Morgunblaðið - 27.03.1997, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 27. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
SIGUR LIFSINS
YFIR DAUÐANUM
TRÚIN á alraætti mannsins var rauði þráðurinn í
þeim lífsviðhorfum, sem settu svip sinn á framan-
verða 20. öldina. Fram voru sett kenningakerfi um
brúnt og rautt alræði, einhvers konar þúsund ára for-
sjárhyggjuríki, sem leysa átti allan mannanna vanda.
Ferli þessara kenningakerfa - heimsstyrjöldin síðari
og stanzlítil vígaferli víða um heim fram á okkar daga
- segir allt sem segja þarf um „fullkomleika“ þeirra.
Síaukin menntun og þekking hafa fært ytri aðstæð-
ur einstaklinga og þjóða umtalsvert til betri vegar á
20. öldinni. Spurning er hins vegar, hvort innri þroski
okkar hafi fylgt ytri framförum nægilega eftir. Gylfi
Þ. Gíslason, fyrrverandi menntamálaráðherra, komst
svo að orði þegar Friðrikskapella var vígð fyrir nokkr-
um árum:
„Nútímamaðurinn hefur öðlast mikla þekkingu á
þeim heimi, sem við lifum í. En vísindin veita ekki
svar við öllum spurningum og hafa aldrei ætlað sér
það. En mikilvægasta gáta nútímans er, hvernig hann
sé, maðurinn, sem hefur lagt lönd og höf jarðarinnar
undir sig og er að ná valdi á himingeimnum. Hann
er hámenntaður, ríkur og voldugur. En er hann sjálfum
sér nógur? Hefur hann vald yfir sjálfum sér? Er hann
sáttur við sjálfan sig? Er honum ljóst, að kærleikurinn
er ofar öllum skilningi?"
Spurninga af þessu tagi má gjarnan spyrja á trúar-
hátíð sem páskum. Páskarnir og aðdragandi þeirra
hafa mikinn boðskap að flytja okkur í þessum efnum;
bæði um sorgina og gleðina, sem varða veg okkar frá
vöggu til grafar. I fyrsta lagi er frásögn biblíunnar
af píslargöngu Krists dæmigerð um mannlegan breysk-
leika í nær öllum myndum hans. Mannlegt eðli hefur
lítið breytzt á tvö þúsund árum, þótt hinar ytri aðstæð-
ur séu aðrar nú en þá. í annan stað, og sá er mergur-
inn málsins, eru páskarnir, upprisuhátíðin, sigurhátíð
lífsins yfir dauðanum. Við getum enn og ætíð leitað
halds og trausts í upprisunni; þeirri vissu að Jesús lét
lífið á krossinum fyrir okkur öll.
Sigurbjörn Einarsson biskup segir í umfjöllun um
páska í bók sinni Haustdreifum:
„Þannig er tilveran öll gegnlýst af þeim leyndar-
dómi, sem Jesús Kristur býr yfir, maðurinn eini, sem
var Guð á jörð. Og saga hans var úrslitaskref í sigur-
göngu þess Guðs, sem ætlar sér að afmá dauðann að
eilífu. Páskarnir hans eru eilífgild yfirlýsing, óhaggan-
legt sigurorð hans: Ég lifi. Og nú er það sælt að hugsa
til þess að mega áfram eiga vitund, líf og tilveru um
endalausar aldir, sem þó verða aldrei annað en ein
eilíf andrá fullkominnar, ólýsanlegrar lífsnautnar í ríki
þeirrar elsku, sem braust gegnum allar víglínur hins
illa á páskum. Þá var það stríð unnið, sem markar
endanlegan sigur í styrjöldinni, þó að enn sé barist
og myrkrið á flótta sínum máttugt og ægilegt. Það
er dæmt. Og þá vil ég ekki láta myrkrið eiga mig,
dauðans dæmda myrkur. Ég vil játast lífinu. Það er
trú, kristin trú, páskatrú að taka sigur Guðs gildan
og láta sigrast af honum, sem hefur lykla dauðans og
heljar og lifir um aldir alda.“
Almættið er Drottins, ekki mannsins. Og maðurinn,
einstaklingurinn, verður því aðeins sjálfum sér nógur,
sáttur við sjálfan sig, að hann sé sáttur við Guð. „Og
sá einn er sáttur við Guð,“ eins og Gylfi Þ. Gíslason
komst að orði við vígslu Friðrikskapellu, „sem í af-
stöðu sinni til hans efast aldrei, spyr einskis, af því
að hann nýtur náðar hans, þeirrar náðar, sem líf og
dauði frelsarans færði mönnunum.“
Páskarnir eiga það erindi við okkur, svo enn sé vitn-
að til orða Sigurbjörns biskups Einarssonar, að „við
játumst lífinu“ og „tökum sigur Guðs gildan og látum
sigrast af honum, sem hefur lykla dauðans og heljar
og lifir um aldir alda“.
Morgunblaðið óskar lesendum sínum og landsmönn-
um öllum gleðilegrar og slysalausrar páskahátíðar.
HRAUNIÐ skreið með háum kanti í norðvestur o
Apalhraunkantur norðvestur af Rauðöldum í apríl
Ing. Isólfsson.
HEKLUGOSIÐ 1947 séð úr lofti fyrsta morgun-
inn. Hæð gosmakkarins náði þá 10 þúsund metr-
um. Ljósmynd Sigurður Þórarinsson.
HEKLA VAK
1947 Aí
ALDARSVE
í morgunsárið 29. mars 1947 tók
Hekla að gjósa. Voru þá liðin 102
ár frá síðasta gosi þessa víðfræga
eldfjalls 1846. Það þótti tíðindum
sæta. Það er eins og Hekla væri að
hleypa af startskoti, því áratugina
síðan hefur verið áberandi mikil eld-
virkni á íslandi. Hekla sjálf gosið fjór-
um sinnum. Gosið stóð í 13 mánuði.
Á hálfrar aldar afmæli Heklugossins
1947 rifjar Elín Pálmadóttir upp
nokkur atriði úr gossögu þess.
KORT er sýnir í
þætti hvers Heklii
falli við heildarrú
Sigurðar
HEKLUGOS stóð með 5 dálka
heimsstyijaldarletri á fors-
íðu aukablaðs Morgublaðs-
ins sama morgun. Þar seg-
ir: „Hekla byijuð að gjósa. Skömmu
fyrir sjö í morgun varð fólk í Austur-
sveitum vart við snarpan jarðskjálfta-
kipp og skömmu síðar gaus upp gos-
mökkur frá Heklu eða Hekluhrauni.
Hálfri klukkustund síðar var Hekla öll
umlukt gosmekki frá rótum og bar
mökkinn við himin. Við og við sjást
gosglampar gegn um þykkan reykjar-
strókinn, en á bæjum, sem nálægt eru
Heklu, heyrast drunur miklar og hurð-
ir og gluggar hristast í húsum. Af við-
tölum við fólk í Austursveitum í morg-
un mun Heklugosið hafa byijað kl.
6.40.“ Síðan er haft eftir Pálma Hann-
essyni rektor að leiðangur náttúru-
fræðinga muni leggja af stað í flugvél
strax og unnt er til að athuga gosið
og síðan gerður út leiðangur.
Þegar þessi skrifari og aðrir sjöttu-
bekkingar komu fyrir kl. 8 í MR þenn-
an morgun, voru rektorinn Pálmi og
ungi náttúrufræðikennarinn Sigurður
Þórarinsson roknir burt ásamt fleirum.
Pálmi hafði þó haft hugsun á og gefíð
sér tíma til að skilja eftir skilaboð til
sjöttu bekkinga, að þeir skyldu líka
láta námið lönd og leið, leigja sér rútu-
bíl og aka í Þjórsárdalinn til að sjá gos
í Heklu. Hefur eflaust eins og fleiri
talið alls óvíst að þessi ungmenni ættu
eftir að eiga kost á að sjá mörg önnur
eldgos um ævina. Hafði orðið lengsta
goshlé Heklu eftir 1104 sem þá var
um vitað og voru sumir komnir á þá
skoðun, þótt enn væri sem fyrr og síð-
ar ylur í hátindi hennar, að sú gamla
væri dauð úr öllum æðum. Þegar við
menntskælingar höfðum farið í ferða-
fötin og ókum austur streymdu bflarn-
ir í Þjórsárdalinn. Þaðan blasti fjallið
og gosið við. Vart verður upphafi goss-
ins lýst betur en með orðum Sigurðar
Þórarinssonar í Heklueldum:
„Sú sjón er þar blasti við var ógn-
þrungnari og tilkomumeiri en orð fá
lýst. Suðvesturhluti Heklu var hulinn
öskumökkum og mistri niður að fjalls-
rótum, en á norðausturhluta fjalls-
hryggsins ruddust upp dökkgrábrúnir
gosmekkir, ferlega miklir um sig og
svo þéttsetnir, að þeir mynduðu sam-
felldan vegg. Hnyíduðust þeir um 10
km í loft upp og voru hnyklamir líkast-
ir risavöxnum blómkálshausum. Þeir
urðu Ijósgrárri, er ofar dró, og efst
voru gosmekkirnir nær hvítir að sjá
mót heiðbláum himni. Af og til sást í
eldglóðir í gossprungunni og stöku
sinnum fló elding gegn um gosmekk-
ina.“
Ofsinn í gosinu var mestur fyrstu
klukkutímana og náði mökkurinn 30
km hæð. í Morgunblaðinu daginn eftir
er sagt að dunur og dynkir hafi þá
heyrst um allt land, vestur á firði og
norður til Grímseyjar. Vindur stóð af
norðri og varð öskufall. Blaðið segir
að um kvöldið hafi allar þakrennur í
Vestmannaeyjum verið orðnar fullar
af ösku og gjósku. Lá gosmökkurinn
svo yfir eyjunum fyrri hluta dagsins
að þar var hálfrökkur og rafmagnsljós
kveikt. Var öskufall í Fljótshlíðinni,
undir Eyjafjöllum og um ofanverða
Rangárvelli. Fíngerðasta askan barst
alla leið austur yfir landamæri Finn-
lands, með 56 km hraða á klukku-
stund. í hlíðum Heklu sást hraunflóðið
greinilega úr flugvél og vatnsflaumur
á undan hraunleðjunni í snjónum.
Fyrsta þaulrannsakaða eldgosið
Eldgos voru Sigurði Þórarinssyni
alltaf hugleikin, einkum eftir Heklu-
gosið 1947-48, en þetta gos var hið
fyrsta sem þaulrannsakað var hér á
landi. Þorvaldur Thoroddsen og Helgi
Pjeturs áttu þess aldrei kost að fylgj-
ast með eldgosum nema úr mikilli fjar-
lægð. En um Heklugosið 1947-48 birt-
ist heil ritröð hjá Vísindafélagi íslend-
inga, þar sem m.a. skrifuðu auk Sig-
urðar einkum Trausti Einarsson og
Guðmundur Kjartansson. Og Sigurður
hélt áfram rannsóknum á Heklu og
skrifaði stórfróðlega bók Hekluelda,
sem kom út á ensku og íslensku. Eftir
Heklugosið 1947-48 tók Sigurður til
við ösku- og gjóskurannsóknir af enn
meiri krafti en áður og urðu öskulaga-
rannsóknir hans frægar um heim allan
sem kunnugt er.
Fyrsta daginn fóru tveir leiðangrar
jarðfræðinga til að kanna gosið og
koma upp athugunarstöðvum við
næstu bæi, Næfurholt og Galtalæk.
Auk fyrrtaldra voru í hópunum Stein-
þór Sigurðsson og Jóhannes Áskelsson.
Fyrstu daga gossins voru margir gígar
virkir á um 5 km langri sprungu en
síðar urðu tveir aðalgígar virkir á hát-
indi fjallsins, Axlargígur og Toppgíg-
ur, sem þá fékk sitt nafn. Guðmundur
Kjartansson lýsir í Náttúrufræðingn-
um hraungosinu í Axlargíg þannig 10
dögum seinna, á annan dag páska:
„Upp úr þessum gíg rann hraunið,
ekki ósvipað því er stór jökulsá sprett-
ur upp undan skriðjökli. Þegar í upp-
tökunum huldist glóandi bergkvikan
úr iðrum Heklu meir en að hálfu af
svörtu steinskrofi, sem skreið ofan á
líkt og krap á vatni, en á milli var
skær, rauð glóð. Þetta rann fram í
jöfnum og þungum straumi, án öldu
og iðu, en miklu hægar en vatn myndi
renna í sama halla. Fyrir miðjum gafli
gígbássins (austurveggnum) skagaði
lítið urðames fram í uppsprettuna, og
í mynni gígsins þrengdist hraunrásin.
Uppsprettan var því sem hjarta að
lögun. Engar skarir voru að kvikunni,
eldhjartað fyllti gígbotninn veggja á
milli. - Upp úr sjálfum gígnum og
einnig sprungunum í börmum hans
lagði mikla hvíta gufu. Sú, sem kom
upp af kvikunni sjálfri, var bláhvít líkt
og tóbaksreykur og fylgdi henni svo
megn stækja af brunnum brennisteini
(S02), að okkur sveið í vitin og þoldum
ekki við nema stutta stund í einu, þeg-
ar vindurinn sló kafinu yfir okkur, en
hörfuðum undan hóstandi með tárvotar
kinnar."