Morgunblaðið - 26.04.1998, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 26. APRÍL 1998
MORGUNBLAÐIÐ
þriðja allra litningafrávika með
ástungunni. Ég get nefnt að af al-
gengasta litningafrávikinu Down
syndrome greinast aðeins um 2 til-
felli af hverjum 6 á ári. Hin tilfellin
koma fram hjá yngri konunum og
spumingin er hvað sé hægt að gera
fyrir þann hóp. Annars vegar er
hægt að hugsa sér að öllum þunguð-
um konum væri boðin legvatns- á-
stunga. En miðað við eitt fósturlát
fyrir hverjar 100 ástungur verður
fjöldi fósturláta alltof mikill fyrir
hvert greint litningarfrávik. Þess
vegna er ekki hægt að mæla með því
að fara þessa leið. Betra væri að fara
sömu leið og nágrannaþjóðir okkar
hafa gert og bjóða öllum konum upp
á svokallað þrípróf," segir Reynir.
Hann útskýrir að þrípróf felist í
því að gera lífefnalega mælingu á
próteini í blóði móður sem komi frá
fylgju og fóstri. „Með mælingunni
fást ákveðnar vísbendingar um
áhættuna á litningafráviki í fóstr-
inu. Ef áhættan er talin yfir meðal-
lagi með tilliti til aldurs konunnar
stendur henni til boða að fara í frek-
ari rannsóknir. Einn liðurinn felst í
legvatnsástungu og annar felst í því
að leita eftir einkennum litningafrá-
viks með aðstoð sónartækis. Með
því að taka upp þríprófið væri hægt
að greina 4-5 af 6 litningafrávikum
á ári. Ástungum myndi væntanlega
fækka í um 60 fyrir hvert greint til-
felli sem yrði mikil framför frá því
sem nú er þegar um 260 ástungur
þarf fyrir hvert greint tilfelli. Und-
irbúningurinn undir að taka þrí-
prófið í notkun er þegar hafinn með
námskeiðum í blóðskimuninni og
starfsfólk fósturgreiningardeildar-
innar er á fórum til Bretlands til að
fá þjálfun í því að greina litningafrá-
vikin með aðstoð sónartækni. Áður
en boðið verður upp á þjónustuna
verður svo að skoða nokkur tilfelli
hér heima. Við erum sem sagt að
nota tímann til að þjálfa starfsfólkið
á meðan beðið er eftir viðunandi að-
stöðu sem mun skapast fyrir erfða-
og fósturgreiningarskor þegar
mæðravemdin flyst á Heilsuvemd-
arstöðina við Barónsstíg," segir
Reynir og nefnir aðra tækninýjung
í tengslum við fósturgreiningu. „Nú
hafa niðurstöður rannsóknarverk-
efnis sýnt fram á að með nýjum lit-
unaraðferðum sé á litningarann-
sóknarstofunni hægt að greina
Down syndrome sjúkdóminn á 2 til
3 dögum í stað tveggja til þriggja
vikna. Við verðum auðvitað að hafa
möguleika á að þróa svona nýjung-
ar. Slíkt er hins vegar mjög erfitt í
ríkjandi andrúmslofti inni á spítöl-
unum þar sem stöðugt er verið að
tala um sparnað."
Leitað að stökkbreytingum
Reynir segir að við greiningu á
litningafrávikum á fósturskeiði sé
leitað að fráviki á heilum litningi og
þvi sé hægt að greina vandamálið
með smásjá. Greining á stökkbreyt-
ingu vegna sjaldgæfari erfðasjúk-
dóma á borð við beinbrots-, blæð-
ara- og taugasjúkdóma sé lengra
ferli og geti gefið ítarlegri upplýs-
ingar. ,Agætt dæmi felur í sér þró-
un í greiningu á sjaldgæfum vöðva-
rýmunarsjúkdómi. Mæðumar eru
heilbrigðir arfberar og bera sjúk-
dóminn til sona sinna. Lengi vel var
aðeins hægt að bjóða upp á kyn-
greiningu og því fæddust sjaldnast
drengir í fjölskyldunum. Með grein-
ingu á því hvort sveinbamið hefur
erft stökkbreytinguna eða ekki hef-
ur orðið sú breyting að hægt er að
vita hvort sjúkdómurinn hefur
erfst,“ segir hann.
Hann segir að í gegn-
um tíðina hafi talsverður
áhugi verið fyrir erfða-
rannsóknum hér á landi.
Margt af því hafí hins
vegar verið í samstarfi
við erlenda vísindamenn
og ekki komið að fullum
notum hér á landi. „Sýni
vora send út og komu
gagni við að
SLÍMSEIGJUSJÚKDÓMURINN er mun sjaldgæfari hér en erlendis. Alls hafa tuttugu íslensk börn greinst
með sjúkdóminn á 38 ára tímabili. Átta börn létust innan við 15 ára og 8 börn og ungmenni innan við 36
ára eru á lífi.
íslenskar rannsóknir
kynntar á erlendri grund
REYNIR og Atli Dagbjartsson, yfírlæknir á vöku-
deild Landspitalans, ætla að kynna niðurstöður úr
tveimur íslenskum rannsóknum á þingi erfðafræð-
inga undir yfirskriftinni European Society of Hum-
an Genetics í Lissabon í Portúgal næsta mánuði.
Reynir segir að rannsókn Atla fjalli um sjaldgæf-
an og alvarlegan efnaskiptasjúkdóm. Að sjúkdóms-
ins sé leitað með þvf að taka blóðsýni úr hæl allra
nýfæddra bama. „Atli hefur haft eftirlit með böm-
um með sjúkdóminn og hefur í samvinnu við danska
lækna rannsakað sjúkdóminn sérstaklega. Hann
ætlar að kynna niðurstöðumar og segja frá því að
fundist hafi 13 stökkbreytingar, þar af ein sérís-
lensk. Stökkbreytingin hefur því orðið eftir að land
byggðist. Þama er því komið ágætt dæmi um hvern-
ig við þurfum að afla upplýsinga um íslenska erfða-
sjúkdóma. Við þurfum að þekþja orsakirnar og
hvemig sjúkdómurinn hegðar sér,“ segir Reynir.
Hann segir að langflestir forfeður núlifandi sjúk-
linga komi frá litlu svæði i Vestur-Skaftafellssýslu.
„Við eram svo heppin að til er lækning við sjúk-
dómnum, þ.e. ákveðið fæði, og frá því farið var að
leita eftir honum hefur ekkert bam orðið vangefið
vegna hans, þ.e frá 1972. Fyrir þann túna urðu nán-
ast öll böm með sjúkdóminn alvarlega vangefin.
Þetta er auðvelt að sjá því að til era upplýsingar um
alla sjúklinga á 50 ára timabili. Slíkt er nánast eins-
dæmi i heiminum."
Sjáifur segist hann ætla að tala um rannsóknir á
svokölluðum slimseigjusjúkdómi eða einum algeng-
asta erfðasjúkdómi í hvíta kynstofninum á norður-
hjaranum. „Sjúkdómurinn er svo algengur að í
Bretlandi er boðið upp á skimun fyrir sjúkdómnum.
Með því geta verðandi foreldrar komist að því
hvort þeir séu arfberar fyrir stökkbreytingamar.
Rannsóknir okkar hafa leitt í ljós að hér á íslandi
orsakast sjúkdómurinn aðeins af 3 stökkbreyting-
um af 300 sem greinst hafa í heiminum. Nú er því
hægt að bjóða fólki sem á á hættu að eignast börn
með sjúkdóminn upp á greiningu," segir Reynir og
tekur fram að eins og fram hafi komið varðandi
efnaskiptasjúkdóminn hafi verið hægt að styðjast
við upplýsingar um öll tilfelli á íslandi á 40 ára
skeiði.
Nokkurn veg-
inn jafnt hlut-
fall var á milli
sykursjúkra og
heilbrigðra í
fjölskyldunni
aðarsamt að greina stökkbreyting-
ar,“ segir hann. „Hingað er t.d. ekki
óalgengt að fólk komi og segi að
sýni úr sinni fjölskyldu hafi verið
sent út, skrifuð grein um tilfellið og
hvaðeina en þegar betur er að gáð
kemur í ljós að dæmið hefur aldrei
verið alveg klárað."
Fyrir höndum er því stórt verk-
efni við að greina stökkbreytingar í
íslenskum erfðasjúkdómum. „Enn
hefur ekki verið sköpuð aðstaða til
að hægt sé að vinna að verkefninu á
skipulagðan hátt. Ein ástæðan gæti
verið að fólk með einstaka sjald-
gæfa erfðasjúkdóma er ekki sterkur
þrýstihópur. Hópurinn virðist hafa
orðið útundan og kvartar yfir því að
rekast á veggi í kerfinu og fá t.a.m.
ekki'sömu þjónustu og fatlaðir. Mér
finnst mikilvægt að hópurinn geti
leitað hingað í eins konar miðstöð
erfðafræði, fengið greiningu og
upplýsingar um ákveðna sjúk-
dóma,“ sagði Reynir og tók fram að
þrátt fyrir lélega aðstöðu hefði tek-
ist að greina 2 til 3 nýja en sjald-
gæfa séríslenska erfðasjúkdóma á
deildinni á síðastliðnu ári. Um væri
-------- að ræða útlitsgalla í
tengslum við önnur
vandamál og væri hægt
að rekja sjúkdómana til
ákveðinna landsvæða.
Endurtekinn fæðingar-
krampi vísbending
Reynir hefur ásamt
að miklu
kortleggja sjúk-
dómsgen í hinum ýmsu erfðasjúk-
dómum. Eftir að komist hafði verið
að því hvar sjúkdómsgenið lægi á
hverjum litningi var farið að rann-
saka starfsemi gensins og eðlilegt
framhald var að spyrja hvaða stökk-
breyting þar væri á ferðinni. Þama
völdu erlendu vísindamennimir
fremur sínar fjölskyldur en íslensk-
ar enda er bæði tímafrekt og kostn-
fleiram unnið að verkefni í tengslum
við of háan blóðþrýsting og tilhneig-
ingu til meðgöngueitranar og fæð-
ingarkrampa hjá íslenskum konum
frá árinu 1990. „Fyrsti hlutinn
tengdist því að einkennin virðast oft
leggjast í ákveðnar fjölskyldur og
fólst í því að rekja saman tengsl
kvennanna. Annað skrefið felst í
genaleit og hefur þegar skilað því að
við virðumst hafa komið niður á tvö
genanna í samspilinu. Þama
er
nefnilega ekld aðeins á ferðinni
breyting á einu geni eins og við
sjaldgæfa erfðasjúkdóma heldur
flókið samspil margra gena. Enn er
eftir talsverð vinna við staðfestingu
rannsóknanna og nánari greiningu á
því hvaða hlutverki genin tvö gegna
í heildarþróuninni," segir hann.
Hinn hluti rannsóknanna felst í
því að kanna hvort einkennin hafi
haft áhrif á heilsu kvennanna síðar
á ævinni. „Fyrsta rannsóknin var
gerð í samvinnu við Hjartavemd og
fólst í því að fara í gegnum gamlar
skýrslur til að komast að dánaror-
sök kvennanna. Við komumst að því
að konurnar höfðu hlutfallslega oft-
ar en almennt gerist í þjóðfélaginu
dáið úr hjarta- og æðasjúkdómum
og um helming umframdauðsfall-
anna mátti rekja til kransæðastíflu.
Konurnar vora að deyja úr
kransæðastíflu á aldrinum 40 til 60
ára eða áður en kransæðasjúkdóm-
ar eru almennt farnir að koma fram
í konum. Hér gátum við ekki látið
staðar numið og höfum í framhald-
inu verið að kanna hvort konurnar
hafi haft eitthvað af þessum klass-
ísku áhættuþáttum kransæðasjúk-
dóma.“
Rannsóknin fór fram í samvinnu
við Pittsburgh-háskóla á síðastliðnu
ári. „Við byrjuðum á að safna sýn-
um úr konum með sögu um fæðing-
arkrampa. Niðurstaðan varð sú að
konur með sögu um endurtekinn
fæðingarkrampa vora mun líklegri
en konur almennt til að hafa trafluð
fituefnaskipti og hafa átt við vanda-
mál vegna hás blóðþrýstings að
stríða. Eftir að farið hafði verið í
gegnum sýnin vora tekin sýni úr
konum með sögu um meðgöngueitr-
un, þ.e. skrefi vægari einkenni en
fyrri hópurinn, og er enn verið að
vinna úr sýnunum. Ef litið er yfir
niðurstöðumar hingað til virðist
með réttu vera hægt að segja að
trafluð fituefnaskipti geti haft áhrif
á háan blóðþrýsting og fæðingar-
krampa og sett konur í sumum til-
fellum í hættu síðar á ævinni. Eðli-
legt er að bragðist verði við með því
að fylgjast betur með þessum kon-
um, mæla blóðþrýsting og gefa ráð-
ieggingar í sambandi við blóðfitu,“
segir Reynir og ekki kemur á óvart
að niðurstöðumar hafi vakið athygli
á alþjóðlega vísu. Hann var m.a.
fenginn til að skrifa kafla um með-
göngueitranina í bandaríska
kennslubók um erfðalæknisfræði á
dögunum. Honum hefur verið boðið
að kynna rannsóknirnar á alþjóð-
legu sérfræðingaþingi í Japan í
haust. Erindi hans verður aðalinn-
gangserindi ráðstefnunnar.
50% sykursjúk í íslenskri
íjölskyldu
Reynir segir að verið sé að vinna
afar áhugavert verkefni í tengslum
við sykursýki. „Læknar úr öðram
sérgreinum vísuðu til okkar fjöl-
skyldu með sterka tilhneigingu til
sykursýki til að hægt yrði að kanna
hvort orsökin yrði rakin til undir-
liggjandi genagalla eða stökkbreyt-
ingar. í kjölfarið leituðu
nokkrir fjölskyldumeð-
limir eftir erfðaráðgjöf og
með þeirra aðstoð var
dregið upp ættartré. Með
því komumst við að raun
um að óvenjumargir í
fjölskyldunni þjáðust af
sykursýki. Þama þjáðust "
ekki aðeins systkinapör af sykur-
Tveir til þrír
sjaldgæfir ís-
lenskir erfða-
sjúkdómar
voru greindir
í fyrra
daga. Eftir að genið hefur verið
fundið verður kannað hvort genið er
sama genið og valdið hefur sykur-
sýki í sambærilegum erlendum fjöl-
skyldum. Með framföram á sviði
genalækninga er ekki ólíklegt að
hægt verði að lækna sykursýkina
enda auðveldast þegar aðeins er um
brenglun í einu geni að ræða. Hins
vegar er ljóst að sykursýkin heldur
áfram að erfast því að ekki era horf-
ur á því að nokkurn tíma verði gefið
leyfi fyrir því að hróflað verði við
kynfrumum,“ segir Reynir.
Kraftaverkið var
víkingasj úkdómur
Á meðan Reynir var enn í námi
og kom hingað í frí bað hann Krist-
ján Guðmundsson, heilsugæslu-
lækni á Blönduósi, að kanna fyrir
sig hvort hann gæti fundið íslenska
karla með lófakreppu, þ.e. kreppta
fingur, og fjölskyldusögu um lófa-
kreppu. „Ekki leið á löngu þar til
Kristjáni hafði upp á fjölskyldu með
sögu um mjög kreppta fingur og
voru dæmi um að fingur hefðu verið
teknir af karlmönnum í fjölskyld-
unni. Við öfluðum upplýsinga um
fjölskyldurnar og fengum að rann-
saka sýni eftir að hnútamir vora
teknir af með skurðaðgerð. I bútun-
um kom fram talsverð litninga-
brenglun og þegar farið var að
kanna blóð kom í ljós að ónæmis-
kerfið hegðaði sér öðruvísi hjá
körlunum, þ.e. hvítu blóðframurnar
virtust allar vera í árásarfasa, vænt-
anlega til að svara áreiti í tengslum
við uppsöfnun hnúta og bólguvið-
bragða.
Okkur lék forvitni á að vita hvað
vandamálið er algengt og komumst
að því að ekki vora til aðrar upplýs-
ingar þar að lútandi nema hvað einn
hópur í Hjartavemd hafði verið
skoðaður með tilliti til vandamálsins.
Ekkert hafði hins vegar orðið úr
frekari rannsókn. Núna höfum við
verið að nýta upplýsingamar og
kanna dánarorsakir þessa hóps.
Fyrstu niðurstöður sýna að 20% ís-
lenskra karla og 5% kvenna era með
sjúkdóminn og að krabbamein er
talsvert algengara í þessum hópi en
almennt í þjóðfélaginu. í framhaldi
af því verður farið í að kanna um
hvers konar krabbamein sé að
ræða,“ segir hann og tekur fram að
gaman sé hvemig læknisfræði og
sagnfræði mætist í rannsóknum á
sjúkdómnum. „í sögunni virðist vera
nokku klárt hvemig sjúkdómurinn
breiðist út frá Noregi um Norður-
löndin á sama tíma og víkingar era
að ferðast á milli og því er sjúkdóm-
urinn kallaður víkingasjúkdómurinn.
Á hann er minnst í nokkram Islend-
ingasögum og hægt er að nefna að
eitt af kraftaverkum Guðmundar
góða á að hafa verið að lækna gamla
konu af sjúkdómnum. Guðmundur
góði kippti fætinum að sér þegar
konan var að færa hann úr sokkun-
um. Fóturinn virðist hafa farið inn í
kreppuna og rétt úr fingranum.“
Kenningar um
orsakir klofins góms
Eins og að framan má ráða hefur
Reynir komið víða við í rannsóknum
sínum. Nú tekur hann þátt í evr-
ópsku rannsóknarsamstarfi á skörð-
um í vör og gómi. Á næstunni verð-
ur gerð grein fyrir því í virtu vís-
indariti hvemig niðurstöður rann-
sókna Reynis og samstarfsmanna
hans í Skotlandi, sem studdar era af
European Science Founciations,
sýna hvaða áhrif ákveðnir erfða-
þættir hafa á andlitsfall og myndun
skarða. Þar er m.a. sýnt fram á
hvemig samspil þriggja
stökkbreytinga á ákveðnu
geni, sem mikilvægt er
fyrir myndun gómsins,
geti stuðlað að myndun
skarða í samspili við önn-
ur gen sem hafa minni-
háttar áhrif og ein sér
duga ekki til að valda
L
sýki, eins og stundum sést, heldur
frændur og frænkur. Tíðnin var svo
há að nokkum veginn jafnt hlutfall
var á milli veikra og heilbrigðra í
fjölskyldunni í heild. Jafn hátt hlut-
fall gefur sterkar visbendingar um
að ein stökkbreyting valdi sjúk-
dómnum. Sem hluti af meðferðará-
ætlun þessara einstaklinga fer fram
ieit að geninu og er ekki ólíklegt að
leitin beri árangur innan nokkurra
|
■
I
E
E
1
(
t
!
!
I

sjúkdómnum.
I greininni verður kynnt kenning
Reynis á því hvernig alvarleiki sjúk-
dómsins getur m.a. ráðist af því frá
hvora foreldri barnið erfir þessar
stökkbreytingar. Þannig virðist ein-
sýnt að ef meginstökkbreytingin
erfist frá móður verði um alvariegri
sjúkdóm að ræða og bæði gómur og
vör verði klofin en þegar gena-
afbrigðið komi frá föður verði að-
eins um klofinn góm að ræða.

L