Morgunblaðið - 29.11.1996, Blaðsíða 50

50 FÖSTUDAGUR 29. NÓVEMBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
STEFAN
JÓHANNSSON
+ Stefán Jóhanns-
son fæddist á
Húsum í Holtum 1.
október 1899. Hann
lést Hjúkrunar-
heimilinu Eir í
Reykjavík 21. nóv-
ember síðastliðinn.
Foreldrar hans
voru Jóhann Ólafs-
son, f. 5. september
1858, d. 24. mars
1937, og kona hans
, Sigrún Þórðardótt-
ir, f. 27. júlí 1862,
d. 31. júlí 1951.
Systkini Stefáns
voru sjö og dó hann síðastur
þeirra.
Stefán kvæntist Þórunni
Önnu Lýðsdóttur kennara, 7.
nóvember 1925. Börn þeirra og
barnabörn eru: 1) Sigrún, for-
stöðumaður saumastofu Is-
lensku óperunnar, gift Garðari
Halldórssyni pípulagninga-
meistara. Böm þeirra: Unnur
sjúkraliði, gift Emi Þorbjöms-
syni, skipsljóra og útgerðar-
manni, og eiga þau fjögur böm.
Gylfi pipulagningarmeistari,
kvæntur Önnur Einarsdóttur,
þau skildu. Hann býr í Noregi,
þau eiga fjögur böm. Hólmfríð-
ur hjúkrunarfræðingur. 2)
Hólmfríður, fv.
hjúkmnarforstjóri
Landspítalans, gift
Sigurði Samúels-
syni, lækni, barn-
laus en böm hans
em tvö frá fyrra
hjónabandi. 3) Olaf-
ur rafvirkjameist-
ari, kvæntur Gunn-
hildi S. Alfonsdótt-
ur. Þeirra sonur er
Gunnar, nemi. 4)
Stefanía Rannveig
meinatæknir, dóttir
hennar er Þórann
Anna Erhardsdótt-
ir, deildarstjóri í viðskiptaráðu-
neytinu, gift Finni Torfa Magn-
ússyni verkfræðingi. Þau eiga
eina dóttur. 5) Jóhanna Hlíf,
gift Baldri Eyþórssyni verk-
fræðingi. Böm þeirra: Stefán
rafvirkjanemi, er í sambúð með
Lindu Pétursdóttur fóstru. Þau
eiga einn son. Þórdís Anna, við
nám í London. Ásdís, nemandi
við Menntaskólann í Hamra-
hlíð.
Stefán stundaði sjómennsku,
almenn sjóstörf, skipstjórn og
vélgæslu alla sína starfsævi.
Utför Stefáns fer fram frá
Fossvogskirkju í dag og hefst
athöfnin klukkan 15.
Fallinn er í valinn 97 ára gam-
all einn af öldnum sægörpum
þjóðarinnar. Stefán var fæddur að
Húsum í Holti, Rangárvallasýslu.
Hann var af Víkingslækjarætt.
Foreldrar hans voru Jóhann Ólafs-
son, skipstjómarmaður og bóndi,
og kona hans Sigrún Þórðardóttir.
Stefán tengdafaðir minn sagðist
það fyrst muna eftir sér er hann
þriggja ára gamall var fluttur í
kláfi eða hripi yfir „eitthvað stór-
vatn“. Mun það hafa verið eitt stór-
fljótið þegar fjölskyldan flutti frá
Holtum til Hvalsness á Suðurnesj-
um árið 1902. Þar bjó þá föðurbróð-
ir hans Sigurður Ólafsson með fjöl-
skyldu sinni, merkur bóndi og skip-
stjómarmaður. Fjölskyldan fluttist.
þar að býlinu Garðbæ og bjuggu
þar í nokkur ár. Fluttust þau síðan
með þrjá syni sína, Stefán, Sigur-
hans og Jón, að Fjósakoti í Fugla-
víkurhverfi í Miðneshreppi og
bjuggu þar þangað til synirnir voru
komnir á legg. Snemma togaði sjór-
ihn í Stefán enda ströndin lág og
sjór og brim skammt frá bæjarhlað-
inu.
Hann hóf sjósókn sína að sumar-
lagi tíu ára gamall með gömlum
manni. Hann sagði þá stutt hafa
sótt, en fískað furðanlega vel.
Stundum hefði þó gengið nærri sér
að ná landi í andviðri.
Sextán ára gamall gerist hann
hálfdrættingur á vertíðarskipi en
faðir hans var þar skipstjóri. Að-
spurður um hvernig það hefði
gengið svaraði hann að í löngum
sjóferðum, tólf klukkustundum og
lengri, hefði hin langa og þunga
ár orðið sér erfið, það bætti upp
að hann reri á borði með föður sín-
um, „þá vissi ég að ekki var snúið
á okkur þótt ég drægi svolítið af
mér“. Faðir hans, Jóhann, var
annálaður kraftamaður þar um
slóðir í þeirri tíð. Aldrei var neinn
matur hafður með í þessum sjóferð-
um. Voru þá hásetar sendir að lokn-
um róðri beint yfír Miðnesheiði til
Keflavíkur gangandi með þungar
fiskbirgðar. Sagðist Stefán hafa
bæði verið svangur og þreyttur
þegar hann kom heim til móður
sinnar og þá hafi soðning eða kjöt-
súpan smakkast vel.
Nú varð ekki aftur snúið enda
var sjómennskan aðalstarf Stefáns
héðan í frá. Hann ólst fyrst upp
með árabátum, þá með fyrstu vél-
bátunum og stækkun þeirra. Um
tvítugt gjörðist hann skipstjóri á
vélbáti frá Sandgerði og gegndi því
starfi næstu tvo til þrjá áratugina,
en gerðist þá vélstjóri lengst af hjá
bróður sínum Jóni, en þeir voru
mjög samrýndir. Þar mundi Stefán
hafa komist á rétta hillu í starfí
því að hann var að eðlisfari völund-
arsmiður á tré og jám, en gafst
ekki tækifæri á lífsleiðinni að rækta
þá grein fyrr en á elliárum að hann
sýndi þá listsköpun sem í honum
bjó með fögrum listaverkum sem
hann skóp í bein og tré sem hann
gaf börnum sínum og fleirum.
Þeir bræður Stefán og Jón voru
sem sannir Suðumesjamenn harðir
sjósóknarar og voru þekktir fyrir
að halda sjó þar til flestir eða allir
bátar voru komnir til lands. Lítið
vildi Stefán tala um sjóferðir sínar
en einu sinni sagði hann með hægð:
„Það má ég þakka að aldrei missti
ég mann út.“ Mikil var ábyrgð
þessara skipstjórnarmanna löngu
fyrir tilkomu veðurfrétta útvarps-
ins þegar veður urðu válynd og
þeir voru á ferli mestan hluta næt-
ur „til að bræða hann“, þ.e. að spá
í veðrið, hvort sigla skyldi eða sitja
í höfn.
Hér er ein hrakningarför þeirra
þriggja bræðra, Stefáns, Jóns og
Sigurhans, og tveggja annarra er
þeir fóm í janúar 1930 að sækja
vélbátinn Gróttu til Siglufjarðar,
sem seldur hafði verið til Sandgerð-
is. Þeir lögðu af stað í sæmilegu
veðri en nokkm síðar skall á þá
glórulaus stórhríð sem stóð í marga
daga. Hrakti þá norður í haf, þar
bilaði vélin og vissu þeir ekki hvar
þeir vom staddir en náðu landi á
seglum að löngum tíma liðnum.
Gátu þeir ekki gjört sér grein fyrir
hvar þeir vom staddir. Reyndist
það síðar í Önundarfirði utarlega.
Þar tókst þeim að gjöra það vel
við vél skipsins að þeir gátu siglt
til Sandgerðis. Hafði þá förin tekið
fimm til sex sólarhringa og ekkert
hafði til þeirra spurst allan þann
tíma.
Þeir bræður báðir, Stefán og
Jón, tóku þátt í hinu erfiða og
hættulega björgunarstarfi þegar
togarinn Jón forseti fórst út af
Stafnnesi á Suðurnesjum árið 1928
og tókst að bjarga nokkmm hluta
skipshafnarmanna. Meðan á skip-
stjórnarámm Stefáns stóð völdust
í skipshöfn hans margir ungir menn
sem síðar urðu skipstjórnarmenn á
íslenska fiskiskipaflotanum svo og
í Landhelgisgæslunni. Stefán end-
aði líka sjómennskuferil sinn hjá
einum þeirra sem vélstjóri, en það
var Eggert Gíslason, skipstjóri og
landsþekktur aflamaður.
Fyrir sjómannsstörf sín var Stef-
án tvisvar sinnum heiðraður. í fyrra
skiptið 1966 í Sandgerði og í síð-
ara skiptið í Reykjavík 1972. Hann
lauk vélstjóranámi í Reykjavik átj-
án ára gamall og löngu síðar vél-
stjóraprófí fyrir stærri vélar. Skip-
stjóraprófi fyrir fiskiskip lauk hann
rúmlega tvítugur.
í einkalífi sínu var Stefán mikill
lánsmaður. Sjálfur var hann frábær
reglumaður alla ævi. Hann giftist
eiginkonu sinni, Þómnni Ónnu
Lýðsdóttur, árið 1925. Bjuggu þau
sín fyrstu búskaparár að Kirkju-
bóli í Miðneshreppi, sem þau seldu
er þau byggðu sér fagurst steinhús
í Sandgerði og fluttust þangað
1931. Þar bjuggu þau þar til þau
fluttu til Reykjavíkur 1968.
Skömmu áður hafði Stefán hætt
sjómennsku, en var þó að hafnar-
vinnu í Sandgerðishöfn. Sjó-
mennska hans hefur því staðið
hátt í sextíu ár. Þegar þau hjón
fluttu til Reykjavíkur var hann vel
hraustur. Kom sér það vel þar sem
heilsu konu hans var þá farið að
hraka, en honum fómst heimilis-
störf og matseld jafnvel og annað
sem hann tók sér fyrir hendur.
Jafnaðist þá nokkuð allar þær
löngu fjarvistir er hann var fjarri
heimilinu þegar húsmóðirin þurfti
að sjá um allan hag þess og sinna
fímm börnum þeirra. Áttu þau
hjónin saman fagurst ævikvöld hér
í Reykjavík enda virðing þeirra og
ást hvort á ödru eftirtektarverð.
Þórunn kona hans andaðist 1984.
Þá flutti Stefán til sonar síns Ólafs
og konu hans Gunnhildar S. Alfons-
dóttur, hér í borg þar til hann fyr-
ir þrem árum lærbrotnaði, en eftir
það þurfti hann að dveljast á
sjúkrastofnunum. Fyrri hluta þessa
tímabils dvaldi hann á öldrunar-
lækningadeild Landspítalans en
seinni hlutann á Hjúkrunarheimil-
inu Eir. Á báðum þessum stöðum
naut hann afbragðs þjónustu og
hjúkrunar sem seint verður full-
þökkuð. Mér er falið fyrir hönd fjöl-
skyldunnar að færa öllum þeim sem
hér eiga hlut að máli dýpsta þakk-
læti.
Stefán var maður fríður sýnum,
sterklega vaxinn og vörpulegur
enda vel að manni eins og hann
átti kyn til. Hann var skrumlaus
maður, ljúfur viðtals og stutt í bros-
ið, fór vel með skap sitt, en hélt
vel á sínu ef með þurfti. Kurteisi
í allri framkomu var honum í blóð
borin. Hann hélt andlegri reisn
sinni allt fram að andláti. Heym
hans bilaði með aldrinum en sjón
hafði hann góða alla ævi.
Að leiðarlokum þykir mér hlýða
að kveðja tengdaföður minn með
um 200 ára gamalli vísu, kveðin á
elliárum merks bónda og sægarps
á Austfjörðum, en á landareign
hans er þrautalending að nafni
Sæluvogur. Hann kveður:
Þegar ég skilst við þennan heim,
þreyttur og elliboginn,
ég mun róa árum tveim
inn í Sæluvoginn.
Stefáni fylgja velfamaðaróskir
og blessun allrar fjölskyldunnar
þegar hann tekur ókunna Sæluhöfn
sína þar sem vinir bíða í varpa.
Sigurður Samúelsson.
Stefán Jóhannsson var af alda-
mótakynslóðinni. Fólkið af þeirri
kynslóð þekkti fátt annað en mikla
vinnu til að sjá sér og sínum far-
borða. Almannatryggingar þekkt-
ust ekki heldur studdi hver annan
ef vanda bar að höndum.
í upphafi aldarinnar ríkti mikil
bjartsýni meðal landsmanna. Settu
margir hugsjónarmenn svip sinn á
þann tíma. Skáldið og stjómmála-
maðurinn Hannes Hafstein var
kjörinn fyrsti ráðherra íslands
1904. Þá var Stórstúka íslands og
Ungmennafélag íslands stofnað
um aldamótin. Þar tók ungt fólk
virkan þátt enda voru þessi félög
byggð á hugsjóninni „íslandi allt“.
Segja má að þetta hafi verið fyrstu
samtökin hér á landi þar sem kon-
ur höfðu jafnan rétt á við karla.
Stefán hóf ungur að sækja sjóinn
og lærði hann vélstjórn og skip-
stjóm og starfaði við það meðan
heilsan entist. Hann var harðdug-
legur og athugull sjómaður og var
hann eftirsóttur sem m.a. kemur
fram í því að hann var með afla-
kónginum Eggerti Gíslasyni á Víði
II. Arið 1928 fórst togarinn Jón
Forseti út af Stafnsnesi í miklu
óveðri. Menn í landi skipulögðu
björgunarstarf með þeim fátæklega
tækjakosti er völ var á. Til að
mynda höfðu þeir enga línubyssu
en þær höfðu ekki enn borist til
landsins. Var notaður bátur til að
koma línu út til skipsins. Bundu
björgunarmenn lóðabelgi á lunn-
ingu bátsins, áttu þessir belgir að
halda bátnum á floti þótt yfir hann
gengi sjór. Voru Stefán og bróðir
hans Jón valdir til þess að róa
björgunarbátnum út í brimgarðinn
og áttu þeir að freista þess að fanga
lóðabelg sem lína var fest í frá
skipinu. Þeim tókst ætlunarverkið.
í þessu slysi björguðust 10 menn
en 15 fórust. Efalaust hefur þetta
atvik flýtt fyrir stofnun Slysa-
varnafélags Islands en það var
stofnað þetta sama ár.
Við fjölskyldan kynntumst Stef-
áni fyrir liðlega tveimur áratugum
þegar Gunnhildur Alfonsdóttir
systir hennar Ástu konu minnar
gekk að eiga Óla son Stefáns. Stef-
án var traustur, hæglátur, kíminn
og kom hann ætíð auga á það bros-
lega í lífinu. Hann var dagfarsprúð-
ur og vildi hafa reglu á öllum hlut-
um. Ef hann var spurður um hvern-
ig hann hefði það var svarið jafn-
an: „Það er aljt í lagi með mig.“
Gunnar sonur Ólafs og Gunnu naut
þess að hafa afa sinn hjá sér en
Stefán bjó hjá þeim um langt skeið
í Heiðargerði 5.
Síðustu árin dvaldi Stefán á Eir
og öldrunardeild Landspítalans.
Hann lærði að skera úr beinum og
tré hjá kennurum sem störfuðu á
vegum Dvalarheimilisins Hrafn-
istu. Hann var fljótur að komast
upp á lagið með útskurðinn enda
mjög handlaginn. Stefán hafði
gaman af að gefa ættingjum og
vinum fallega smíðagripi. Ólafur
kom oftast daglega til föður síns,
ekki þurftu þeir alltaf að tala mik-
ið saman svo vel skildu þeir og
þekktu hvor annan. Stefáni leið
mjög vel á Eir og var fjölskylda
hans dugleg að heimsækja hann.
Við þökkum þér, Stefán minn,
innilega fyrir samfylgdina og vott-
um ættingjum og vinum okkar
dýpstu samúð.
Alfreð, Ásta og börn.
Það er ekki langt síðan lítil stelpa
sat á hné langafa. Og langafi hafði
gaman af, brosti og gerði að gamni
sínu. Þótt árin væru að verða hund-
rað virtist sem margar samveru-
stundir væru eftir. En nú er hann
fallinn.
Stefán hóf ungur sjósókn frá
Sandgerði, fyrst á árabátum, þá
sem vélstjóri og síðar sem skip-
stjóri og stýrimaður. Starfsævi
hans nær yfír nærri sextíu ár og
eyddi hann flestum árunum á sjó.
Hann var fengsæll og farsæll sjó-
maður þó fyrir kæmi að hann lenti
í kröppum dansi við Rán. Og aldrei
missti hann mann fyrir borð. Hann
hætti sjómennsku um miðjan sjö-
unda áratuginn, lét af störfum
nokkrum árum síðar og flutti með
konu sinni, Þórunni Önnu Lýðsdótt-
ur, til Reykjavíkur. Bjuggu þau við
Hringbraut og þar átti kona mín
sitt annað heimili hjá ömmu sinni
og nöfnu, og afa. Á þessum árum
tók Stefán til við handverk sem
hann hafði ánægju af; að binda inn
bækur og skera í tré og hvaltenn-
ur. Liggja eftir hann margar hag-
lega innbundnar bækur og fjöldinn
allur af fallegum útskurðarverkum.
Stefán var hæglátur og hógvær
maður sem ekki var gefinn fyrir
að ræða um störf sín. Hann gat
verið fastur fyrir en flestir munu
minnast hans fyrir milt fas og
hversu stutt var í brosið. Bók-
hneigður var hann og las mikið
meðan heilsan leyfði. Hann var
áhugasamur um fjölskyldu sína og
fylgdist grannt með öllu sem gerð-
ist. Sérstakan áhuga hafði hann á
útgerð dótturdóttur sinnar og
hennar manns en sonur þeirra og
dóttir eru nú að hefja nám í skip-
stjórnarfræðum.
Stefán, ásamt Jóni bróður sínum,
tók þátt í björgun skipbrotsmanna
af togararnum Jóni forseta þegar
hann strandaði við Stafnnes hinn
tuttugasta og sjöunda febrúar
1928. Aðstæður til björgunar voru
allar hinar erfiðustu auk þess sem
björgunarbúnaður í þá daga var
fábrotinn. Skipbrotsmenn komu
bauju í taug frá togaranum og
urðu björgunarmenn að róa á litlum
léttabáti í brimgarðinum til að ná
henni. Börðust þeir bræður, ásamt
þremur öðrum, í briminu við að ná
baujunni til að koma tauginni í
land. Gekk það ekki þrautalaust
og oft urðu þeir frá að hverfa vegna
ólaga sem komu á bátinn. Nokkrum
sinnum fyllti bátinn þannig að þeir
urðu frá að víkja til að ausa. Stýr-
ið farið. En áfram börðust þeir.
Einn skipbrotsmanna, Kristinn
Guðjónsson, lýsir því í viðtali, að
Stefán hafi staðið í stafni og hamr-
að „báðum höndum ofan í stefnið
eins og til að hvetja sína menn við
árarnar. Þeir lögðu sig í stórkost-
lega hættu við að ná baujunni og
virtust ekki sinna því þótt við lægi
að bátnum hvolfdi yfir þá.“ Bauj-
unni náði Stefán og komu björgun-
armenn tauginni í land. Varð það
sjö skipsbrotsmannanna til lífs en
alls komust tíu manns af. Nokkrum
sinnum færði ég björgunina í tal
við hann, og gerði hann ætíð lítið
úr sínum hlut, en sagði þó einu
sinni að greiðlega hefði gengið að
ná baujunni en að halda henni og
innbyrða hefði verið sú mesta þrek-
raun sem hann hefði lent í um
ævina. Þó Stefán hafi ekki viljað
mikla verk sín er ljóst að mikla
hörku og hetjulund þarf til bjóða
sig fram og vinna slík verk.
Á meðan Stefán siglir á vit fall-
inna ástvina situr lítil stelpa og
leikur sér. Hún er of lítil til að
syrgja en síðar mun hún hlusta á
sögur af honum langafa.
Finnur Torfi Magnússon.
t
Systir mín elskuleg, mágkona og móðursystir,
STEINUNN GUÐMUNDSDÓTTIR
frá Firði,
andaðist 16. nóvember.
Útförin fór fram í kyrrþey að ósk hinnar látnu.
Kristbjörg Guðmundsdóttir Thorarensen,
Eggert Thorarensen,
Guðmundur Börkur Thorarensen.
t
Fraendi okkar og vinur,
LEÓ STEINAR LEÓSON,
Bjarnastöðum,
Grímsnesi,
verður jarðsunginn frá Mosfelli, Grímsnesi, laugardaginn 30. nóv-
ember kl. 14.00.
Jóhannes Bjarnason, Bjarni Helgason,
SigurðurGunnarsson, Lára Sigurðardóttir.