta fara fram þjóð-
aratkvæðagreiðslu um nýsamþykkt
lög um lagagildi álsamnings ríkis-
stjórnarinnar við Swiss Aluminium,
þannig að þau yrðu ekki látin öðl-
ast gildi nema meiri hluti þeirra,
sem þátt tækju í atkvæðagreiðsl-
unni, hefði samþykkt lögin.
Þessari málaleitan svaraði Ás-
geir Ásgeirsson á þá leið að Al-
þingi hefði þegar samþykkt frum-
varpið og hann sæi ekki ástæðu til
annars en að staðfesta lögin, þegar
þau yrðu lögð fyrir hann.
Á rætur að rekja til
stjórnarskrárinnar frá 1874
Ein ýtarlegasta heimild um emb-
ætti forseta íslands er
prófritgerð Haraldar Jo-
hannessen fangelsis-
málastjóra í lögfræði frá
1983. Þar kemur fram
að umrætt ákvæði stjórn-
arskrárinnar um_ mál-
skotsrétt forseta íslands
á rætur að rekja til stjóm-
arskrárinnar frá 5. janúar
1874, en í 10. grein henn-
ar sagði að samþykki
konungs þyrfti til að nokkur álykt-
un Alþingis gæti fengið lagagildi.
Að því er fram kemur í grein Gunn-
ars G. Schram lagaprófessors um
verkefni og völd forseta íslands,
sem birtist í Morgunblaðinu 22.
janúar 1983, synjaði konungur alls
91 sinni um staðfestingu á lögum
sem Alþingi hafði samþykkt á tíma-
bilinu frá því stjórnarskráin var
sett 1874 þar til heimastjórn komst
á laggimar hérlendis árið 1904.
Gunnar segir að með þingræðinu og
heimastjórninni hafi orðið þáttaskil,
en síðasta lagasynjun konungs átti
sér stað 30. nóvember 1914 þótt
hann héldi þessum rétti allt til 1944
þegar lýðveldið var stofnað.
Gunnar segir í greininni að hann
hyggi það fyrirkomulag sem upp var
tekið af þeim sem sömdu lýðveldis-
stjórnarskrána einstætt meðal sjálf-
stæðra þjóða.
„Þetta er allundarlegt ákvæði, sem
aldrei hefur reynt á í framkvæmd
þar sem forseti hefur aldrei synjað
um samþykki sitt. Aðalannmarkinn
á þessu fyrirkomulagi er sá að í und-
irbúningi og aðdraganda þjóðarat-
kvæðagreiðslunnar hljóta forseti og
meirihluti Alþingis óhjákvæmilega
að koma fram sem andstæðingar.
Hér vill forseti hafa að engu og
stöðva, með liðsinni þjóðarinnar, lög
sem meirihluti Alþingis hefur sam-
þykkt. Hann verður því að skýra mál
sitt opinberlega - gera
grein fyrir því hvers vegna
hann vill verða að vettugi
vilja Alþingis, og þá vænt-
anlega ríkisstjórnarinnar.
Á sama hátt myndi meiri-
hluti Alþingis þurfa að
skýra sín sjónarmið í að-
draganda þjóðaratkvæða-
greiðslunnar. Þessir tveir
aðilar yrðu því óhjákvæmi-
lega að koma fram sem
andstæðingar í þessu efni.
Augaleið gefur að slík aðstaða sem
hér skapast er óæskileg og óeðlileg.
Forsetinn er og á að vera sameining-
artákn þjóðarinnar, hafinn yfir orra-
hríð stjórnmálabaráttunnar. Er þess-
vegna ekki að undra að skoðanir
hafa verið skiptar um það hve æski-
legt þetta fyrirkomulag er. Ef til vill
er það ein ástæða þess að enginn af
Menn vildu
ekki eiga það
á hættu að
forseti gæti
hindrað
löglega
samþykkt
Alþingis
forsetum lýðveldisins hefur nokkru
sinni gripið til þess ráðs að neita
að staðfesta lagafrumvarp sem Al-
þingi hefur samþykkt,“ segir Gunn-
ar.
Óvenjuleg eða jafnvel
einstæð grein
Fleiri fræðimenn og stjórnmála-
menn hafa fjallað um 26. grein
stjórnarskrárinnar, og þá oftast af
gefnu tilefni. Meðal þeirra er Ólafur
Jóhannesson, sem segir í riti sínu
um Stjórnskipun íslands að sú skip-
an, sem ákveðin sé með 26. grein-
inni sé óvenjuleg eða jafnvel ein-
stæð, og skoðanir skiptar um það,
hversu heppileg hún sé.
„Er óneitanlega einkennilegt, að
frumvarp skuli þegar fá lagagildi,
þrátt fyrir staðfestingarsynjun for-
seta. Er og á það bent, að þjóðarat-
kvæði sé löggjafaraðili, sem ekki
eigi að leita til, nema mikið liggi
við, eða um sé að tefla meginatriði
í lagasetningu. Eins og 26. gr.
stjskr. er úr garði gerð, þarf varla
að reikna með lagasynjunum, en ef
til kæmi, yrði sjálfsagt óhjákvæmi-
legt að setja lög um þjóðaratkvæða-
greiðsluna. Væri eðlilegt að sett
væru almenn lög um það efni,“ seg-
ir Ólafur í riti sínu.
í viðtali sem Matthías Johannes-
sen, ritstjóri Morgunblaðsins, átti
við dr. Bjarna Benediktsson, þáver-
andi forsætisráðherra, og birtist í
Morgunblaðinu 9. júní 1968 sagði
dr. Bjarni að sannast sagna ætti
ekki að beita' 26. ákvæði stjórnar-
skrárinnar þar'sem þingræði sé við-
haft. Þarna sé einungis um örygg-
isákvæði að ræða sem deila megi
um hvort heppilegt hafi verið að
setja í stjórnarskrána. Um tildrög
þess að ákvæðið var sett inn í stjórn-
arskrána sagði dr. Bjarni:
„Ástæðan til þess var sú, að þeg-
ar verið var að semja frumvarpið
að lýðveldisstjórnarskránni var
utanþingsstjórn, sem meirihiuti Al-
þingis undi mjög illa, þó að ekki
væri hægt að ná samkomulagi um
þingræðisstjórn. Með réttu eða
röngu töldu margir þingmenn, þar
á meðal ég, að þáverandi ríkisstjóri,
hefði við skipun utanþingsstjórnar-
innar farið öðru vísi að, en þingræð-
isreglur segja til um. Menn óttuðust
þess vegna, að innlendur þjóðhöfð-
ingi kynni að beita bókstaf stjórnar-
skrárinnar á annan veg, en konung-
ur hafði ætíð gert frá því að landið
fékk viðurkennt fullveldi 1918 —
og þar með taka afstöðu með eða
móti lagafrumvörpum alveg gagn-
stætt því, sem ætlast er til í þing-
ræðislandi, þar sem staðfesting
þjóðhöfðingja á gerðum löggjafar-
þings er einungis formlegs eðlis.
Menn vildu ekki eiga það á hættu,
að forseti gæti hindrað löglega sam-
þykkt Alþingis með því að synja
henni staðfestingar, heldur tæki
lagafrumvarp engu að síður gildi,
en vald forseta yrði takmarkað við
það eitt að geta þá komið fram þjóð-
aratkvæðagreiðslu um málið. Þetta
ákvæði skýrist þess vegna eingöngu
af því tímabundna ástandi, sem hér
ríkti á árunum 1942-1944 og hefur
reynslan síðan bent til að þessi var-
úð þingsins hafi verið ástæðulaus.
Ekki er kunnugt, að forseta hafi
nokkru sinni komið til hugar að
stofna til þess glundroða, sem af
því mundi leiða, ef hann ætlaði að
hindra Alþingi í löggjafarstarfi
þess.“
Tillaga frá stjórnarskrárnefnd
um breytingar
Stjórnarskrárnefnd kom fram
með tillögur um breytingar á
stjórnarskránni árið 1983, og í þeim
var gert ráð fyrir að breyta 26.
greininni á þann veg að áður en
forseti tæki ákvörðun um staðfest-
ingu laga gæti hann leitað álits
þjóðarinnar í þjóðaratkvæða-
greiðslu. Gunnar G. Schram segir
í áðurnefndri grein sinni í Morgun-
blaðinu að þannig hefði forseti því
tækifæri til þess að kanna fyrirfram
hug þjóðarinnar til málsins í stað
þess að ganga í berhögg við vilja
Alþingis áður en þjóðin hefði látið
álit sitt í ljós. Ef frumvarpið væri
samþykkt í þjóðaratkvæðagreiðslu
væri forseta skylt að staðfesta það,
en ef það væri fellt hefði forseti
frjálsár hendur. Með þessu væri
lagasynjunarrétti forseta haldið í
stjórnarskránni, en í nýrri gerð og
búningi.
„Á þennan hátt er komið í veg
fyrir árekstra á milli forseta og Al-
þingis, sem núgildandi ákvæði hlýt-
ur óhjákvæmilega að hafa í för með
sér. Breytingin er því tvímælalaust
til bóta. Og ef til vill mun hún hafa
það í för með sér að þetta ákvæði
verði virkari þáttur í störfum forseta
íslands en það hefur verið hingað
til,“ segir Gunnar í greininni.
I áðurnefndri ritgerð sinni segir
Haraldur Johannessen að telja verði
að forseti skuli ekki hafa það mál-
skotsvald sem hann hefur. Ákvæði
26. greinar stjórnarskrárinnar og
tillögur stjórnarskrárnefndar eigi
rætur að rekja til lagasynjunarvalds
konungs og séu óþingræðislegar.
„Alþingi og ríkisstjórn verður
treyst til að fara með málefni þjóðar-
innar og skal því haldið fram að það
sé ólýðræðislegt að forseti hafi mál-
skotsvald þar sem þjóðkjörnir full-
trúar hafa fjallað um mál eða ríkis-
stjórn,“ segir Haraldur.
Raunverulegt synjunarvald
ekki vænlegur kostur
Á fræðafundi sem Orator, félag
laganema, hélt í febrúar 1993 um
réttarstöðu forseta íslands sam-
kvæmt stjórnarskránni, voru fram-
sögumenn þeir Sigurður Líndal pró-
fessor, Björn Bjarnason, alþingis-
maður og núverandi menntamála-
ráðherra, og Gunnar G. Schram
prófessor. Gunnar vitnaði í fram-
sögu sinni í áðurnefnt álit Ólafs
Jóhannessonar á 26. grein stjórnar-
skrárinnar, og sagði að svo virtist
sem margir hverjir af þeim, sem
sendu undirskriftir sínar til forseta
íslands og hvöttu hann til að synja
EES-frumvarpinu staðfestingar,
hefðu ekki lesið 26. greinina og
ekki gert sér grein fyrir í hvaða
stöðu þeir voru að setja forsetann.
„Þar er vitanlega aðeins um af-
leiðingu að ræða en ekki frumat-
höfn. Fyrst þarf forsetinn að ganga
í berhögg við vilja þings og stjórnar
og lýsa því yfir að hann sé með
synjuninni efnislega ósamþykkur
því frumvarpi sem lagt er fyrir
hann. Afleiðingar þessarar synjun-
ar eru að í kjölfarið kemur þjóðarat-
kvæðagreiðsla. Það er eins og
mönnum hafi ekki verið ljóst að það
er aðeins vers númer tvö. Það er
því kannski ekki furða að Ólafur
Jóhannesson hafi kveðið upp þenn-
an dóm yfir þessu ákvæði,“ sagði
Gunnar.
Hann vék síðan að þeim kostum
sem væru í stöðunni. í fyrsta lagi
að auka vald forsetans og fara þar
með í gamla farið; að fela forseta
raunverulegt synjunarvald, en það
taldi Gunnar ekki vænlegan kost í
ljósi þingræðisreglunnar. Annar
kostur í stöðunni væri að breyta
ákvæðinu og minntist Gunnar sér-
staklega á álit stjórnarskrárnefndar
frá 1983 í því sambandi.
„Stjórnarskrárnefndin vildi með
sinni tillögu taka vandann að vissu
leyti frá forsetanum. Hún vildi
koma í veg fyrir að forsetinn yrði
settur í jafnerfiða stöðu og kom á
daginn níu árum síðar. Þetta er að
mínu mati mun betri leið, mun
æskilegra ákvæði en það sem við
höfum nú í stjórnlögum,“ sagði
Gunnar.
Hann velti því líka upp hvort
menn stæðu ekki frammi fyrir
ásjónu fortíðar í þessu ákvæði og
kannski væri ástæða til þess að
afnema það með öllu úr stjórnlög-
um, eins og t.d. Svíar hefðu gert.
Það kæmi til greina, en þá þyrfti
einnig að huga að öðrum úrræðum,
svo sem stjórnlagaráði sem hægt
væri að vísa deilumálum til eða að
taka upp í stjórnarskrána ákvæði
sem heimilaði t.a.m. íjórðungi kjós-
enda að krefjast þjóðaratkvæða-
greiðslu um tiltekin mál með undir-
skriftasöfnun.
Forseti verður að vera
efnislega ósamþykkur
Björn Bjarnason gerði einnig að
umtalsefni það mál sem kom í kring-
um staðfestingu forseta íslands á
frumvarpi til laga um EES, og sagð-
ist hann aldrei verið í vafa um að
forseti íslands myndi staðfesta
frumvarpið. Hann sagði að forsend-
an fyrir því að forseti beitti því valdi,
sem hann hefði samkvæmt 26. grein
stjórnarskrárinnar, væri að hann
væri andvígur því máli sem Alþingl
hefði samþykkt og tæki þá efnislegu
afstöðu að hafna málinu.
„Það er ekki um það að ræða
að forseti standi í þeirri stöðu að
hann geti tekið ákvörðun um að
vísa málinu til þjóðarinnar, heldur
verður hann að vera efnislega
ósamþykkur málinu og vera reiðu-
búinn til að taka þátt í opinberum
umræðum um málið á vettvangi
stjórnmálabaráttunnar og knýja
fram í atkvæðagreiðslunni þá efnis-
legu niðurstöðu sem er í samræmi
við þá skoðun að viðkomandi mál
eigi ekki að ná fram að ganga,“'
sagði Björn.
Hann sagði að það væri skoðun
sín að undirskriftasöfnunin og
áskoranir á hendur forsetanum hafí
verið til þess fallnar að grafa undan
þeim samhug sem ríki um embætt-
ið. „Embætti forseta íslands er og
á að vera sameiningartákn lýðveldis-
ins. Stjórnmálamenn eiga að standa
í flokkadeilum. Það fer alls ekki vel
á því að draga embætti forseta ís-
lands inn í slíkar deilur.“
Björn vék að því í lok framsögu-
ræðu sinnar að rökrétt væri í ljósi
reynslunnar að hugað væri að því
að afnema synjunarrétt forsetans
eða takmarka hann, t.d. þannig að
forsetinn gæti ekki beitt ákvæðinu
nema að tillögu ráðherra.
„Ég tel að okkur íslendingum sé
nauðsynlegt eins og öðrum þjóðum
að eiga þjóðhöfðingja sem er tákn
sameiningar inn á við og þjóðarinn-
ar út á við. Ég er þeirrar skoðunar
að slíkur embættismaður geti starf-
að af fullri reisn án þess að geta
gripið fram fyrir hendurnar á lög-
gjafarvaldinu," sagði Björn.
Eðlilegt aðhald
Sigurður Líndal prófessor sagði
nauðsynlegt að menn hefðu í huga
þegar rætt væri um stjórnskipulega
stöðu forseta íslands, að hann væri
annar handhafi löggjafarvaldsins.
Það kæmi fram í 2. grein stjórnar-
skrárinnar og ef eitthvað væri hrófl-
að við 26. greininni þyrfti jafnframt
að lagfæra 2. greinina. Sigurður
sagði að í núverandi mynd væri
samræmi milli þessara greina. Það
aðhald sem 26. greinin veitti þinginu
væri eðlilegt og nauðsynlegt og
þrátt fýrir þetta aðhald þekktist það
varla að löggjafarþing gæti leikið
eins lausum hala og það gerði hér
á Islandi. Þessi regla sem kæmi fram
í 26. grein væri því síður en svo
guðlast.
Sigurður sagði að enga almenna
reglu væri hægt að gefa um það
hvaða afleiðingar synjun staðfest-
ingar hefði. Það færi eftir því um
hvaða mál væri að ræða.
„Auðvitað getur allt farið í bál
og brand og auðvitað getur það leitt
til allskonar vandræða, en ég sé
ekki að það þurfi að gera það undir
öllum kringumstæðum. Mér sýnist
að það gæti jafnvel haft æskilegar
hliðar að forseti hefði slíkt vald,“
sagði Sigurður.
Hann sagðist alveg geta verið
sammála því að fyrirkomulag 26.
greinar stjórnarskrárinnar væri ekki
að öllu leyti heppilegt, en hins vegar
væri hann eindregið þeirrar skoðun-
ar að forseti ætti að hafa visst
stjórnskipulegt vald, meðal annars
synjunarvald í einhverri mynd.
Sigurður vék síðan að þeirri
spurningu hvort sú stefna að draga
úr valdi þjóðhöfðingjans væri heppi-
leg og sagði að stjórnskipunarþróun
á Islandi væri komin í það horf að
til nokkurs háska stefndi. Það birt-
ist m.a. í óhóflegu framsali lög-
gjafarvalds og óhóflegum afskiptum
löggjafarvalds af framkvæmdavald-
inu.
„Þessi þróun, sem menn kalla
þingræði og hefur leitt til þess að
vald þingsins hefur vaxið, er að
mínum dómi ekki heppileg. Það er
alveg nauðsynlegt að skapa eitt-
hvert mótvægi við þetta,“ sagði Sig-
urður.