Morgunblaðið - 25.05.1996, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 25. MAÍ 1996
GREINARGERÐ
MORGUNBLAÐIÐ
Hvers vegna
þjóðkjörinn forseta?
Það var fróðlegt fyrir mig sem
forsetaframbjóðanda óháðan stjórn-
málaflokkum að lesa greinargerð
stjómmálamanns um forsetaemb-
ættið í Morgunblaðinu á miðviku-
daginn. Hann varpar fram ýmsum
spurningum um eðli embættisins og
særir okkur frambjóðendur að koma
úr felum og gera þjóðinni grein fyr-
ir því hvernig við lítum embættið.
Ég þakka Jóni Baldvini áskorunina
og er sammáia honum um að spurn-
ingar hans eru þarfar, þótt þær taki
ekki á öllum þáttum embættisins,
og gangi reyndar fram hjá þáttum
sem ég tel hafa grundvallarþýðingu.
Ekki þarf ég að koma úr felum til
að svara spumingum hans, því ég
hef rætt þær flestar við kjósendur
á tugum funda um allt land svo
vikum skiptir. En fundir með kjós-
endum ná ekki nema eyrum fárra
og það er full þörf á því að skýra
á miklu breiðari vettvangi línur for-
setaembættisins og gera grein fyrir
því hvernig maður sjálfur hyggst
rækja starf forseta ef af verður.
„Táknræn virðingarstaða“
Hingað til hafa lögspekingar og
stjórnmálamenn einkum orðið til að
fjalla um og skilgreina embætti for-
seta íslands. Hvorir tveggja hafa
einkum fjallað um völd, valdheimild-
ir og valdatakmörk embættisins.
Niðurstaða þeirra er gjaman sú, að
valdaheimildir embættisins séu svo
naumt skammtaðar í stjómar-
skránni, að engin ástæða sé til þjóð-
kjörs forseta - og jafnvel úlátalaust
að leggja embættið niður. Starf for-
seta megi sem best fela til dæmis
forseta Alþingis, forsætisráðherran-
um, eða einhveijum embættismanni
öðnim sem Alþingi kjósi.
í því felist óleysanleg þverstæða
að forseti sé sameiningartákn þjóð-
arinnar en hafi þó heimild til að
setja sig upp á móti meirihluta Al-
þingis og ríkisstjórn með því að
synja lögum staðfestingar og skjóta
þeim í dóm þjóðarinnar. Afleiðingin
geti orðið stjórnarkreppa eða jafnvel
stjórnarfarskreppa. Eg nálgast for-
setaembættið með allt öðrum hætti.
Víst er það „táknræn virðing-
arstaða", en það gerir embættið
ekki ómerkara en vel skilgreindar
valdastöður í þjóðfélaginu. Þvert á
móti. Embættið er hvorki byggt á
rökum lögspeki eða stjómmála.
Kjarni þess er af öðmm toga, hann
er spunninn af sameiningarvilja
þjóðarinnar.
Allt vald liggur hjá þjóðinni. Hér
ríkir þingræði. Þjóðin framselur lög-
gjafarvaldið til fulltrúa sinna á Al-
þingi. Meirihluti þings velur þjóðinni
ríkisstjóm, framkvæmdavaldið. Við
hlið þessara stofnana velur þjóðin
sér forseta, eina þjóðkjörna fulltrúa
sinn. Hann kemur fram fyrir hönd
þjóðarinnar. Hann er stöðug áminn-
ing til þingsins um að það hefur
ekki alræðisvald. An undirskriftar
hans öðlast lög ekki endanlegt gildi.
Sú undirskrift er ekki innihaldslaus,
sjálfvirk stimplun, heldur hefur hún
djúpa táknræna merkingu. Undir-
skrift hans merkir að hann fyrir
hönd þjóðarinnar hefur staðfest að
formlega hefur verið rétt frá lögg-
jöfmni gengið innan ramma þeirra
valdheimilda, sem þingið hefur frá
þjóðinni til lagasetningar.
Synjunarvald forseta
Synjunarvald forsetans er af
sömu rót mnnið. Það er fyrst og
fremst áminning til þingsins um að
það hefur vald sitt frá þjóðinni.
Samkvæmt 26. grein stjómarskrár-
innar getur forseti synjað staðfest-
ingar á lögum og skal þeim þá skot-
ið undir dóm þjóðarinnar. Hér er
um algert neyðarákvæði að ræða,
sem aldrei hefur verið beitt í sögu
Morfflinblaðið birtir hér í heild greinarfferð
frá Guðrúnu Pétursdóttur, frambjóðanda
við forsetakosningar í júní, vegna grein-
argerðar þeirrar sem blaðið birti frá Jóni
Baldvini Hannibalssyni sl. miðvikudag.
lýðveldisins. Vonandi skerst heldur
aldrei svo í odda með þingi og þjóð
að forseti finni sig knúinn til að
láta á þetta ákvæði reyna. í sam-
ræðum mínum við fólk um allt land
hef ég þó fundið skýrt að sá skiln-
ingur er ríkjandi manna á meðal
að ákvæðið yrði virkt ef til þess
kæmi að verja þyrfti lýðræðið fyrir
þingræði, sem ekki þekkti mörk
valds síns. í Rómarrétti er þetta
orðað eitthvað á þá leið, að víst
gæti varðmennirnir lýðsins, en hver
gæti varðmannanna? í þessu tilfelli
er svarið: Forsetinn. í augum fólks
er ákvæðið neyðarhemill, sem
hveiju lýðræðisríki er hollt að eiga
en allir vona að aldrei þurfi að grípa
til. Ákvæði 26. greinar stjómar-
skrárinnar er því ekki marklaust,
heldur hefur það fyrst og fremst
táknræna merkingu og gæðir emb-
ætti forseta siðferðilegri alvöra sem
það ella hefði ekki.
Þjóðaratkvæði
í frumvarpi til laga um stjórnar-
skrárbreytingar, sem lagt var fram
árið 1983, er lagt til að 26. grein
stjómarskrárinnar, sem fjallar um
synjunarvald forseta, verði breytt á
þann veg að forseti geti leitað álits
Verði ég forseti verða
afskipti embættisins af
utanríkismálum byggð
á þeirri stefnu og hefð-
um, sem skapast hafa.
þjóðarinnar í þjóðaratkvæðagreiðslu
áður en hann tekur ákvörðun um
staðfestingu laga. Með þessu móti
yrði komist hjá því að forseti gengi
einn mót vilja meirihluta þingsins
og léti síðan reyna á vilja þjóðarinn-
ar. Þannig mætti forðast þá stjórn-
arkreppu eða stjórnarfarskreppu
sem 26. greinin gæti haft í för með
sér í núverandi mynd. Samkvæmt
breytingartillögunni kannaði forseti
vilja þjóðarinnar fyrst. Ef hún styddi
frumvarpið væri forseta skylt að
staðfesta lögin, ef hún kysi á móti
framvarpinu hefði forseti, að sögn,
fijálsar hendur. Formlega kann það
að vera svo, en mér þætti fróðlegt
að fylgjast með þeim forseta sem
staðfesti Iög eftir að þjóðin hefði
kosið gegn þeim í þjóðaratkvæði.
Hendur forseta væra í reynd bundn-
ar í báðum tilvikum. Hans hlutverk
væri orðið það að ákveða hvort þjóð-
aratkvæðagreiðsla ætti að fara fram
eða ekki. Hér er því ekki um tákn-
rænt synjunarvald forseta að ræða,
heldur mál sem er í eðli sínu óskylt
því.
Þjóðaratkvæði er leið til að skjóta
ágreiningsmálum beint til þjóðar-
innar, t.d. ef ákveðinn fjoldi kjós-
enda krefst þess. Það má gera með
góðum fyrirvara og vönduðum und-
irbúningi, eins og gert var til dæm-
is á Norðurlöndum varðandi aðild
þeirra að Evrópusambandinu. Ég
er fylgjandi því að um þjóðarat-
kvæði verði settar almennar reglur,
eins og tíðkast hjá ýmsum þjóðum.
En ég sé ekki hveiju forsetaembætt-
ið yrði bættara með því að fela því
ákvörðunarrétt um það hvort efna
skyldi til þjóðaratkvæðagreiðslu eða
ekki. Það yrði ávísun á eilífan ófrið
um forsetaembættið og eðlilegra að
hafa almennar reglur um þjóðarat-
kvæði í stjórnskipuninni.
Sameiningartákn
Það liggur í eðli stjómmála að
þau eru sundurvirk, stjómmála-
menn skerpa andstæður milli síns
málstaðar og annarra, - um þá
stendur styrr. íslendingar eins og
aðrar þjóðir finna hjá sér þörf fyrir
afl sem sameinar, leggur áherslu á
það sem þjóðin á sameiginlegt þrátt
fyrir innri ágreining um leiðir og
markmið. Tungumál, saga, menn-
ingararfur, sjáifstæði, þjóðemi í víð-
tækum skilningi þess orðs og okkar
sameiginlegu hagsmunir eru það
sem sameinar okkur, gerir okkur
að einni þjóð. Forseti íslands er
sameiningartákn. Hann er það
vegna þess að hann er einn af okk-
ur, jafningi hafmn til forystu, þjóð-
kjörinn fulltrúi. Hann er hluti af
valdinu í þeim skilningi að hann
gefur gerðum Alþingis og fram-
kvæmdavaldsins lögmæti með und-
irskrift sinni, eins og ég gat um
áðan. En jafnframt er hann til hlið-
ar við valdið og yfír það hafinn.
Hann lætur ráðherra framkvæma
vald sitt og ber ekki ábyrgð á stjóm-
arathöfnum. Með þeim hætti er
hann laus við pólitískan ágreining,
hafinn yfir flokkadrætti, dægurþras
og ríg stjórnmálanna.
Þetta er nauðsynlegt, því eitt
meginhlutverk forsetans er að efla
samkennd þjóðarinnar og laða fram
jákvæðar eigindir hennar. Þetta
hafa forsetar lýðveldisins gert í
ræðu og riti og með tíðum heim-
sóknum um landið allt. Forseti Al-
þingis eða forsætisráðherra - póli-
tískir embættismenn - gætu ekki
rækt þetta hlutverk með sama
hætti, því til þess eru þeir of tengd-
ir umdeildum hópum. Forsetinn er
einnig sameiningartákn íslenskrar
þjóðar í augum umheimsins. Hann
mætir þar þjóðhöfðingjum annarra
þjóða sem jafningi, sem þjóðkjörinn
fulltrúi sjálfstæðrar menningarþjóð-
ar. Enn ber að sama brunni: For-
seti þings, forsætisráðherra eða for-
seti Hæstaréttar hafa ekki sama
trúverðugleika sem fulltrúar sinnar
þjóðar og þjóðkjörinn forseti hefur.
Sameiningarafl
Jón Baldvin bendir á, að þrátt
fyrir þá niðurstöðu að forsetinn sé
valdalaus, sé hann ekki áhrifalaus.
Samkvæmt mínum skilningi á for-
setaembættinu er valdaleysið ein-
mitt forsenda fyrir áhrifamættinum.
Forsetinn þvingar ekki, - hann lað-
ar. Forsetinn sækir umboð sitt beint
til þjóðarinnar. Aðrir valdamenn
þjóðfélagsins era einatt ofurseldir
því að þurfa að semja um málamiðl-
anir í leiktafli pólitískra valdab-
lokka. Umboð þjóðarinnar gæðir
embætti forseta eigindum hlutlægni
og siðferðilegrar alvöru, sem engin
önnur staða hefur með þessari þjóð.
Forsetinn er engum hagsmunum
eða stjómmálaöflum háður. Það ljær
honum trúverðugleika þegar hann
talar við þjóð sína, vekur menn til
umhugsunar, slær tóninn í umræðu,
bregður upp spegli svo þjóðin megi
horfast í augu við sjálfa sig. Jón
Baldvin tekur dæmi af þremur er-
lendum forsetum sem hafa hafið
valdalítil embætti sín til vegs með
þessum hætti, þá Weizsácker, for-
seta Þýskalands, Havel, forseta
Tékklands, og Meri, forseta Eist-
lands. Allir hafa þeir vakið menn
til alvarlegrar umhugsunar og um-
ræðu, stundum við litla hrifningu
valdhafa. Jón Baldvin spyr hvort
þau.mál sem forseti tekur upp með
þessum hætti verði ekki að vera
óumdeild. Ég tel að forseti eigi ekki
að taka afstöðu í pólitískum deilu-
málum sem stjórnmálamönnum er
ætlað að leiða til lykta. Hann getur
tekið afstöðu til mála af hærri sjón-
arhóli en þeir sem takast á í dægur-
þrasi og hagsmunatogstreitu. For-
seti getur úr ræðustóli eða í rituðu
máli vandað um við þjóð sína eða
yfirvöld hennar, gripið á meinum
og vísað öðrum veginn á forsendum
siðferðislegs gildismats. Samrýmist
slíkt hlutverk kenningunni um sam-
eingartáknið? spyr Jón Baldvin. Já.
Ég sé ekkert því til fyrirstöðu. Auð-
vitað verður forseti að gæta fyllstu
háttvísi í málflutningi sínum og
gæta þess jafnframt að fara ekki
inn á valdsvið löggjafans eða fram-
kvæmdavaldsins. En forsetinn getur
með yfirveguðum skoðunum hvatt
löggjafar- og framkvæmdavaldið til
dáða, enda er hann samkvæmt
stjómarskránni hluti þess um leið
og hann er giöggt aðgreindur frá
því. Auðvitað gerir hann það best í
fullri samvinnu við þessar stofnanir
þjóðfélagsins, - ekki í stríði við
þær. Forsetinn talar sem sá jafningi
Ég hef efasemdir um
réttmæti utanþings-
stjórna og tel að þær
samrýmist illa stjórn-
skipun þingræðisríkis.
sem þjóðin hefur valið til forystu.
Það er einmitt valdaléysið, sem ég
tel höfuðprýði forsetaembættisins,
sem Ijær embættinu trúverðugleika
og áhrifavald.
Stjórnarmyndunarvald forseta
Oft er um það rætt að stjórnmála-
reynsla* sé þýðingarmikil fyrir for-
seta vegna atbeina hans að stjórnar-
myndunum. Hvetjum fela ber um-
boð til stjórnarmyndunar liggur nær
alltaf Ijóst fyrir að kosningum lokn-
um og valdið til stjórnarmyndunar
er í höndum formanna þeirra flokka
sem semja um samsteypustjórnir.
Hér hafa reglur um stjórnarmyndun
verið í nokkuð föstum skorðum
hefðar. Út af því gæti þó brugðið
ef á forsetastóli sæti maður með
sterkar skoðanir á stjómmálum,
sem hefði meðvitað eða ómeðvitað
tilhneigingu til að draga taum póíití-
skra samheija sinna.
Ég hef efasemdir um réttmæti
utanþingsstjórna og tel að þær
samrýmist illa stjórnskipun þing-
ræðisríkis. Hér á landi hefur lítið
reynt á myndun minnihlutastjórna,
sem tíðkast oft í mörgum Evrópu-
löndum. Það hlýtur að vera hlut-
verk þingsins að koma saman starf-
hæfri stjórn, sem hefur annaðhvort
meirihluta eð_a minnihluta þingsins
að baki sér. Á það verður að reyna
í lengstu lög. Aðeins ef þingið reyn-
ist ekki fært um að mynda starf-
hæfa stjórn getur forseti gripið til
þess neyðarúrræðis að mynda utan-
þingsstjórn.
Bráðabirgðalög
Um útgáfu bráðabirgðalaga hafa
verið talsverðar deilur. Við nýlega
endurskoðun stjórnarskrárinnar var
réttur til setningar bráðabirgðalaga
takmarkaður en ekki afnuminn með
öllu. Bráðabirgðalög má þó því að-
eins setja, að „brýnir almannahags-
munir“ séu í húfi. Rök hníga til
þess að við nútímasamgöngur hljóti
alltaf að vera hægt að kalla saman
þing til aðkallandi iöggjafarstarfa
með stuttum fyrirvara. Yrði ég for-
seti myndi ég ganga ríkt eftir því
að tilefni lagasetningarinnar væri
svo brýnt að ekki gæfist ráðrúm til
að kalla Alþingi saman. Hér gætir
forseti þess að hlutur Alþingis að
lagasetningu sé ekki fyrir borð bor-
inn.
Forsetinn og erlend samskipti
Jón Baldvin spyr hvert sé hið
sérstaka hlutverk forsetans varð-
andi erlend samskipti? Hann bendir
á að forsetinn fari í opinberar heim-
sóknir í boði annarra þjóðhöfðingja.
Forsetinn hafi mikil samskipti við
pólitíska valdhafa annarra þjóða
bæði hér heima og erlendis. Svo
merkilegt sem það er fullyrðir Jón
Baldvin að þeirri spurningu hafi
aldrei verið svarað á hálfrar aldar
ferli lýðveldisins, hvort forsetinn
eigi að tala máli ríkisstjórnarinnar
í þessum erlendu samskiptum eða
ekki. Síðan spyr hann: „Getur for-
setinn fylgt allt annarri stefnu en
sitjandi ríkisstjórn og þingmeiri-
hluti?“
Sá forsetaframbjóðandi sem hér
heldur á penna getur svarað því
skýrt og afdráttarlaust, að sam-
kvæmt þeim skilningi á forsetaemb-
ættinu, sem hann hefur lýst hér að
framan, er óhugsandi að forsetinn
fylgi fram allt annarri utanríkis-
stefnu en ríkisstjórn og þingmeiri-
hluti. Forsetinn hefur hins vegar
ekki framkvæði að stefnumótun
utanríkismála. Hann hlýtur þó, eðlis
starfsins vegna, að vinna að utanrík-
ismálum í samvinnu við forsætisráð-
herra og utanríkisráðherra og nýta
til hagsbóta fyrir land og þjóð þau
sambönd sem starfið skapar honum
og þá velvild sem hann hefur áunn-
ið sér með framkomu sinni á al-
þjóðavettvangi.
í þessu sambandi bendir Jón
Baldvin á að í sumum ríkjum sé það
skylda forseta að fylgja yfirlýstri
stefnu sitjandi ríkisstjórnar og tala
máli hennar í samskiptum við er-
lenda aðila. Sums staðar sé svo
langt gengið að ræður forsetans séu
samdar í forsætis- eða utanrík-
isráðuneytinu, eins og tíðkast um
ræður konungborinna þjóðhöfð-
ingja. Slíkur forseti er efalítið óska-
draumur stjórnmálamanna allra
landa. En hér er á ferðinni grund-
vallarmisskilningur á eðli íslenska
forsetaembættisins. Með þjóðkjöri
forseta verður staða hans öll önnur
en konungborinna þjóðhöfðingja.
Á forseta Íslands verður engin
kvöð lögð um þátttöku í utanríkis-
stefnunni og fráleitt að ræður hans
séu samdar í skrifstofum fram-
kvæmdavaldsins. Forseti íslands er
ekki undirtylla í ráðuneytum forsæt-
is- eða utanríkisráðherra. Hann er
þeim jafnrétthár aðili og vinnur
þannig með þeim að utanríkismál-
um. Hann vinnur aldrei gegn þeim.
En sé hann ósammála hefur hann
rétt til þagnar og aðgerðaleysis.
Slíkur forseti hlyti hins vegar að
nýtast íslenska lýðveldinu illa í er-
lendum samskiptum. Verði ég for-
seti verða afskipti embættisins af
utanríkismálum byggð á þeirri
stefnu og hefðum, sem skapast hafa
á lýðveldistímanum.
Við íslendingar þekkjum það, að
í hafinu er lífvænlegast þar sem
kaldir straumar mæta heitum. Þar
þyrlast næringarefnin upp, þar
kviknar lífið. Efnaleg afkoma okkar
byggist á straumamótum hér við
land.
Á sama hátt kviknar líf í menn-
ingunni þar sem straumar mætast,
- og það höfum við íslendingar
kunnað að nýta. Við höfum verið
áræðin við að leita út, sækja okkur
þekkingu og reynslu út um allan
heim. Verði ég forseti mun ég hvetja
og styrkja Islendinga til áræðis og