Morgunblaðið - 01.08.1997, Qupperneq 25

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 1. ÁGÚST 1997 25
AÐSENDAR GREINAR
Tryggjum varan-
lega velferð
í LOK júní sl. funduðu ráðherrar
efnahags- og ijármála á Norður-
löndum í Noregi m.a. um áhrif
þeirra umfangsmiklu aðgerða í rík-
isfjármálum sem gripið hefur verið
til í löndunum. Ráðherrarnir voru
sammála um að ráðstafanirnar
hefðu verið forsenda þess að hægt
væri að viðhalda þeim velferðar-
þjóðfélögum sem einkenna Norður-
löndin og þar með að undirbúa þjóð-
irnar undir breytta aldurssamsetn-
ingu með þeim kostnaði sem því
hlýtur að fylgja.
í upphafi þessa áratugar gengu
íslendingar eins og margar aðrar
þjóðir í gegnum efnahagserfiðleika
og tímabil stöðnunar. Við þessum
aðstæðum var m.a. brugðist með
því að treysta stoðir atvinnulífsins
og freista þess að veija lífskjör al-
mennings. Viðurkennt var að blóm-
legt atvinnulíf, fjölgun starfa og
aukin verðmætasköpun væri for-
senda velferðarkerfis hverrar þjóð-
ar. Hluta af auknum þjóðartekjum
bæri að verja til velferðarmála, en
jafnframt væri mikilvægt að draga
úr vaxtabyrði ríkisins og endur-
greiða tekin lán.
í skýrslu sem tekin var saman á
vegum ráðherranna, að frumkvæði
Davíðs Oddsonar forsætisráðherra
og Göran Persons forsætisráðherra
Svíþjóðar, er fjallað um efnahagserf-
iðleika Norðurlandanna í byijun
þessa áratugar og viðbrögð við þeim.
Skýrslan staðfestir að þær ráðstaf-
anir sem gripið var til hafi skilað sér
í öflugum hagvexti, minnkandi at-
vinnuleysi, lækkandi vöxtum og
jafnvægi í ríkisfjármálum án þess
að tekjudreifing hafi raskast. Alls
staðar var gripið til sérstakra að-
gerða fyrir þá lakast settu.
Nýskipan ber árangur
Nýskipan í efnahags- og ríkis-
íjármálum hér á landi hefur skilað
góðum árangri. Þannig er það stað-
reynd að undanfarin tvö ár hefur
kaupmáttur ráðstöfunartekna á ís-
landi aukist mun meira en í flestum
öðrum löndum. I kjölfar kjarasamn-
inga og ráðstafana stjórnvalda í
tengslum við þá má jafnframt
reikna með að kaupmátturinn auk-
ist áfram hraðar á íslandi á næstu
árum en í helstu viðskiptalöndum
okkar. Atvinnuleysi og verðbólga
hafa undanfarin misseri einnig ver-
ið minni hér á landi en í þeim lönd-
um sem við berum okkur helst sam-
an við. Ný verðbólguspá Seðlabank-
ans ber með sér að niðurstaðan
geti jafnframt orðið hagstæð a.m.k.
næstu þijú árin.
Ef við erum ekki á varðbergi
getur fljótt fjarað undan stöðugleik-
anum. Það þarf sterk bein til að
þola góða daga og mikilvægt er að
skipta ekki meiru en því sem til
skiptanna er. Til að varðveita ár-
angurinn og tryggja varanlega vel-
ferð þarf framtíðarsýn og langtíma-
hugsun. Aðgerðir okkar eða aðgerð-
arleysi hafa afgerandi þýðingu fyrir
velferð komandi kynslóða og margt
mælir með því að við notum hluta
af núverandi góðæri í þeirra þágu.
Varðveisla stöðugleikans
Auknum ráðstöfunartekjum
fylgja framkvæmdir og vaxandi
eftirspurn eftir vöru og þjónustu.
Við slík skilyrði er viðfangsefni
stjórnvalda að tryggja jafnvægi í
þjóðarbúskapnum og hindra að við
ætlum okkur um of í atvinnufjár-
festingu, einkafjármálum eða þjón-
ustu hins opinbera. Mikilvægast er
að varðveita jafnvægi á gjaldeyris-
og peningamarkaði, halda verðlagi
stöðugu og lækka opinberar skuld-
ir. Við megum aldrei gleyma að
góðærið kom ekki án fyrirhafnar
og það er auðvelt að glutra árangr-
inum niður.
Meiri verðmætasköpun réttlætir
ekki að kröfunni um arðsemi og
hagræðingu eða forgangsröðun út-
gjalda sé vikið til hliðar. Þetta á
við um allan rekstur ekki síst í vel-
ferðarkerfinu þar sem víða hafa átt
sér stað ótrúlegar tækninýjungar
og framfarir í kjölfar nýrrar þekk-
ingar. Aukin hagsæld getur þannig
Meiri verðmætasköpun
réttlætir ekki, segir
Friðrik Sophusson,
að kröfunni um arð-
semi, hagræðingu og
forgangsröðun útgjalda
sé vikið til hliðar.
aldrei leyst veitendur velferðarþjón-
ustunnar undan því að virða hinar
fjárhagslegu skorður og tileinka sér
ný vinnubrögð, skýrar leikreglur og
ákveðna verkaskiptingu. Varanleg
lausn felst ekki í fjárveitingum
umfram eðlilega hlutdeild í auknum
þjóðartekjum, meiri skuldsetningu
ríkisins eða sífellt aukinni skatt-
heimtu á heimilin.
Skipting þjóðarkökunnar
Auknar þjóðartekjur verða til í
atvinnulífinu og því er mikilvægt
að búa fyrirtækjunum jöfn og góð
starfsskilyrði í alþjóðlegri sam-
keppni. Velferðarkerfið verður aldr-
ei öflugra en atvinnulíf hvers lands
leyfir.
Þrátt fyrir aðhald í ríkisfjármál-
um hafa framlög til heilbrigðis- og
tryggingamála hækkað umtalsvert
undanfarin tvö ár. Þannig hafa
stjórnvöld varið hluta af auknum
þjóðartekjum til velferðarmála um
leið og þau hafa undirstrikað mikil-
vægi þess að draga úr
vaxtabyrði og skuld-
setningu ríkisins.
Tekjuskattur hefur
verið lækkaður og at-
vinnuleysisbætur og
bætur almannatrygg-
inga hafa hækkað
umtalsvert umfram al-
mennt verðlag. Þannig
munu þær hækka á
þessu ári um 8,7% á
sama tíma og laun
hækka að meðaltali
um 5,5-6% og verðlag
um 2%.
Stjórnvöld hafa þar
að auki gripið til að-
gerða til að draga úr
jaðaráhrifum innan al-
mannatryggingakerfisins. Viðmið-
unarmörk vegna svokallaðra frekari
uppbóta voru hækkuð sérstaklega
sl. vor og í stað niðurfellingar af-
notagjalds útvarps og fastagjalds
síma var heimilisuppbót hækkuð og
öllum lífeyrisþegum veittur 20%
afsláttur á afnotagjaldi útvarps.
Auk þess mun félagsleg íjárhagsað-
stoð frá sveitarfélögum ekki skerða
bætur almannatrygginga frá og
með 1. september nk.
Skipting þjóðarkökunnar er að
mörgu leyti vandasamari þegar vel
árar en á samdráttartímum og að
sjálfsögðu er það sígilt umræðuefni
hvort einhver hópur hafi borið meira
úr býtum en aðrir. Þeir eru hins
vegar fáir sem hafa ekki notið yfir-
standandi góðæris í einhverjum
mæli og hluti þess hefur auðvitað
runnið til velferðarkerfisins. Það er
einnig athyglisverð staðreynd, að
hvergi í heiminum er minni tekju-
munur milli heimila en á íslandi.
Veiferð til frambúðar
íslenska þjóðin er tiltölulega ung
í samanburði við aðrar þjóðir. Þetta
skýrir m.a. hvers vegna okkur hefur
tekist að byggja upp og viðhalda
velferðarkerfi sem er meðal þeirra
bestu í heimi. Breytt aldurssam-
setning þjóðarinnar mun væntan-
lega leiða til þess að einungis þrír
íslendingar á vinnufærum aldri
verða á bak við hvern lífeyrisþega
árið 2030, en í dag eru u.þ.b. sex
manns á vinnufærum aldri á bak
við hvem lífeyrisþega.
Til þess að undirbúa
okkur undir þessar
breytingar þarf að efla
langtímasparnað og
samræma lífeyrissjóða-
kerfið og lífeyrisbóta-
kerfi hins opinbera.
Auðvelda verður þeirri
kynslóð sem nú er á
vinnumarkaði að spara
og leggja til hliðar m.a.
í lífeyrissjóði til þess
að hún geti sjálf staðið
undir stærri hluta vel-
ferðarútgjalda framtíð-
arinnar. Vaxandi hlut-
verk lífeyrissjóðanna
fyrir sífellt fleiri lífeyr-
isþega er nauðsynleg
forsenda þess að framlög almanna-
tryggingakerfisins gagnist fyrst og
fremst þeim, sem verst eru settir.
Stefnt er að því að setja ný lög
um starfsemi lífeyrissjóða á næsta
þingi. í kjölfar nýrra laga um Líf-
eyrissjóð starfsmanna ríkisins, sem
tóku gildi í upphafi þessa árs, munu
lífeyrismál opinberra starfsmanna
smám saman komast í viðunandi
horf. Nokkrir almennir lífeyrissjóðir
hafa einnig vegna góðrar afkomu
að undanförnu verið að auka rétt-
indi félagsmanna sinna. Öflugir líf-
eyrissjóðir stuðla þannig að lang-
tímasparnaði og opna möguleika á
breyttum áherslum í almannatrygg-
ingakerfinu. Lífeyristryggingar
hins opinbera eiga að vera eins
konar öryggisnet fyrir þá sem búa
við skerta starfsorku eða hafa af
einhverjum ástæðum misst fótanna
og fá ekki úrlausn annars staðar.
Öll viljum við að á íslandi verði
áfram velferðarþjóðfélag. Til þess
að svo geti orðið þarf að myndast
sátt milli kynslóða um að þróa vel-
ferðarkerfið hægt og rólega og án
byltingakenndra breytinga. Á
næstu áratugum verður áfram
stefnt að því marki að tekjur á
starfsævinni dugi að mestu fyrir
lífeyri til æviloka. Með því að læra
af reynslu annarra þjóða og bregð-
ast rétt við getum við tryggt varan-
lega velferð hér á landi.
Höfundur er fjármálaráðherra.
Friðrik
Sophusson
Aldrei rétti
tíminn
EVRÓPUSAMBANDIÐ er sem
óðast að breytast í eins konar alts-
heijarsamtök Evrópuþjóða. Sam-
bandið hefur nú fyrir sitt leyti sam-
þykkt inngöngu sex nýrra landa í
næstu umferð. Það eru Pólland,
Tékkland, Ungveijaland, Eistland,
Slóvenía og Kýpur. Síðustu löndin
þijú eru litlu fjölmennari en ísland:
Eistlendingar eru aðeins 1 milljón,
Slóvenar 2 milljónir og Kýpurbúar
700.000. Þeim þykir fólksfæð ber-
sýnilega ekki vera frágangssök.
Meðalmannfjöldi Evrópusambands-
ríkjanna minnkar við þessa útvíkk-
un úr 25 milljónum niður undir 20.
Sambandið er að breytast í smá-
ríkjabandalag.
Það hefur verið sérstaklega fróð-
legt að fylgjast með Eistum. Þeir
lögðu allt kapp á að komast inn.
Þeir stofnuðu t.a.m. sendiráð í flest-
um eða öllum ríkjum sambandsins,
einnig í smáríkjunum, og sendu
þangað einvala sveit sendiherra og
annarra starfsmanna til að afla
stuðnings við umsókn Eistlands.
Það tókst. Þetta skyldu þeir hug-
leiða, sem halda, að utanríkisþjón-
usta skipti engu máli á okkar dög-
um og henti helzt sem hressingar-
heimili handa lúnum flokksgæðing-
um.
I. Ólíku saman að jafna
Við Islendingar þurfum nú að
horfast í augu við þá bláköldu stað-
reynd, að við erum búnir að missa
af lestinni, án þess að fólkið í land-
inu hafi fengið nokkurt tækifæri
til að fjalla um málið á stjórnmála-
vettvangi. Með sama áframhaldi
verður Albanía komin inn í Evrópu-
sambandið (ESB) á undan okkur.
Þá verðum við væntanlega einir
eftir fyrir utan ásamt Norðmönnum
og Svisslendingum, nema þeir verði
þá búnir að skipta um skoðun. (Um
Möltu er ekki gott að segja, því að
þeir eru nýbúnir að draga aðildar-
umsókn sína til baka.)
Hér er þó ólíku saman að jafna.
Erlend samkeppni, segir
Þorvaldur Gylfason,
er bezta leiðin til að efla
hagkvæmni og snúa
halla í hagnað.
Norðmenn þaulræddu hugsanlega
aðild að ESB að frumkvæði ríkis-
stjórnarinnar og efndu til þjóðarat-
kvæðagreiðslu um málið. Báðir
stærstu stjórnmálaflokkarnir, jafn-
aðarmenn og íhaldsmenn, og flest
helztu hagsmunasamtök landsins
voru hlynnt aðild, þar á meðal þá-
verandi sjávarútvegsráðherra. Eigi
að síður ákváðu Norðmenn að
ganga ekki inn. Svisslendingar
afréðu með líku lagi að hafna aðild
að Evrópska efnahags-
svæðinu (EES), svo að
umsókn þeirra um að-
ild að ESB var þá lögð
til hliðar. Hér heima
hefur hugsanleg aðild
íslands að ESB á hinn
bóginn ekki verið rædd
að neinu ráði. Málið er
ekki á dagskrá skv.
einhliða ákvörðun
stjórnmálamanna, sem
hafa þó aldrei sýnt
nein merki þess, að
þeir hafi sett sig inn í
málið og hafa beinlínis
þvælzt fyrir öflun
nauðsynlegra upplýs-
inga um kosti og galla
hugsanlegrar aðildar
íslands. Þjóðin má þakka fyrir, að
hún laut ekki þvílíkri forustu, þegar
hún þurfti að taka afstöðu til inn-
göngunnar í Atlantshafsbandalagið
á sínum tíma. Eina leiðin til að
komast að því, hvort kostirnir við
aðild íslands að Evrópusambandinu
eru meiri eða minni en gallarnir,
er að leggja inn umsókn og athuga,
hvaða kjör okkur bjóðast, og taka
síðan ákvörðun um málið, helzt í
þjóðaratkvæðagreiðslu. Þessari leið
hefur verið hafnað. Það blasir nú
við, að einu mikilvægasta hags-
munamáli þjóðarinnar frá stofnun
lýðveldisins hefur verið ráðið til
lykta án nokkurs samráðs við fólkið
í landinu. Hér kunna okkur að hafa
orðið á afdrifaríkustu mistök í utan-
ríkismálum okkar allan lýðveldis-
tímann.
II. Brigðult tímaskyn
Hvernig gat þetta gerzt? Það er
vitað, að meirihluti þjóðarinnar var
hlynntur inngöngu í ESB fyrir fá-
einum árum, þegar önnur Norður-
lönd voru að undirbúa aðildarum-
sóknir sínar. Vandleg skoðanakönn-
un Félagsvísindastofn-
unar Háskólans árið
1990 sýndi þetta, svo
að ekki varð um villzt.
Það er einnig vitað, að
mikill hluti forsvars-
manna fyrirtækjanna í
landinu, einkum í iðn-
aði, verzlun og þjón-
ustu, kýs aðild, alveg
eins og annars staðar á
Norðurlöndum. Þetta
kom m.a. fram í könn-
un Samtaka iðnaðarins
fyrir nokkru.
Eina umtalsverða
andstaðan á vettvangi
atvinnulífsins kemur úr
röðum útvegsmanna.
Þeir óttast samkeppni.
E.t.v. var ekki von á öðrum við-
brögðum frá atvinnuvegi, sem hefur
yfirleitt verið á hvínandi kúpunni,
þegar á heildina er litið, svo lengi
sem elztu menn muna. Erlend sam-
keppni er einmitt bezta leiðin til að
efla hagkvæmni og snúa halla í
hagnað. Hagsaga íslands er vörðuð
mistökum að undirlagi þeirra, sem
kjósa innilokun af ótta við erlenda
samkeppni. Þessi glappaskot voru
þó yfirleitt aðeins tímabundin, sem
betur fer. Það var tímaskynið, sem
brást.
Einmitt þetta er að gerast í Evr-
ópumálinu nú. Að reyna að fá ís-
lenzka stjórnmálamenn til að taka
það mál á dagskrá er eins og að
biðja ungling að taka til í herberg-
inu sínu; það er aldrei rétti tíminn.
Hér er það þó ekki bara tíma-
skynið, sem bregzt, heldur einnig
hugrekkið. Ég þekki fjölda fólks,
sem er hlynnt inngöngu íslands í
Evrópusambandið, hlynnt veiði-
gjaldi, hlynnt auknum innflutningi
landbúnaðarafurða, hlynnt því að
ryðja stjórnmálamönnunum burt úr
bankakerfinu og þannig áfram —
og þorir ekki að segja það. Sumir
þessara manna sitja á Alþingi.
III. „Höfuðóvinir
sjálfstæðis og fullveldis"
Halldór Laxness hafði sömu sögu
að segja fyrir næstum hálfri öld:
Það er ekki óalgengt viðkvæði
hér á landi nú á dögum, þegar tal-
ið berst að nauðsyn þess að marka
stefnu Islands sem sjálfstæðs og
fullvalda ríkis í einhveiju máli, að
menn segja svo: „Ég er þessu máli
fylgjandi í hjarta mínu og ég skal
reyna að styðja það svo lítið ber
á, en ég vil ekki láta bendla mig
við það opinberlega, því þá getur
verið að ég fái ekki stöðuna sem
ég er að hugsa um, ellegar missi
þá stöðu sem ég hef; að mér verði
synjað um lán sem ég þarf að fá;
eða fái ekki að fara til Ámeríku og
verði meira að segja kanski skamm-
aður í blöðunum.“
Það eru heimildir fyrir því að
barátta Jóns Sigurðssonar og sam-
herja hans hafi ekki í fyrsta lagi
verið háð við hina erlendu nýlendu-
stjórn, heldur einkum og sérílagi
við þá menn hér heima á íslandi
sem hugsuðu og töluðu einsog þeir
sem ég nú vitnaði til. Menn af þessu
tagi eru höfuðóvinir sjálfstæðis og
fullveldis þjóðar sinnar, ... af því
að þeir eru hræddir við að fylgja
því sem þeir vita rétt. Það er hörmu-
legt þegar menn fara að líta á
embætti sín, stöður eða lánstraust
sem gýligjafir sér til handa fyrir
að fylgja fram því sem þeir vita að
er rángt. Þegar einhver álitlegur
hópur manna í frammáliði þjóðar
hefur þannig mist hið innra sjálf-
stæði, glatað hugmyndinni um
manngildi, þá er ekki góðs að
vænta.
Höfundur er prófessor.
Þorvaldur
Gylfason