Morgunblaðið - 12.07.1996, Síða 20

20 FÖSTUDAGUR 12. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
________________________LISTIR_______________________
íslendinga sögur og orðstöðulykill í rafrænni útgáfu
Morgunblaðið/Árni Sæberg
AÐSTANDENDUR nýja geisladisksins með íslendinga sögum og orðstöðulykli ásamt forseta íslands. Frá vinstri: Halldór Guðmunds-
son, frú Vigdís Finnbogadóttir, Axel Gunnlaugsson, Sigurður Svavarsson, Eiríkur Rögnvaldsson, Guðrún
Ingólfsdóttir, Bragi Halldórsson, Sverrir Tómasson og Örnólfur Thorsson.
Orðstöðulykillinn
__ geymir öll orð
Islendinga sagna
*
Fyrsti geisladiskurinn með texta allra Islend-
inga sagna og orðstöðulykli var afhentur
forseta íslands á Bessastöðum í gær. Mar- •
grét Sveinbjömsdóttir kynnti sér diskinn.
SEGJA má að gamli og nýi tíminn mætist í myndskreytingu á
. kápu geisladisksins, þar sem teflt er saman gömlum og snjáðum
skinnhandritum og öllu nútímalegri tölvuskjá.
GEISLADISKUR með texta
allra íslendinga sagna og
orðstöðulykli er kominn
út hjá bókaforlagi Máls
og menningar. Fyrsta eintak disks-
ins var afhent forseta íslands, frú
Vigdísi Finnbogadóttur, á Bessa-
stöðum í gær.
Geisladiskurinn er einkum ætlað-
ur fræðimönnum, skólum, bókasöfn-
um og stofnunum, og mun að sögn
útgefenda auðvelda mjög rannsóknir
á orðaforða, stíl, málfræði og bók-
menntalegum einkennum íslendinga
sagna.
Texti íslendinga sagna sem finna
má á disknum er að stofni til sá sem
prentaður var í útgáfu Svarts á hvítu
fyrir tíu árum, með nokkrum leið-
réttingum. Orðstöðulykillinn geymir
öll orð íslendinga sagna, að frátöld-
um sérnöfnum, og hafa þau verið
greind í orðflokka. Auk þess hafa
allar beygingarmyndir hvers orðs
verið færðar undir eina uppfletti-
mynd. Á disknum er ennfremur
merkingarflokkuð skrá yfír öll nafn-
orð íslendinga sagna, og skrár með
upplýsingum um orðaforða einstakra
sagna.
Hvatning Vigdísar mikils virði
í ávarpi sem Halldór Guðmunds-
son, útgáfustjóri hjá Máli og menn-
ingu, flutti við afhendinguna á
Bessastöðum í gær kom fram að ef
efni geisladisksins hefði verið gefið
út á bók, hefði það fyllt um 20-30
þúsund prentaðar síður. Halldór
sagðist einnig hafa veitt því athygli
að Vigdís Finnbogadóttir hefði í ára-
mótaávörpum sínum undanfarin tvö
ár hvatt til rafrænnar útgáfu á bók-
menntaarfinum og þætti honum sú
hvatning mikils virði. Því hefði að-
standendum útgáfunnar þótt vel við
hæfi að færa forsetanum fyrsta ein-
tak geisladisksins að gjöf.
Vigdís kvaðst hreykin og þakklát
fyrir þann heiður sem sér væri sýnd-
ur með því að henni væri gefinn
diskurinn.
Að sögn Eiríks Rögnvaldssonar,
aðalritstjóra orðstöðulykilsins, mun
útgáfan nýtast fræðimönnum á öll-
um sviðum sem fást við íslenska
menningu og Islenskt þjóðfélag til
foma. Þegar hafi fjölmargir fræði-
menn sýnt útgáfunni áhuga. Þar
megi til dæmis nefna málfræðinga,
bókmenntafræðinga, lögfræðinga,
sagnfræðinga, þjóðfræðinga, mann-
fræðinga og félagsfræðinga. Útgáf-
an muni þó ekki síður gagnast þeim
sem séu að fást við texta eða skrifa
ræður og vilji grípa til tilvitnunar
eða orðasambands til að skreyta mál
sitt. Þeim sé með þessari nýjung
gert mjög auðvelt fyrir að leita, jafn-
vel þó að þeir muni ekki nema eitt
eða tvo orð úr þessu tiltekna orða-
sambandi.
Á, ær eða eiga?
Orðstöðulykillinn tekur til allra
íslendinga sagna. Vísumar era ekki
teknar inn í orðstöðulykilinn, en þær
eru hins vegar með í textanum. í
lyklinum era öll orð sem fyrir koma
í lausa málinu, að frátöldum sémöfn-
um. Orðin eru greind í orðfiokka,
nafnorð í kyn, og allar beygingar-
myndir hvers orðs færðar undir eina
uppflettimynd.
Eiríkur segir að meginvinnan við
orðstöðulykilinn hafi verið í því fólgin
að greina allan orðaforðann í orð-
flokka og greina sundur samhljóða
myndir orðanna, og hafi það verið
mikil handavinna. „Við getum til
dæmis tekið orðið „á“, sem getur í
raun verið fjögur mismunandi orð;
forsetning, beygingarmynd af nafn-
orðinu „ær“, nafnorð í merkingunni
„vatnsfall" og beygingarmynd af
sögninni „að eiga“. Ef leitað er í texta
í ritvinnslu er hægt að leita uppi öll
dæmi um orðmyndina „á“, en slík
leit greinir ekki í sundur," segir Eirík-
ur.
Orðstöðulykilinn er settur þannig
upp að hvert dæmi um orð fær sér-
staka iínu þar sem sjá má í hvaða
samhengi það stendur. Sem dæmi
nefnir Eiríkur að samtengingin „og“
komi alls um 40.000 sinnum fyrir í
íslendinga sögunum og því fái hún
heilar 40.000 línur í orðstöðulyklin-
um. í hverri línu birtist eitt dæmi
um orðið „og“ ásamt nokkram næstu
orðum á undan og á eftir, raðað í
stafrófsröð eftir fyrsta staf sem kem-
ur næst á eftir samtengingunni. Til
hliðar sjáist í hvaða sögu og á hvaða
blaðsíðu þetta tiltekna samhengi birt-
ist. „Með þessu móti má sjá margt
í sambandi við orðafar og orðanotkun
sem maður myndi kannski ekki at-
huga annars. Þannig má átta sig á
fíngerðum merkingarblæbrigðum.
Það hefur komið í Ijós við athuganir
okkar að alls kyns fastir frasar og
orðasambönd era miklu algengari en
við höfðum áður talið,“ segir Eiríkur.
Alldjarflega barist og
alldrengilega varist
Ömólfur Thorsson, einn ritstjóra
orðalykilsins, sýndi blaðamanni nokk-
ur dæmi um lýsingarorðið „alldjarf-
lega“. í ljós kom að það stóð oftast
með sögninni „að berjast". Hins veg-
ar var lýsingarorðið „alldrengilega"
oftar en ekki í félagsskap sagnarinn-
ar ;,að vetjast".
Út frá orðstöðulyklinum hefur ver-
ið unnin skrá þar sem nafnorð era
flokkuð eftir merkingu. Reynt var
að skipta þeim heimi og því þjóðfé-
lagi sem sögumar lýsa í merkingar-
svið og fella síðan hvert nafnorð
undir eitt eða fleiri þessara sviða.
Flokkamir í skránni era alls 54, þar
af 21 yfirflokkur. Sá flokkur sem
hefur að geyma flest orð ber yfir-
skriftina Mannlegt eðli, sá næst-
stærsti Náttúran og sá þriðji í röð-
inni er flokkurinn Átök. Eins og seg-
ir í handbók sem fylgir geisladiskn-
um, ætti þetta ekki að koma lesend-
um íslendinga sagna á óvart, því þær
fjalli fyrst og fremst um samskipti
manna og umhverfi þeirra.
Sérorð og samstæður
Á geisladisknum er að finna ítar-
legar upplýsingar um samsetningu
orðaforða í íslendinga sögum, tíðni
orða og orðmynda og orðaforða ein-
stakra sagna. Til dæmis er stór hluti
orðaforða sagnanna orð sem aðeins
koma fyrir í einni þeirra eða tveim-
ur. Þau orð sem aðeins finnast í einni
sögu era nefnd sérorð, þau sem koma
fyrir í tveimur kallast samstæður. í
handbókinni kemur fram að álykta
megi að þær sögur sem hafí hátt
hlutfall af sérorðum séu verk sögu-
meistara sem leggi mikla rækt við
tungumálið og virðist þekkja vel til
annarra sagna. Á hinn bóginn séu
þær sögur sem hafí færri sérorð verk
manna sem standi nærri hefðbund-
inni orðræðu íslendinga sagna.
Örnólfur segir diskinn vera hand-
hægt vinnutæki sem komi miklu efni
á framfæri á aðgengilegan hátt og
gefí yfirsýn sem ekki hafi verið
möguleg áður. Ekki hafi verið lögð
sérstök áhersla á myndræna fram-
setningu þar sem hlutirnir veltist,
skoppi eða opnist, eins og tíðkist í
eiginlegri margmiðlun. Því sé ekki
rétt að viðhafa orðið margmiðlun um
þessa útgáfu, réttara sé að tala um
rafræna útgáfu.
Texta íslendinga sagna ritstýrðu
Bragi Halldórsson, Jón Torfason,
Sverrir Tómasson og Ömólfur Thors-
son. Ritstjórar orðstöðulykils era
Bergljót Kristjánsdóttir, Eiríkur
Rögnvaldsson (aðalritstjóri), Guðrún
Ingólfsdóttir og Örnólfur Thorsson.
Umsjón með tölvuvinnslu og forritun
hafði Axel Gunnlaugsson hjá Úrlausn
- Aðgengi ehf., en Prentsmiðjan
Oddi annaðist frágang umbúða. Orð-
stöðulykillinn er unninn með styrk
frá hug- og félagsvísindadeild Vís-
indasjóðs íslands og hafa Háskóli
íslands, Kennaraháskóli íslands og
Stofnun Árna Magnússonar lagt til
tæki og aðstöðu. Geisladiskurinn er
sá fyrsti sem Mál og menning gefur
út og er áætlað söluverð um 70.000
krónur.
LÖNG BIÐRÖÐ var komin við
innganginn að húsagarðinum
á Nörregade strax upp úr
klukkan 15 en tónleikarnir hófust
ekki fyrr en klukkustundu síðar.
Greinilegt var að margir höfðu und-
irbúið sig af kostgæfni. Sumir höfðu
með sér sólstóla og teppi og aðrir
voru með kræsingar úr eldhúsinu
heima hjá sér eða vinflösku. Sólin
skein í Kaupmannahöfn í fyrsta sinn
í marga daga og það var bros á vör
þeirra sem vora komnir saman innan
við mörg hundruð ára gamla múra
Kaupmannahafnarháskóla. Palmieri
hefur stundum verið nefndur brjá-
læðingurinn í Latin-tóniist. Þetta
skilja þeir sem hafa heyrt hann leika
á píanóið sem í höndum hans er
ekki síður ásláttarhljóðfæri.
Palmieri stofnaði Mambó-sveitina
Mambó kóngririnn
Jazzhátíðin í Kaupmannahöfn stendur nú sem
hæst. Á miðvikudag sótti Guðjón Guðmunds-
son tónleika Eddie Palmierís og fjögnrra manna
Mambó- sveitar hans í Konsistoriegarðinum í
gamla Kaupmannahafnarháskólanum.
Cunjunto La Perfecta 1961 og síðan
hefur sú sveit verið upprennandi
suðuramerískum hrynsveitarmönn-
um eins og Jazz Messengers var
bandarískum jazztónlistarmönnum.
Tónlistin er Mambó eins og Palmieri
og Tito Puento hafa gert vinsæla
um allan heim, einfaldur en þrálátur
og síendurtekinn hljómagangur í
píanói og fjölþætt slagverk, congas
og trommur, kontrabassi og básúna.
Palmieri kynnti sveit sína í upphafi
tónleikanna en síðan var tónlistin
látin tala. Palmieri sýndi ljóðrænari
hliðar sínar í inproum áður en
ómenguð Kúbu-tónlistin flæddi
fram, og hamraði rytmann stundum
með handleggjum til áhersluauka.
Brian Lynch er einn magnaðasti
básúnuleikari sem ég hef lengi heyrt.
Hann er skrautfjöðrin í þéttri sveit
Palmieris, spilar á efstu hæðum og
beitir hringöndun þegar á þarf að
halda. Góður Islandsvinur, Jens
Winther, lék með seinni hluta tón-
leikanna og Palmieri var svo hrifinn
af hröðum strófum hans að hann
bauð honum á sviðinu að spila með
sér þegar hann ætti leið næst til
New York.
Á Axeltorv við Vesterbrogade lék
á þriðjudag danska fusion-sveitin
Science Fiction Quartet. Sveitin sú
er með óvenjulegri hljóðfæraskipan,
básúnu, gítar, bassa og trommu og
spilaði dálítið kalt fönk. Greina mátti
áhrif frá John Scofield í gítarleik
Niclas Knudsen.
Framundan era svo tónleikar Jim
Hall og Joe Lovano, Bent Jædig
verður með kvartett á SAS Royal
hótelinu og tríó Thomas Clausen
verður á Grábræðratorgi (Alex Riel
og Mads Vinding).