Morgunblaðið - 02.04.1998, Blaðsíða 50

FIMMTUDAGUR 2. APRÍL 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Þankabrot um gerð og*
notkun íslenskra þjóðbúninga
Samstarfsnefnd uin
íslenska þjóðbúninga
Á undanförnum
áratugum, eftir að
dagleg notkun ís-
lenskra búninga var
að heita má engin orð-
in, hafa nokkrir aðilar
sem telja sér málið
. "’okyit reynt að móta
stefnu í þjóðbúninga-
málum, greina á milli
búningagerða frá 20.
öld, 19. öld og lokum
18. aldar, og gera
mönnum kleift að
koma sér upp búning-
um af þessum gerðum. Störf af
þessu tagi eru unnin alls staðar á
Norðurlöndum, víðast hvar með
mjög gagnrýnum hætti. Um langt
skeið hefur til dæmis verið til op-
inber nefnd í Noregi sem fengist
hefur við að leiðbeina og jafnvel
úrskurða um gerð búninga. Hér á
landi hófst starf af þessu tagi
•^ormlega árið 1970 þegar komið
var á fót óopinberri nefnd, Sam-
starfsnefnd um íslenska þjóðbún-
inga, en aðilar að henni eru
Heimilisiðnaðarfélag íslands,
Kvenfélagasamband Islands,
Þjóðdansafélag Reykjavíkur og
Þjóðminjasafn íslands. Þegar
nefndin hóf starfsemi voru konur,
eins og fyrr segir, að mestu leyti
hættar að klæðast íslenskum
búningum hversdagslega, og
þekking almennings, einkum þó
æskufólks, á þjóðbúningunum
mjög farin að týnast niður, ekki
síst í þéttbýlinu. Nefndin hefur
starfað eftir föngum nú í aldar-
fjórðung. í fáein ár gat hún starf-
rækt leiðbeiningastöð en varð að
hætta því sökum fjárskorts. Þá
hefur hún ýmist gefið út eða
Elsa E. Guðjónsson
stuðlað að útgáfu
leiðbeiningabæklinga
um íslenska þjóðbún-
inga og, með höfðing-
legri gjöf fyrsta for-
manns síns, Sigríðar
Thorlacius, látið gera
myndband um sama
efni.
Rétt orðanotkun
I frásögnum og
umræðum um þjóð-
búninga er þýðingar-
mikið að rétt orð og
orðasambönd séu
notuð um þá og ein-
staka hluta þeirra, en
því miður vill þetta oft bregðast
nú orðið eftir að dagleg notkun
þeirra lagðist niður. Til dæmis
má æði oft í fjölmiðlum - liggur
við að segja megi að staðaldri -
sjá og heyra getið peysufata þeg-
ar í raun er um upphlut, þ.e.
búninginn með því nafni, að
ræða. Annað dæmi er orðið
beltispör. Orð þetta er haft í
fleirtölu í þessari samsetningu
svo sem sjá má til dæmis í prent-
uðum skýrslum um gripi Þjóð-
minjasafnsins eftir Sigurð Guð-
mundsson málara og Sigurð Vig-
fússon, gullsmið og fornfræðing,
og einnig í orðabók Sigfúsar
Blöndal: beltispör. Nú á dögum
er þetta fært úr lagi, líklega sök-
um ókunnugleika um málvenju;
sem dæmi má nefna að á undan-
förnum árum hafa birst í dag-
blöðum auglýsingar um kvensilf-
ur (búningasilfur), til dæmis
26.3. 1995, þar sem orðið er
ranglega haft í eintölu: beltispar.
Algengt er núorðið að skyrta
(upphlutsskyrta) sé nefnd blússa,
peysa, þ.e. stakkpeysa, nefnd
treyja og upphlutur nefndur
vesti, nú síðast í viðtali í dægur-
málaútvarpi Rásar 2 20.3. 1998.
Þá er upphafleg merking orðsins
samfella einnig mörgum ókunn
(enda hefur orð þetta á síðustu
árum í auglýsingum verið haft um
kvennærfat, bol og nærbuxur í
einu lagi), en í sambandi við ís-
lenska þjóðbúninga merkir orðið
samfella pilsið við skautbúning-
inn, en ekki bæði pils og skaut-
treyju saman eins og stundum
hefur raunar sést á prenti þegar
um þann búning hefur verið skrif-
að á seinni árum. Iðulega er kyrt-
ill nú nefndur skautbúningur, en
þó svo að höfuðbúnaður þessara
tveggja búninga sé einn og hinn
sami, skaut (faldur, skautafald-
ur), er um tvo aðgreinda hátíða-
búninga að ræða.
Þjóðbúningar, arfleifð sem
ber að virða og vernda
í „Þjóðbúningaspjalli" sem
birtist í tímariti Kvenfélagasam-
bands íslands, Húsfreyjunni,
1982, ræddi ég um notkun ís-
lenskra þjóðbúninga í nútíman-
um, minntist á atriði sem að mínu
áliti mættu stundum betur fara
og á ýmiss konar „nýbreytni" í
gerð og efnisnotkun sem enga
stoð ætti í hefð. Hér skulu nefnd
fáein dæmi um slíkt varðandi
upphlut: prjónaðar skyrtur og
svuntur, tískublússur, jafnvel
með hálfermum („kvartermum")
og hvítir eða ljósleitir sokkar.
Ekkert af þessu hæfir íslenskum
upphlut.
Aldrei má gleyma því að þjóð-
búningar okkar eru arfleifð sem
ber að virða og vernda. Af þeim
sökum er þýðingarmikið að aðilar
þeir sem nú á dögum fást við að
sauma þá og koma þeim á fram-
færi sameinist um að standa um
Þjóðbúningar okkar
eru arfleifð, segir Elsa
E. Guðjónsson, sem ber
að virða og vernda.
þá vörð svo þeir aflagist ekki, og
jafnframt að sömu aðilar vinni
saman gegn hvers konar afkára-
skap í notkun þeirra og ýmiss
konar villandi kynningu á þeim
eins og því miður hefur borið á nú
hin allra síðustu ár. Þegar unnið
er við að koma upp þjóðbúningi -
nú á dögum er oftast um upphlut
eða peysuföt að ræða, þótt einnig
sé þó nokkuð um að saumaðir séu
kyrtlar, einkum þá sem brúðar-
klæðnaður - þarf mjög að vanda
til allra hluta. Snið og efni þurfa
að vera í lagi, saumaskapur ekki
síður, og allt skraut samkvæmt
siðvenju.
En ekki er nóg að hver flík
þjóðbúnings sé úr efni við hæfi,
snið rétt og saumur vandaður og
rétt unninn. Samsetning þeirra til
notkunar verður einnig að vera
með hefðbundnum hætti. Sem
dæmi um þetta mætti nefna, svo
enn sé rætt um upphlut, að ekki
er til siðs að nota sprotabelti við
þann búning, aðeins svart belti
með ásaumuðum doppum og pör-
um eða þá stokkabelti. Sprota-
belti eru einungis notuð við
skautbúning og kyrtil. Þá verður
það að teljast lítilsvirðing við
þjóðbúninga okkar þegar hlutar
af þeim eru notaðir með afbrigði-
legum hætti, eins og fyrir hefur
komið nú hin síðustu ár, svo sem
að hafa upphlut (bol) við galla-
buxur eins og sést hefur á ungum
stúlkum og sagt hefur verið frá í
fjölmiðlum, eða þá, eins og gerð-
ist nú nýverið og sást á mynd í
c3 Schneider
Nicam Stereo,
íslenskt texta-
varp, Scart i
tengi, sjálf- J
virk stöðva-M
leitun,
aðgerðir á I
skjá, fjar- ■
stýring
ofl.
14" skjár,
minni, 2.1 GB diskur, 2 MB
skjákort, 24x geisladrif, 16
bita 3D hljóðkort, hátalarar,
Win '95 lyklaborð, mús ofl.
HAGANUK
Global Handy GSM -
Léttur & nettur GSM
^sími. 168 gr. Móttek-
ur og sendir SMS
i&skilaboð. Númera-
B birting ofl.
Sími: 550-4444 • Póstkröfusími: 550-4400
Skeifan 11
]Tj TT 9 1 1 I ' MU I L
|i IBK. | W A.
§91 ÍTMíf
Jpí?! ff**

dagblaði (20.3. 1998), að kona
klæddist síðum svörtum þröngum
kjól og upphlut utan yfir! Enn-
fremur hlýtur að verða að for-
dæma þá afskræmingu upphluts
- og raunar óvirðingu við hann -
sem fram kom í stutterma
bómullarbol með þrykki af upp-
hlut, fram og baki (illa gerðum
þar að auki), sem seldur hefur
verið í minjagripaverslunum und-
anfarin ár. Fleiri dæmi mætti
nefna, þótt ekki verði það gert
hér.
Ekki þykir gott að blanda sam-
an búningshlutum eða einkennum
búninga frá mismunandi tímum,
eins og til dæmis að bera djúpa
prjónaskotthúfu með nítjánda
aldar lagi við nútíma upphlut, eða
hafa á honum mislita baldýraða
upphlutsborða. Verra er þó þegar
búnar eru til og teknar upp að
geðþótta óhefðbundnar, afbrigði-
legar eða alveg nýsmíðaðar bún-
ingagerðir, en nokkur tilhneiging
hefur verið til þess nú hin síðari
ár. Hér hefur þegar verið minnst
á prjónaðar upphlutsskyrtur og -
svuntur. En í þessu sambandi
skal þó sérstaklega nefna „þjóð-
hátíðarbúninga“ fyrir konur sem
nokkuð bar á um og eftir 1974 og
„hátíðarbúning“ (þjóðhátíðarbún-
ing) fyrir karlmenn 1994, en í
báðum tilvikum var í upphafi ætl-
un þeirra sem að þeim stóðu að
búningar þessir yrðu kynntir sem
þjóðbúningar. Tekið skal fram að
karlmannsbúningur þessi er að
því er best verður séð í engu snið-
inn eftir íslenskum klæðnaði
karla; hins vegar mun mega sjá
þar nokkurt sambland af þjóðleg-
um norskum og sænskum fötum
karla frá fyrri tímum.
íslendingar hafa sett sér lög og
reglur um notkun íslenska fán-
ans. Skyldi ekki vera orðið tíma-
bært að setja þjóðbúningum okk-
ar einhverjar skorður, að minnsta
kosti hvað varðar notkun þeirra á
opinberum vettvangi, hvort held-
ur innanlands eða utan?
Höfundur er textíl- og búningafræð-
ingur.
Nýtt verð á
GIRA Standard.
Gæði á
góðu verði.
Gæði á
góðu verði.
S. GUÐJÓNSSON ehf.
Lýsinga- og rafbúnaður
Auðbrekka 9-11 • Sími: 554 2433