Morgunblaðið - 03.07.1998, Qupperneq 48

48 FÖSTUDAGUR 3. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
KRUMMALILJA -
FRITILLARIA
CAMTS • CHATCENSIS
ÞAÐ ER úr vöndu að ráða,
þegar velja á jurt til að skrifa
um í Blómi vikunnar. Núna er
hásumar og því mikil blómgun
í görðum. Sunnanlands hefur
veðrið verið svo gott fyrir
gróður, sólríkt og hlýtt og eins
er mikilvægt hve lítill vindur
hefur verið. Mér finnst allur
gróður taka fyrr við sér en í
venjulegu árferði og blómgun
hálfum mánuði til þrem vikum
fyrr á ferðinni en í
meðalári.
Astæður fyrir því
að ein jurt vekur
meiri eftirtekt en
önnur geta verið
margvíslegar, en
það sem dregur
augun að krumma-
liljunni er tvímæla-
laust liturinn.
Nafnið gefur
ákveðna vísbend-
ingu, því krummi
karlinn er óneitan-
lega dökkur yfírlit-
um. Lit krummalilj-
unnar finnst mér
dálítið erfítt að skil-
greina, er hún svo dökkpurp-
uralituð, að hún er nánast
svört, eða er hún eins á litinn
og það dekksta súkkulaði sem
hægt er að hugsa sér? Hvað
sem maður kallar litinn er
alltaf smekksatriði, en
krummaliljan ber þau dekkstu
blóm, sem sjást í garðinum
mínum. Blómin standa líka
lengi og hún hefur glatt augað
núna allan júnímánuð, en
reyndar er blómgunartími
krummalilju í júní-júlí.
Krummaliljan er 30-50 cm á
hæð. Laufblöðin eru lensulaga
og glansandi græn á litin. Þau
sitja í krönsum upp eftir blóm-
stönglinum en efst eru blómin
sem eru klukkulaga og nokkuð
lútandi 3-4 cm á lengd og
skærgulir fræflar og frævan
skera sig vel frá svardökkum
blómblöðunum. Það er breyti-
legt hvað blómklukkurnar eru
margar en 2-5 virðist algeng-
ast. Krummaliljan er ljómandi
harðgerð hér á landi, enda er
þetta jurt sem á sín náttúru-
legu heimkynni norðarlega á
hnettinum eins og latneska
nafnið bendir til en Kamtchat-
kaskagi og AJaska eru staðir
þar sem hún vex villt.
Krummalilja er af liljuættinni,
tilheyrir ættkvíslinni Fritillaria,
sem ber íslenska heitið keis-
araliljur, til heiðurs þeim ein-
staklingi ættkvíslarinnar, sem
mörgum fínnst glæsilegastur,
sjálfri keisarakrónunni. Keisara-
krónan er dálítið kenjótt hér,
henni þarf að velja allra hlýjasta
stað í garðinum ef hún á að
blómstra oftar en einu sinni, en
hún er svo falleg að hún á sann-
arlega það besta skilið.
Þótt ættkvíslin hýsi um 100
tegundir eru alls ekki allar
ræktaðar í görðum og enn
færri sem þrífast á íslandi. Þó
er komin góð reynsla á all-
nokkrar. Fyrir utan
krummalilju má nefna vepju-
lilju, gaukalilju og lundalilju,
sem reyndar er dálítið við-
kvæm, samkvæmt minni
reynslu. Það er eftirtektarvert,
að allar þessar „systur“ bera
fuglsheiti, nema
keisarakrónan.
Náttúruleg heim-
kynni keisaralilja
eru á norðurhveli
jarðar og flestar
fínnast þær í Tyrk-
landi eða Irak og
svo austur um Mið-
Asíu til Kína. Eins
vaxa fáeinar teg-
undir í N-Ameríku.
Margar eru harð-
gerðar fjallaplöntur
og víst er að blaut-
asti staðurinn í
garðinum er ekki sá
rétti fyrir keis-
araliljur.
Laukar krummalilju, eins og
laukar annarra lilja, eru settir
saman úr nokkrum forðablöð-
um og hafa ekki hlífðarskæni
utan um sig, eins og t.d. túlip-
analaukar. Þeir eru þess vegna
viðkvæmir fyrir hnjaski og
þola illa langa geymslu eða
þurrk. Þeir eru settir niður
snemma, um leið og þeir fást á
haustin. Gott er að setja lauk-
inn á hliðina, því niður í miðju
hans gengur laut og hætt er
við fúa ef í hana safnast mikil
væta. Margir ráðleggja að
setja sand umhverfís lauka af
keisaraliljuætt og hæfileg nið-
ursetningardýpt er 8-10 cm,
breytilegt þó eftir stærð lauks-
ins.
Eins og áður sagði er
krummaliljan mjög harðgerð
hér. Hún getur meira að segja
myndað smálauka, sem bera
blóm eftir nokkur ár. Líka má
ala krummalilju, eins og aðrar
keisaraliljur, upp frá fræi, en
það tekur nokkur ár að fá
blómgunarhæfa lauka. Ég held
helst, að krummalilja hafi
þroskað fræ hjá mér og fuglar
eitthvað verið að gæða sér á
því, a.m.k. blómstraði ein
krummalilja hjá mér í sumar á
svo skrítnum stað að ég er
handviss um að hafa ekki valið
vaxtarstaðinn sjálf.
Það eina sem ég get sett út á
krummalilju er að laukarnir
vilja lyftast upp úr moldinni
með tímanum, eða eru það
kannski smálaukarnir, sem
liggja stundum alveg í yfir-
borðinu? Þá er bara að grafa
þá dálítið dýpra og plantan bíð-
ur engan skaða af.
S.Hj.
BLOM
VIKUNMR
385. þáttur
Uiiujón Ágnsta
Björnsdóttir
í DAG
VELVAKANDI
Svarað í síma 569 1100 frá 10-12 og 13-15
frá mánudegi til Föstudags
Hljómar íslensk-
an eins og
hrognamál?
VERDNUM málið, var
sagt. Höldum íslenskunni
hreinni og óbi’eyttri sögðu
menn, en uppgötvuðu síð-
an að málið var „meingall-
að“. Svo hvað vai- gei't? Jú,
málinu var breytt, svo nú
hljóðar íslenskan eins og
einhvers konar hrognamál
sem ekkert sami-æmi er í.
Eg hef verið búsettxxr er-
lendis í sjö ár, fór sem sagt
1991 og kom aftur í ár. í
millitíðinni hefur íslenskan
bjagast svo um munar, og
er þetta sérstakiega ábei'-
andi í HM98. Eitt sinn var
sagt „ítalir". Nú heyrist
„Italar". Sama saga er
með „Japani", sem nú
heita víst „Japanar". Hið
alversta rugl sem upp hef-
ur komið í íslensku máli
síðan fyrirbærin „frá Dan-
mörku“ og „fara erlendis“
skutu upp kollinum er af-
bjögunin „mexíkóskur".
Merkilegt þykir mér
þegar einn nxglar og þjóð
fylgii-. Ef fólk, og þá sér-
ílagi „Hið Opinbera", hefði
hundsað „Hið Mexíkóska“
í stað þess að taka þátt, í
brandaranum, þá væri sú
þjóð ennþá kölluð „Mexík-
anar“, sem bæði hljómar
betur og er í fullu sam-
ræmi við hvað þeir kalla
sig sjálfír - nefnilega
„Mexicano". Rök þau er
reist hafa verið undir orðið
„mexíkóskur" (eða skal
kannski rita þetta „mek-
sýkózkur“?) falla á sínum
eigin grundvelli (e.t.v. mun
einhver snillingurinn
sanna að betxxr færi að
segja „rak það er reist hef-
ur verið“, því rök = þök,
þak = rak). Ef kenna skal
Mexíkana við Mexíkó svo
þeir verði Mexíkóar, þá
skal einnig kenna Þýsk-
lendinga við Þýskaland,
Svíþjóða við Svíþjóð, og
Danmai'ka við Danmörk.
Athyglisvert er að skoða
Spánverja í Spánvörn, því
þeir eni sama þjóð og
Spánarnir á Spáni, enda
báðir aðilar Spánverskir.
Frakklendingar hafa löng-
um átt í þrasi við Bretlend-
inga vegna vals á alþjóða
viðskiptamáli og hafa hald-
ið því íram að Frakklensk-
an eigi meixi rétt til þessa
en Englenskan. Þýsklend-
ingar segja að Þjóðversk-
an sé æðri báðum, enda
sama mál og Þýsklenskan.
Kínar, Kóreanar, og Ind-
lendingar skipta sér lítið af
þessum bollaleggingum
Evrópa, og lítið hefíir
heyrst frá Kanödum og
Noregum vegna málsins.
Til að reka endahnútinn
á þetta, langar mig til þess
að benda á að til er nokkuð
í íslensku máli sem heitir
málvenja. Þetta vísar til
undantekninga á annars
föstxun málfræðireglum, og
gefur málinu líf. Ef breyta
á málverxjum líkt og að
kalla Mexíkana „Mexíkóa",
þá skal einnig breyta öðr-
um málvenjum. Líklegt er
að íslenskan myndi leggjast
af vegna eigin fái'ánleika
áður en langt um liði, því
það virðist vera að gleym-
ast að málið kemur fyrst,
reglumar síðan. Og með
þeim orðum, heiTar mínir
og frýr, kveð ég að sinni.
SHG
Viðtalsþættir Jónasar
Jónassonar
ÞEIR sem eiga upptöku af
viðtalsþætti eða útvarps-
þætti Jónasar Jónassonai'
viðtal við Kolbi'únu Jóns-
dóttur trúboða, vinsam-
lega hringið í síma 555-
2447.
Tapað/fundið
Armbandsúr tapaðist
KVENARMBANDSÚR
með brúnni leðuról tapað-
ist í Hamra- eða Folda-
hverfi í Grafarvogi laugar-
daginn 27. júní. Finnandi
vinsamlegast hringi í síma
567-6775.
Dýrahald
Kettlingar fást gefins
TVEIR sex vikna kassa-
vanir kettlingar fást gefíns
í Kópavogi. Annar kol-
svartur og hinn mjalla-
hvitur. Uppl. í síma 861-
1161.
Páfagaukur fannst
LJÓSBLÁR páfagaukur
með mikið hvítt á höfði og
vængjum fannst við
Reykjavíkurhöfn sl.
þiiðjudag. Uppl. í síma
551-9037.

Morgunblaðið/Jónas Erlendsson
GAMLI tíminn í Vík.
Víkverji skrifar...
A'* FERÐ í Skotlandi fyrir
nokkrum dögum varð Vík-
verja ljóst hversu mikilvægir
sendiherrar íslenskir íþróttamenn
erlendis eru fyrir Island. Almenn-
ingur fylgist mjög með íþróttavið-
burðum og íþróttamennirnir eru
gjarnan tengdir heimalandi sínu,
sérstaklega ef það er ekki algengt
að landið eigi afreksmenn í
fremstu röð. Þannig var í heim-
sókn til St. Mirren í Glasgow
strax minnst á Þórólf Beck, sem
gerði garðinn frægan þar á sínum
tíma og einstaka maður mundi
enn eftir Albert Guðmundssyni og
veru hans í Skotlandi. Enn ofar í
hugum manna var nafn Guðmund-
ar Torfasonar sem lék með St.
Mirren fyrr á þessum áratug.
Viðmælendur vissu heilmikið
um þá leikmenn sem nú leika í
Skotlandi og er greinilegt að Sig-
urður Jónsson er í hávegum hafð-
ur meðal skoskra knattspyrnuá-
hugamanna. Af þessum frækna
hópi er þó greinilegt að Jóhannes
Eðvaldsson hefur verið í mestum
metum enda lék hann þar í mörg
ár og náði góðum árangri.
xxx
AFRAM með fótboltaspjall enda
hafa ýmsar skoðanir á þeim
málum komið fram í þessum dálk-
um í vikunni. Eðlilega hefur knatt-
spyrnuumræðan þessar vikumar
að miklu leyti snúist um heims-
meistarakeppnina í Frakklandi, en
í vikunni átti sér þó stað heimsat-
burður í íslensku knattspymunni.
Það hefur ábyggilega ekki gerst oft
áður í efstu deild í nokkra landi, ef
þá nokkni sinni, að feðgar mætist í
kappleik. Báðir auðga þeir Arnór
og Eiður Smári Guðjohnsen ís-
lenska knattspymu með hæfileik-
um sínum og ber að fagna því að
þeir skuli nú báðir leika hér á landi.
xxx
AÐ LOKUM lítil saga af
kylfingum. í Skotlandsferð
þeirri sem vikið var að í upphafi
kom skrifari við á golfvelli nálægt
flugvellinum í Glasgow. Eigandi
golfverslunarinnar á staðnum
spurði fljótlega að þjóðerni gests-
ins og þegar í ljós kom að íslend-
ingur var á ferð breyttist allt við-
mót kaupmannsins og varð hann
þegar í stað stimamýkri og í alla
staði vinalegri.
Fljótlega kom í ljós að daginn
áður hafði hópur manna af Suður-
nesjum litið inn í verslunina og
viljað leigja golfkerrur. Það
reyndist ekki hægt, en maðurinn
sagðist hins vegar geta selt ís-
lendingum góðar kerrur. Verðið
væri að vísu misjafnt í samræmi
við gæðin. Það var eins og við
manninn mælt, íslendingarnir
keyptu aliar níu golfkerrurnar
sem kaupmaðurinn átti á lager og
spurðu lítt um verð að hans sögn.
Undu kaupendur glaðir við sitt,
kaupmaðurinn sagðist aldrei hafa
selt eins grimmt á einum degi og
var enn skýjum ofar þegar skrif-
ara bar að garði.