Morgunblaðið - 12.08.1998, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 12. ÁGÚST 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Upphaf vélvæðingar í
íslenskum landbúnaði
í DAG, 12. ágúst, eru
liðin nákvæmlega 80 ár
síðan fyrsti traktorinn
kom til landsins, og blað
þar með brotið í búnað-
arsögu landsins. Kaup-
endur voru tveir áhuga-
menn um íslenskan
landbúnað, þeir Þórður
Ásmundsson, kaupmað-
ur og útgerðarmaður,
og Bjarni Olafsson skip-
stjóri, báðir á Akranesi.
Dráttarvélin, sem var
af Avery-gerð, var 16
hestafla olíuvél, u.þ.b.
2,5 smál. að þyngd, 1,5
m breið og 3,5 m löng.
Vélin dró 3 plóga. í stað
plóganna mátti láta
hana draga ýmiskonar herfí, vél til
þess að taka upp kartöflur, vagna,
skurðgröfur, valtara, vegapressur
o.s.frv. Vélinni var m.a. ætlað að not-
ast við kartöflurækt, en kartöflur
höfðu sem kunnugt er verið ræktað;
ar um langan aldur á Akranesi. I
fyrstu upplýsingum sagði m.a. að
„vélin kostaði hingað komin 1/3 af
verði þeirra hesta sem hún vinnur á
við og hún þarf ekkert fóður nema
rétt á meðan verið er að nota hana“.
Dráttarvélin kemur til Evrópu
Dráttarvélar höfðu verið notaðar í
Ameríku í nokkra áratugi og síðan
fyrri heimstyrjöldin hófst bárust
þær út til Evrópu. Á Norðurlöndum
voru þær að kalla óþekktar fyrir
stríðið 1914-18, en sökum hesta-
fækkunar og kauphækkana breidd-
ust þær óðfluga út. Um svipað leyti
settu Norðmenn á fót hjá sér nám-
skeið við Landbúnaðarháskólann í
Ási, þar sem kennt var að stjórna
þessum vélum
Vélvæðing í sjávarútvegi
Nokkrum árum áður (1906) höfðu
þeir Þórður og Bjarni ásamt fleiri
ungum mönnum á
Akranesi látið smíða
fyrsta þiljaða vélbátinn
á Akranesi og er ekki
fráleitt að ætla að
reynslan af vélvæðingu
sjávarútvegsins hafi
haft áhrif á þá félaga til
að hefjast handa á sama
hátt á sviði landbúnað-
arins.
Fyrstu sporin
stigin
Vélina pantaði Stefán
B. Jónsson kaupmaður
og kom hún til landsins
með gamla Gullfossi.
V estur-íslendingurinn
John Sigmundsson, sá
hinn sami sem stýrði hinni fyrstu
Ford-bifreið sem kom til landsins,
kom uppá Akranes og dvaldi hér í
vikutíma við að setja saman dráttar-
vélina nýju og reyna hana. Það mun
hafa verið alltafsamt verk, því engar
myndir fylgdu véhnni né fyrirsagnir
um samsetning hennar. Þó tókst
honum að setja hana saman. Sá galli
var á gjöf Njarðar að henni fylgdu
akurplógar en ekki brotplógar, og
voru þeir þyngri en hinir síðar-
nefndu; þess vegna gat hún tæplega
dregið nema tvo þeirra, þegar hún
átti að brjóta óplægða jörð, en gamla
garða gat hún plægt með þrem plóg-
um
John Sigmundsson plægði tvær
dagstundir og giskaði á að hann
hefði samtals plægt um 4 dagsláttur.
Fyrst plægði hann jörð sem áður
hafði verið plægð, síðan óunnið slétt>
lendi og loks þýfi. Þúfnaplægingin
tókst ekki vel og vildi hann einkum
kenna því um að vélin væri of afllítil.
Sagðist hann ætla að 22 hesta drátt-
arvélar yrðu hér hentugri, en ekki
efaðist hann um að þessi dráttarvél
gæti komið að góðu gagni, þar sem
slétt væri eða áður hefði verið plægt.
Landið sem unnið var á var Elínar-
höfðinn og Garðaflóinn á Akranesi.
Vantrú á vélum
Töluverð vantrú var í fyrstu á
þessari tilraun til vélvæðingar land-
búnaðarins - og þá af ýmsum orsök-
um m.a. höfðu bæði landsstjórnjn,
Búnaðarfélag Islands og Alþingi Is-
lendinga hafnað kaupum á vélinni.
Stefán B. Jónsson kaupmaður upp-
lýsti strax í upphafi að þessi tegund
fengist með svo miklu eða litlu afli
sem hver óskaði, frá 10-60 hestöfl-
um, og hvort sem vill fyrir steinolíu,
bensín eða kol og annað algengt
eldsneyti. Ennfremur upplýsti hann
80 ár eru liðin síðan
fyrsti traktorinn kom
til Islands. Asmundur
Ólafsson minnir á sýn-
ingu að Hvanneyri sem
nefnist Dagur dráttar-
vélanna.
að ókomin væru til landsins öll þau
stykki og áhöld sem vél þessari væru
tilheyrandi og sem pöntuð höfðu ver-
ið með henni.
Fyrsta reynsla
við traktorsvinnu
Haft var eftir Sveinbimi Odds-
syni, sem fyrstur lærði á vélina, að á
landi sem áður hafði verið plægt hafi
vélin reynst bæði fljótvirk og velvirk.
Þá hafi hún verið reynd á þýfðri
mýri, en þar hafi plægingin verið
henni ofraun vegna þess að of mikið
afl fór í að knýja áfram sjálfa drátt-
arvélina. Reyndar kom í ljós síðar,
að þau mistök höfðu orðið í samsetn-
ingu dráttarvélarinnar og fyrstu
Ásmundur
Ólafsson
AKRANES-traktorinn árið 1918.
notkun árið 1918, að hún var alltaf
höfð í öðrum „gíri“ eins og segir í
samtíma heimildum. En þannig var
að til þess að forða því að vélin
skemmdist í flutningi höfðu verið
settir tveir boltar til varnar. Þessir
boltar áttu að takast í burt áður en
vinna hófst, en fundust ekki. Nokkuð
löngu seinna var Júlíus Þórðarson á
Grund sem oftar að snúast í kringum
vélina og fikta við hana, þá fjarlægði
hann boltana og fékk skammir fyrir.
En þá fannst gírinn sem týndur var.
Eins og áður sagði var Sveinbjörn
Oddsson fyrst með vélina, þá Þor-
finnur Hansson og síðast Júlíus
Þórðarson, en Júlíus býr enn við
sæmilega heilsu nær 90 ára að aldri
á Akranesi. Hann man eins og aðrir
aldraðir Akurnesingar enn eftir hinu
nýja hljóði, vélarhljóði traktorsins,
og þeirri byltingu sem vélamar áttu
eftir að valda í íslenskum landbún-
aði.
Framleiðandinn
Avery Company of Peoria, Illinois,
Bandaríkjunum, rekur sögu sína allt
aftur til ársins 1874 og tveggja
bræðra, Cyrus og Robert Avery.
Upphaflega framleiddi fyrirtækið
sáðvélar ásamt ýmsum búnaði fyrir
landbúnað. Síðar hófu þeir fram-
leiðslu á gufuaflsvélum og þreskjur-
um. Fyrirtækið hóf tilraunir með
dráttarvélar fyrir 1910 og hóf það
fljótlega fjöldaframleiðslu á þeim, og
um 1914 bauð fyrirtækið fleiri módel
og stærðir en aðrir keppinautar. Um
1915 smíðaði Avery-fyrirtækið
margar mjög áhugaverðar tegundir
af traktomm. Þrátt fyrir það að
flestar tegundir traktora frá Avery
hafi reynst vel má segja að fyrirtæk-
ið hafi að lokum orðið undir í sam-
keppni m.a. við Hart-Parr eða IHC
Titan, svo einhverjir séu nefndir.
Fyrirtækið lenti í fjárhagserfiðleik-
um í kringum 1920 og varð endan-
lega gjaldþrota árið 1924. Gerð var
tilraun til að endurskipuleggja fyrir-
tækið og gekk það sæmilega þar til
ki-eppan mikla herjaði á Bandaríkin
193(Ú31. Aftur var Avery reist við og
átti það nokkur góð ár fram að síðari
heimstyrjöld, að það hætti endan-
lega.
Dagur dráttar-
vélanna
í tilefni þess að nú eru liðin 80 ár
frá því að fyrsti traktorinn kom til
landsins verður opnuð sýning á
Hvanneyri nk. laugardag, hinn 15.
ágúst. Sýningin nefnist Dagur drátt-
arvélanna. Þar mun margt áhuga-
vert verða til sýnis úr sögu þessa
mikilvæga landbúnaðartækis sem
hafði svo víðtæk og afdrifarík áhrif á
íslenskan sveitabúskap.
Höfundur er franikvæmdastjóri.
Veiðin í Elliðaám
NÚ ER annað sumar-
ið að líða sem slök lax-
veiði hefur verið í El-
liðaám. Margir hafa velt
þessu fyrir sér bæði á
opinberum vettvangi og
manna í millum. Það er
mjög gott að slíkar
vangaveltur fari fram og
sem flestir láti sér annt
um lífsskilyrði fiska í El-
liðaánum. Á hinn bóginn
virðast ekki allir leggja
sig fram um að byggja á
þeirri þekkingu sem til
er um fiskistofna og líf-
ríki vatnakerfisins held-
ur tala meira út frá
„hjartanu" ef svo má
segja. Veiðimálastofnun
hefur verið með allítarlegar rann-
sóknir í Elliðaám og Elliðavatni um
nokkurt skeið að tilstuðlan veiðifé-
laganna um ána og vatnið. Þar er ár-
lega fylgst með nokkrum þáttum í
lífsferli fiskistofnanna og umhverfis-
þættir mældir. Borgarstjóm ákvað
síðan að gera sérstakt 3 ára átak í
víðtækari rannsóknum sem fleiri
rannsóknaraðilar eru þátttakendur í.
Nú eru 2 ár liðin af þeim tíma og nið-
urstöður farnar að berast. Á næsta
ári mun borgarstjóm því líklega hafa
upplýsingar í höndum til að geta tek-
ið stefnumarkandi ákvörðun ' um
framtíð ánna í víðum skilningi.
Hér verða nú raktar nokkrar þær
niðurstöður rannsókna Veiðimála-
stofnunar sem skýra hluta af þeirri
veiðiminnkun sem orðið hefur síð-
ustu árin. í grófum dráttum má
segja að það sé tvennt sem ræður
laxgengd, þ.e. hve mörg seiði ganga
niður úr ánum hvert ár og endur-
heimtuhlutfall þeirra úr hafi. Á
hverju ári er endurheimta á laxi
metin með því að merkja 10-20% af
! : göngusi iðurn sem yfirgefa árn-
ar og telja svo skil á
merkjum ári síðar.
Þetta kannast veiði-
menn í Elliðaánum við.
Með hlutfalli merktra
og ómerktra fiska í afia
er síðan hægt að
reikna út fjölda göngu-
seiða sem úr ánum
gekk ári áður.
Skemmst er frá því
að segja að endur-
heimtur hafa verið
mjög breytilegar frá
ári til árs sem og
gönguseiðafjöldinn.
Ekki er vitað fyrr en
í lok veiðitíma hverjar
heimtur verða að þessu
sinni. Af þessum tölum
má strax sjá að vegna lægri endur-
heimtu 1997 má þegar skýra út um
57% minni laxgengd miðað við með-
altal þeirra ára sem birtast í töfl-
unni.
Fleira má til telja. Vegna nokk-
urra umsvifa í laxeldi og hafbeit frá
miðjum síðasta ártug bar nokkuð á
flökkulaxi frá eldisstöðvum í Elliða-
ánum eins og fleiri ám á SV- landi.
Árabilið 1988-1995 nam þessi viðbót
við veiðina 16-38% en breytilegt eftir
árum. Umsvif laxeldis í kvíum og
hafbeit hafa minnkað verulega síð-
ustu árin og í samræmi við það lækk-
aði hlutfall flökkulaxa í 13% árið
1996 og í 2,5% árið 1997 í veiðinni í
Elliðaám.
Þriðja atriðið sem vegur nokkuð
þungt er það að vegna kýlaveiki sem
upp kom í Elliðaám 1995 voru til-
raunir með sleppingar gönguseiða
bannaðar næstu 2 ár. Þær tilraunir
sem höfðu staðið um nokkurra ára
skeið höfðu gefið einhverja tugi laxa
til viðbótar í veiði. Af skiljanlegum
ástæðum var slík viðbót ekld síðustu
2 árin. Síðan er óljóst með áhrif kýla-
Þórólfur
Antonsson
veikinnar sjálfrar á seiðabúskap ár-
innar og laxastofninn í heild.
Tilgangur þess að rekja hér skýr-
ingar á minnkaðri laxgengd 1997 og
1998 er ekki sá að reyna að fegra
mynd Elliðaánna, heldur fyrst og
fremst að koma staðreyndum á
framfæri þannig að fleiri forsendur
séu til staðar þegar fjallað er um
máhð. Nú er hins vegar komið að
erfiðari þáttum þessa máls, sem er
spurningin um hvort laxgengd ætti
að vera meiri í Elliðaárnar nú þrátt
fyrir að tekið sé tillit til þeirra skýr-
inga sem nefndar voru hér að fram-
an.
Þegar horft er yfir veiðina í Elliða-
ám frá 1930 þegar áhrif rafmagns-
framleiðslu eru komin fram og
skráning veiðinnar orðin ábyggileg
var meðalveiði til ársins í fyrra 1.245
Vonandi verða teknar
skynsamlegar ákvarð-
anir um Elliðaárnar á
næsta ári, segir Þórdlf-
ur Antonsson, þegar
niðurstöður rannsókna
liggja fyrir.
laxar og meðalveiði síðasta áratugar
1.307 laxar en einungis 991 lax ef við-
bót flökkulaxa úr eldi er dregin frá.
Af þessum 68 árum hefur veiðin 18
sinnum verið undir 1.000 löxum og 7
sinnum undir 800 löxum svo einhver
viðmið séu nefnd. Það hefur sem
sagt gerst að veiðin hafi farið svona
neðarlega áður og jafnvel tvö ár í röð
en meðalveiði áratugar hefur ekki
farið niður fyrir 1.100 laxa fyrr en
nú.
Þrátt fyrir að ekki sé hægt talna-
lega að benda óyggjandi á stórkost-
legar breytingar sem ekki hafa gerst
áður er samt margt að varast í um-
gengni við lífríki Elliðaánna sem
Laxveiði i Elliðaám 1930-1997
Ár
■ Náttúrulegur lax □ Eldislax
undirritaður og margir fleiri hafa
varað við í ræðu sem riti. Það er m.a.
dregið af lærdómi frá öðrum löndum
þar sem ár renna um mikla byggð
eða á athafnasvæðum mannsins og
fiskistofnar hafa rýrnað eða horfið. I
þeim tilvikum hefur sjaldnast verið
hægt að benda á einhvem einn þátt
sem orsakavald, heldur hafa fleiri og
fleiri atriði bæst við sem hvert um
sig er ekki mjög hættulegt en einn
daginn er komið nóg samanlagt og
þá skeður skaðinn. Er ekki komið
nóg við Elliðaárnar? Allt frá strand-
svæðum utan ánna og upp fyrir El-
liðavatn er hægt að benda á marga
varhugaverða þætti fyrir lífríki ánna.
í sumum tilvikum þætti sem erfitt er
að vera án en í öðrum tilvikum hluti
sem mætti breyta og bæta, að ekki
sé minnst á nýja áhættuþætti. Ekki
er hægt að fara nákvæmlega yfir
þessa hlið málsins hér, en drepa má
á þætti eins og hafnarmannvirki við
ósa, uppfyllingar á strand- og ósa-
svæðum, iðnaðarsvæði beggja vegna
ósa, margar brýr og vegamannvirki.
Raforkuframleiðsla með tilheyrandi
þurrkun svæða, lónum og rennslis-
breytingum. Afrennsli af götum og
bílaplönum út í árnar með olíu- og
efnamengun. Vatnstaka og byggð á
vatnasviði árinnar. Af nægu er að
taka.
Það getur heldur ekki talist viðun-
andi að ætla sér að halda uppi laxa-
stofni Elliðaánna né nokkurrar ann-
arrar ár sem hefur náttúrulegan
fiskistofn með sífelldum sleppingum
seiða eins og sumir leggja til. Slíkt
hefur raunar verið reynt víða erlend-
is, bæði að halda uppi laxastofni með
sleppingum og reyna að koma til
náttúrulegri hrygningu á ný eftir að
fyrrum laxveiðiá hefur verið „hreins-
uð“ af mengun, en hvort tveggja hef-
ur gengið afar illa og verið kostnað-
arsamt. Einnig má geta þess að
þrátt fyrir ítarlega úttekt á sam-
bandi hrygningarstofns og nýliðunar
hjá laxastofni Elliðaáa voru engin
merki þess að hrygning hefði verið
of lítil síðustu þrjá áratugi.
Vonandi verða teknar skynsam-
legar ákvarðanir um Elliðaárnar á
næsta ári þegar niðurstöður áður-
nefndra rannsókna liggja fyrir. Þar
þarf að mínum dómi að hafa að leið-
arljósi að ekki er hægt að bæta
svolitlu álagi við hér og svolitlu þar,
heldur þarf að staldra við og mun
fremur að fækka þeim álagsþáttum
sem fyrir hendi eru og hægt er að
vera án.
Höfundur starfar hjá Veiðimála-
stofnun við rannsóknir á fiskistofn-
um.