Morgunblaðið - 04.05.1996, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 4. MAÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Sálkönnun
FREUD skilgreindi
það sem kalla mætti
„orsakalögmál dulvit-
undar“, samhengið
milli niðurbældra til-
fmninga bernskuára,
svokallaðra „dulda“
og óhamingju síðar í
lífinu. Þessi þekking á
dulvitund mannsins
hefur legið fyrir sem
viðurkennd vísindi í
hagnýtanlegu formi í
100 ár. Freud upp-
götvaði aðferð til að
losa sjúkling við þess-
ar duldir. Hann upp-
götvaði, að duldir leita
sjálfar út, og dáleiðsla
var því óþörf. Aðferð Freuds kali-
ast „Psychoanalysis" (e. psycho =
sálar, analysis = greining, könnun)
sálgreining eða sálkönnun.
Grundvallarregla sálkönnunar
var óhindruð hugtengsl, sem felur
í sér að gefa sjúklingi algjörlega
lausan tauminn. Sjúklingur er í
hvíld og með fullri meðvitund.
Rökhugsun og vilji eru óvirk. Þá
fær dulvitundin stjórnina og tekur
til starfa. Niðurbældar tilfinningar,
sem þjaka sjálfsvitund-
ina, bijótast út á til-
fmningaþrunginn hátt
og beinast að sálkönn-
uði. Hann verður þo-
landi. Sjúklingur sér
sálkönnuð ýmist með
augum meðvitundar
með réttan persónu-
leika eða með augum
dulvitundar og þá með
persónuleika ofbeldis-
manns, sem ofbeldis-
manninn frá bemsku.
Það er þetta fyrirbæri,
sem heitir „transfer-
ence“. Venjulega segir
sjúklingur skilið við
ofbeldismanninn og fer
heim í því ástandi, en vissulega
getur komið fyrir, að sjúklingur
hlaupi burtu í geðshræringu með
sálkönnuðinn sem ofbeldismann í
höfðinu. Þegar heim er komið,
heldur geðshræringin áfram, en
myndinni verður ekki breytt. Sál-
fræðin greinir frá raunverulegum
dæmum, þar sem sjúklingur lýsir
því, hvernig hann upplifði hjálpar-
mann sinn ýmist sem hann sjálfan
•eða ofbeldismanninn frá bernsku.
Krístin trú lumar á lífs-
hamingju, segir Jón
Brynjólfsson, sem ung-
dómurinn virðist bíða
eftir að uppgötva.
Við sálkönnun myndast furðu-
legt ástand. Meðvitund og dulvit-
und virðast vera virkar til skiptis,
en minni þeirra eru aðgreind og
óaðgengileg hinni vitundinni skv.
Sperry. Sálkönnuður er aðeins
hlutlaus athugull áhorfandi, sem
reynir að finna samband milli at-
burða bernskureynslu og sálrænna
vandamála og reynir að láta sjúkl-
inginn sjálfan gera sér grein fyrir
sambandinu. Mistakist það, verður
batinn ekki varanlegur. Sálrænt
samband sjúklings og sálkönnuðar
verður við þessar aðstæður alveg
einstakt og mjög náið og hefur
verið kallað „gagnúð“. Það getur
orðið svo tilfinningaþrungið að við
getur legið að allt springi í loft upp
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
Þær tilfinningar sem bijótast út
Jón
Brynjólfsson.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
847. þáttur
UMSJÓNARMAÐUR hefur
um hríð dundað við að setja sam-
an ritkorn um sögu limrugerðar
hérlendis og erlendis, enda hefur
honum borist mörg limran. Hann
hefur gaumgæft bragfræði
Iimru, efni og einkenni. Þar með
hefur hann safnað allmörgum
dæmum og reynt að meta galla
og kosti, fánýti eða gildi limr-
unnar. Allt er það í molum og
uppkasti og verður ekki hér í
pistlum frekar farið út í þá sálma
að svo stöddu.
Ymsir fást við limrusmíð, þótt
þeir flíki því lítt eða ekki. Við
höfum löngum verið svo lánsam-
ir í fámenninu íslendingar, að
eiga menn sem bæði hafa verið
listamenn og vísindamenn.
Próf. Baldur Jónsson, þjóð-
kunnur vísindamaður, bregður
stundum fyrir sig öðru í seinni
tíð og gerist þá hagsmiður brag-
ar, sér og öðrum til gamans.
Hann hefur ort limrur undir
nokkrum tilbrigðum hins al-
genga háttar, og höfum við á
því samheitið tildrur. Undir-
flokkar eru: Glamra, flumbra
og klambra.
Dæmi um glömru:
Hallgrim langar í limru,
en ég læt hann í staðinn fá glömru
sem er íslenskt lag
á erlendum brag,
en alls ekki ættað frá Humru.
Til skýringar: Hallgrímur
Snorrason hagstofustjóri krafði
Baldur um limru, og má segja
að glamran væri höfuðlausn
hans.
En nú ætlar umsjónarmaður
að gefa Baldri sjálfum orðið:
„Um flumbruna er það að
segja að einhverjir sem voru á
starfsmannahátíð Hagstofunnar
í mars 1994 kölluðu glömruna
mína flumbru eftir á, viljandi eða
óviljandi, og var mér sagt frá
því fáeinum dögum síðar. Mér
fannst heitið ágætt, en auðvitað
gat ég ekki horfið frá „glömr-
unni“ því að hún var kirfilega
bundin í vísutetrinu. Mér fannst
hins vegar vel koma til greina
að hafa flumbruheitið á ein-
hveiju öðru afbrigði. En um það
hugsaði ég ekki meira fyrr en
ég sat hér og skrífaði þér á tölvu
mína nú um áramótin. Þá renndi
ég einhveiju á blaðið sem var
enn flumbrulegra en Hall-
grímsglamra og ætlaði þér, sem
stórasjó í bragfræði, að skil-
greina bragareinkennin!
Ef ég reyni nú að koma ein-
hveijum böndum á villing minn,
var víst hugmyndin sú að losa
svolítið um rímið á limrunni með
því að leyfa því að vera skot-
hendu. Það var allt og sumt.
Tildrur eru sem sé limrur með
skothendu rími, og þær eru í
megindráttum þrenns konar:
glömrur, flumbrur og klömbrur.
- Ef mér skjátlast ekki eru limr-
ur oftast þannig kveðnar að þær
hafa kvenrím í langlínum en
karlrím í skammlínum. En
stundum er þessu öfugt farið,
og stundum er kvenrím í öllum
línum eða karlrím eingöngu.
Langlínur eru jafnan saman um
rím, og skammlínur ríma inn-
byrðis, en langlínur ríma aldrei
við skammlínur (eða hvað?)
nema þá skothent.
Ég hugsa mér að tildrur hafi
öll þessi sömu einkenni og séu
einungis frábrugðnar í því að
hafa einhvers staðar skothent
rím, annaðhvort í langlínum eða
skammlínum ellegar innbyrðis í
hvorumtveggja.
Glamra heitir það afbrigði þar
sem karlrím er skothent (fer :
var) eða annað atkvæði kven-
ríms (fara : vera eða fara :
fari). Dæmigerð glamra hefir
skothent rím annaðhvort í lang-
línum eða skammlínum, en það
má vera skothent bæði í langlín-
um og skammlínum ef það er
ekki flumbrað. Um langlínu-
glömru höfum við þegar tvö
dæmi: „Hallgrím langar í limru“
og
Á glömru er enginn galli.
Hún er gersneydd öllu bulli;
hún yrkir sig sjálf,
er orðin hér hálf
og gengur svo koll af kolli.
Og um skammlínuglömru höf-
um við eitt dæmi:
„Ykkar líf er til milljarða metið“
sagði Meinholt og leit oní fletið,
„og háttum má ná
í helvíti þó,
að þið hjarið á meðan þið getið."
(Anonymus.)
Þetta getum við kallað að
glamra.
Flumbra var hugsuð („hugs-
uð“, taktu eftir!) þannig að kven-
rím væri a.m.k. á einum stað
skothent á báðum atkvæðum,
ef svo má að orði komast, t.d.
galin : þula og fara : væri. Það
er best að kalla þetta rím
flumbrað, enda líkt því að vera
skaddað eða óheilt. Við skulum
segja að næstfyrsta flumbran
hafi verið dæmigerð:
Það var flumbra í bréfinu falin,
og mér fannst hún ekki svo galin
að ég lét hana fara
og lét sem hún væri
svona þokkaleg lausamálsþula.
Þarna er flumbrað bæði í
skammlínu og lokalínu.
Klambra er blendingur úr
glömru og flumbru. Þá er bæði
glamrað og flumbrað í sömu vís-
unni:
Það var flumbra í bréfinu falin,
og mér fannst hún ekki svo galin
að ég lét hana fara
og lét hana vera
eins og laglega lausamálsþulu.
Þarna er ekki lengur flumbrað
í skammlínu, heldur glamrað,
og einungis flumbrað í lokin -
sem sé klambrað!
Innan þessara marka má svo
auðvitað hafa ýmis tilbrigði. Það
má t.d. flumbra í 2. línu og al-
ríma síðan á móti í lokalínu. Það
yrði þá flumbra þótt skammlínur
hefðu alrím, en klambra ef
glamrað væri í skammlínum...
P.S. Ég á bágt með að trúa
því að glömrur hafi ekki oft ver-
ið kveðnar áður. Nú rekst ég
t.d. á eina í Ljóðmælum Hrólfs
Sveinssonar, bls. 45. Hún heitir
Hundgá:
Um hádegið mætti ég hundi
sem hróðugur kom af fundi
fótgangandi
með frú í bandi
og gelti: „Góðan dag, frændi!"
úr dulvitund sjúklings beinast að
sálkönnuði, yfirfærast á hann. Það
eru þessi áhrif, sem kallast á ensku
„transference“, á dönsku „overför-
ing“ og hefur verið þýtt „gagnúð“.
Skv. íslenskri orðabók merkir
gagnúð í sálfræði: „Afstöðutengsl
sálsjúklings við lækni, líkt og við
vandamenn í bernsku.“ Þessi skil-
greining nær þó ekki þeim sál-
fræðilegu áhrifum sem þarna eiga
sér stað, yfirfærslu bernskutilfinn-
inga á lækninn.
Orðabók Websters tekur á
þessu: Transference, Psychoana-
lysis, „reproduction of emotions,
esp. those experienced in childhood
toward a person other than the
one toward whom they were init-
ially experienced." (Endurmyndun
tilfinninga einkum úr reynslu
bernskuára, á annan mann en
þann, sem reynslunni olli.)
Fyrirbærið felur í sér, að niður-
bæld reynsla sjúklings brýtur sér
leið upp á yfirborð meðvitundar,
og reiðin beinist gegn alsaklausum
manni sem hefur það eitt til saka
unnið að vera viðstaddur. Hjálpar-
maður er að fjarlægja meinsemd
úr dulvitund sjúklings, og sjúkling-
ur launar honum með því að upp-
lifa hann sem hinn raunverulega
ofbeldismann. Hann sameinar of-
beldiseiginleikann og persónu
hjálparmanns. Þannig er hjálpar-
maður í huga sjúklings kynferðis-
legur ofbeldismaður og þessi teng-
ing hefur átt sér stað á tilteknum
stað og stund. Þetta er reynsla
sjúklings, og hún er sönn sem ver-
andi reynsla hans og verður því
að koma í ljós. Þessi „sannleikur"
sjúklingsins er aðeins í huga hans
og ekki annars staðar. Það er líka
sannleikur, sem verður að koma í
ljós. Dulvitundin starfar heildrænt
skv. Sperry, og skynjað umhverfi
skýrir því myndina. I bókum sál-
fræði er þetta fyrirbæri „transfer-
ence“ skýrt út með raunverulegum
dæmum. Þar er sagt frá sjúkling-
um, sem í sálgreiningu upplifðu
sinn hjálparmann til skiptis sem
tvo persónuleika, hjálparmanninn
og ofbeldismanninn frá bernsku.
(Furður sálarlífsins bls. 41.) Fyrir
þessum sjúklingum var hvort
tveggja „sannleikur" í merking-
unni „upplifuð reynsla" og meira
að segja hjá einni og sömu mann-
eskju. Hins vegar var „hjálparmað-
ur með persónuleika ofbeldis-
manns“ aðeins til í huga sjúklings-
ins og var því ekki „raunveruleiki"
í venjulegri merkingu, „óháður
þeim, sem skynjar“.
Fýrir uppgötvun Freuds hafði
kona kölluð „Annie 0“ í meðferð
hjá sálfræðingnum Breuer ímynd-
að sér ástarlíf með honum allan
meðferðartímann, tilheyrandi
þungun og meðgöngu, án þess
Breuer grunaði neitt. Þegar hann
hætti meðferðinni og hún var kom-
in heim varð hún veikari en nokkru
sinni, fylltist mikilli geðshræringu
og fékk fæðingarhríðir í allri sinni
dýrð sem rökréttan lokakafla á
ímyndaðri þungun. (Furður sálar-
lífsins bls. 33.)
Gerum ráð fyrir sjúklingi, sem
hefur orðið fyrir ofbeldi af hendi
ofbeldismanns, fyllst reiði í hans
garð, bælt niður reiðina og jafnvel
gleymt henni, þannig að meðvitund
sjúklings veit ekki af henni lengur.
Þannig verður hatrið og reiðin svo-
kölluð „duld“ (d. kompleks) eða
dulin tilfinning, sem býr í dulvitund
sjúklings. Duldin er sjúklingi mjög
sár tilfinning og skyggir á persónu-
leika hans. Duld getur orðið undir-
PCI b'm og fiíguefni
i uíimi

MHÐIiffirrUÍLIJU
l.-rn l M M M M M
Stórhöfða 17, við Gultinbrú,
sími 567 4844
rót margs konar sálrænna kvilla,
sem valda óhamingju. Ofbeldi, lík-
amlegt eða andlegt, t.d. áreitni og
hótanir í krafti valds eða rangar
sakargiftir, er því alvarlegt afbrot,
eins konar „morð“ á persónuleika
og mannorði. Sé ofbeldið framið
gegn barni, er málið mun alvar-
legra, því persónuleikinn mótast
þá á sjúkum grunni og afleiðingin
getur orðið brenglaður persónu-
leiki, t.d. afbrotamaður frá barns-
aldri. Greining á afbrotamönnum
hefur leitt slíka fortíð í ljós. Því
meiri bæling, því meiri innri spenna
og afleiðingarnar verða því ofsa-
fengnari þegar þær bijótast út ef
til þess kemur. „Bæling" var notuð
sem lækningaaðferð fyrir daga
Freuds og er beitt enn í dag, t.d.
hjá móður, sem segir við son sinn:
„Hættu að grenja, strákur. Þú ert
karlmaður! Hertu þig nú upp!“
Sumir mundu greina þetta sem
„forherðingu“ en ekki lækningu.
Sjálfsímyndin er sú mynd, sem
maðurinn hefur af sjálfum sér.
Hún býr í dulvitundinni og á sér
í meðvitundinni fulltrúa sem er
matsaðili á upplifuð atvik. Hann
reynir að hafa áhrif á atvikin sjálf,
þannig að þau samræmist sjálfsí-
mynd hans og afstaðan geti orðið
fastur hluti af henni. Þessi aðili
er kallaður „vilji“. Sé viljinn brot-
inn á bak aftur, er um ofbeldi að
ræða.
Lögmálið um orsök og afleið-
ingu segir að orsök sé á undan
afleiðingu í tímaröð atburða. Freud
uppgötvaði orsakarsamhengi milli
„dulda“ og óhamingju síðar í líf-
inu. Ef orsakarsamhengi er fyrir
hendi, felur það í sér að orsök og
afleiðing eru til staðar. Sé þessu
beitt á uppgötvun Freuds, má
álykta að afleiðingin, sálrænar
truflanir, verður ekki til nema sál-
rænir árekstrar hafi átt sér stað.
Hins vegar eru það reynsluvísindi
að sálrænar truflanir fylgja manni
gegn um lífið, leita útrásar og
leyna ekki á sér. Þær skjóta ekki
upp kollinum í eitt skipti, þótt ein-
hver haldi því fram af innri sann-
færingu. Þeir sem trúa slíku, þurfa
að skoða sína viðmiðun. Á þessu
byggjast hugtökin persónuleiki,
traust og öryggi. Hjá heilsteyptum
manni eru þessi hugtök greypt inn
í sjálfsímynd hans, en hjá öðrum
eru þau í raun ekki til sem slík,
heldur bara í formi „jo-jo“.
Það var að mestu óhamingju-
samt fólk sem leitaði til sálfræð-
inga og því beindist athygli þeirra
mest að skuggahliðum sálarlífsins.
Hin hliðin hefur hingað til verið
látin í friði. Leit að hamingju í
hugarfylgsnum manns er óþekkt
fyrirbæri þar á bæ. Hinar björtu
hliðar mannshugans vekja ekki
áhuga. Sálfræðin hefur haslað sér
völl, en kristin trú lumar á lífsham-
ingju sem ungdómurinn virðist
bíða eftir að uppgötva. Lotning til
Guðs er dýpsta tilfinning sem
maðurinn getur getur upplifað. Ef
ungdómurinn er í leit að slíku, þá
virðist það rétta leiðin. Um hvað
skyldu þeir menn vera að hugsa,
sem eiga að brúa bilið?
Hvernig varð 1 fjöður að 5 hæn-
um? Hver talaði myndrænt í dæmi-
sögum og höfðaði til tilfinninga
dulvitundar? Hvernig skal flytja
talað orð á listrænan hátt? Hvar
er fjallið sem tók jóðsótt? Og hvað
er gert við menn sem vita ekki
hvað þeir gera?
Höfundur er verkfræðingur.
DANMORK
9.900
Verö frá kr.
hvora leiö meö
flugvallarskatti
Sala: Wihlborg Rejser, Danmörku,
Sími: 0045 3888 4214
Fax: 0045 3888 4215