Morgunblaðið - 23.09.1998, Síða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 23. SEPTEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 23. SEPTEMBER 1998 2%
pttírgMjiMnMífo
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
BREYTT
HLUTVERK
ÞYRLUSVEITAR
ÞYRLUBJÖRGUNARSVEIT varnarliðsins á Kefla-
víkurflugvelli hefur í áranna rás sinnt ómetanlegri
öryggisþjónustu fyrir Islendinga og sjófarendur og ,er
þó að tryggja öryggi bandarískra flugmanna í flugsveit-
um varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli.
Þyrlubjörgunarsveitin kom til landsins árið 1971 og frá
þeim tíma hefur hún bjargað um 300 manns úr bráðum
lífsháska, jafnt á sjó og landi. Auk þess hefur sveitin
sinnt leit og ýmsum öðrum verkefnum. Það má með sanni
segja, að starf þyrlubjörgunarsveitarinnar á Keflavíkur-
flugvelli hefur iðulega skilið á milli lífs og dauða. íslend-
ingar standa því í þakkarskuld við björgunarsveitina og
starfsmenn hennar.
Þáttaskil urðu í björgunarmálum, þegar Dauphin-
björgunarþyrla Landhelgisgæzlunnar, TF-SIF, kom til
landsins árið 1985, en þá var farið að hafa þyrluáhöfn á
vakt allan sólarhringinn. Síðar bættust læknar í hópinn
frá slysadeild Borgarspítalans. Stór áfangi varð svo við
komu Puma-þyrlunnar, TF-LÍF, árið 1995. Er nú svo
komið, að Landhelgisgæzlan getur sinnt langflestum
björgunarverkefnum, sem varnarliðið sinnti áður. Enda
hefur þróunin verið sú, að varnarliðsþyrlurnar veita að-
stoð sína fyrst og fremst, þegar þær íslenzku eru bilaðar
eða í skoðun, þegar tvær þyrlur þarf í verkefni eða þegar
flug er lengra en 300 mflur, enda geta þær tekið elds-
neyti á lofti.
Um miðjan síðasta áratug voru varnarliðsþyrlurnar
kallaðar út milli 30 og 40 sinnum á ári, en í fyrra voru
þær aðeins kallaðar út tvisvar sinnum og þrisvar sinnum
það sem af er þessu ári. Frá 1995 hefur Landhelgisgæzl-
an sinnt nánast öllu björgunar- og sjúkraflugi með þyrl-
um, alls 70-100 sinnum á ári. Þörfin fyrir björgunarþyrl-
ur er því enn mikil og vaxandi.
Þessi þróun í flugbjörgunarmálum sýnir, að Islending-
ar hafa fulla burði til að annast þessa öryggisþjónustu
sjálfir og þ.m.t. að einhverju leyti fyrir varnarliðið sjálft.
Vafalaust eru ýmsir fleiri þættir í starfsemi varnarliðs-
ins, sem íslendingar geta annast og yfirtekið smátt og
smátt með samkomulagi við Bandaríkin og Atlantshafs-
bandalagið. Sjálfsagt er, að Islendingar taki eins mikinn
þátt í vörnum landsins og kostur er, enda verði í engu
vikið frá meginsjónarmiðinu um öryggi lands og þjóðar
en í því felst að sjálfsögðu að við tökum á okkur þann
kostnað, sem því fylgir.
FRALEIT
GAGNRÝNI
NÝR SAMKEPPNISAÐILI, Íslandssími hf„ er að
hasla sér völl á sviði síma- og fjarskiptaþjónustu.
Aukin samkeppni og ný tækniþróun á þessum vettvangi,
sem er í gerjun, hafa vakið vonir fólks um ódýrari símtöl
í næstu framtíð. Stofnendur fyrirtækisins staðhæfa og að
með starfsemi þess og samstarfi við erlenda aðila skapist
grundvöllur til að nýta Island sem tilraunasvæði fyrir
nýja tækni í þessari þjónustu. Smár en þróaður markað-
ur okkar skapi ákjósanlegan grundvöll í þeim efnum.
Það hefur á hinn bóginn verið gagnrýnt, m.a. af for-
ráðamönnum Landssímans, að tveir af stofnendum ís-
landssíma hf., tengdir hugbúnaðarfyrirtækinu OZ, hafi
setið í starfshópi um framtíðarskipan í fjarskiptamálum,
skipuðum af samgönguráðherra. Sú gagnrýni fær ekki
staðizt. Það yrði erfitt um vik fyrir stjórnvöld að fá hæf-
asta fagfólk úr atvinnulífinu, sérhæft fólk á hinum ýmsu
sviðum flókins nútíma samfélags, til setu í ráðgefandi
hópum eða nefndum á vegum opinberra aðila, ef slík seta
skerti frelsi viðkomandi og möguleika til að þróa fyrir-
tæki sín og byggja þau upp. Þessi gagnrýni er því ger-
samlega út í hött.
Morgunblaðið/RAX
HORFT yfir 5. áfanga Kvíslaveitu, sem tekin var í gagnið árið 1997, og inn að Hofsjökli. í fjarska til hægri má sjá kvíslarnar sem veitt yrði í Kvíslavatn ef 6. áfangi kæmi til framkvæmda.
Viðbótaráfangi við
Kvíslaveitu skoðaður
LANDSVIRKJUN hefur tekið til
skoðunar 6. áfanga Kvíslaveitu, en
5. áfangi hefur löngum verið áætl-
aður síðasti áfangi veitunnar. Með
6. áfanga yrði tveimur upptaka-
kvíslum Þjórsár veitt í Kvíslavatn
og myndi vatnsrennsli Þjórsár
skerðast um 8-10 m3 á sekúndu
við framkvæmdirnar.
Helgi Bjarnason, deildarstjóri
umhverfisdeildar Landsvirkjunar,
segir að hugmyndir að 6. áfanga
Kvíslaveitu hafi legið fyrir lengi,
áætlun um áfangann hafi komið
fyrst fram í skýrslu um 5. áfanga
Kvíslaveitu árið 1984, en síðan
hafi hugmyndunum ekki verið
sinnt fyrr en nú. Hann segir at-
hugunina vera lið í þeirri viðleitni
Landsvirkjunar að leita leiða að
hagkvæmri tilhögun virkjunar-
mannvirkja sem valdi sem
minnstri röskun á umhverfinu.
Gæti lækkað vatnsyfírborð
í Norðlingaöldulóni
Áætlanir um 6. áfanga Kvísla-
veitu tengjast áætlunum um vatns-
borðshæð í Norðlingaöldumiðlun,
sem fyrirhuguð er í neðanverðum
Þjórsárverum. 6. áfangi Kvísla-
veitu gæti komið að hluta til í stað
Norðlingaöldumiðlunar. Helgi seg-
ir að miðað við að yfirborð Norð-
lingaöldumiðlunar verði 581 m
y.s., eins og nú er fyrirhugað, væri
óvíst hvort 6. áfanginn væri hag-
kvæmur. Nú væri í athugun hag-
kvæmni þess að veita umræddum
kvíslum yfir til Kvíslavatns en að
Iækka yfirborðshæð í Norðlinga-
öhlulóni í staðinn.
„Það er hugsanlega hægt að
gera þetta með tiltölulega litlum
tilkostnaði og í stað þess að kvísl-
arnar renni áfram niður í Norð-
lingaöldulón þá færu þær um
Kvíslavatn og niður í Þórisvatns-
miðlun og því yrði hugsanlega
hægt að minnka Norðlingaöldulón
sem því nemur. Við vitum ekki
ennþá hve mikið væri hægt að
minnka Norðlingaöldulón en verið
er að reikna það út um þessar
mundir. Við hófum að skoða þess-
ar áætlanir í vor, eftir að umræð-
an um Norðlingaöldulón kom upp.
Við höfum skoðað þessa hugmynd
í sumar og einmitt nú eru mæl-
ingamenn að skoða svæðið. Hug-
myndir þessar eru samt sem áður
ekki komnar á það stig að við sé-
um farin að teikna mannvirkin
endanlega," segir Helgi.
Skerðir rennsli Þjórsár
í farvegi sínum
Helgi segir að framkvæmdirnar
við 6. áfanga muni ekki koma til
með að hafa'áhrif á friðlandið
Þjórsárver. Kvíslarnar, sem veitt
yrði í Kvíslavatn renni ekki um
Þjórsárver heldur norðar. Hins
vegar muni rennsli Þjórsár þar
sem hún rennur um Þjórsárver,
líklega skerðast um 8-10 m3/sek.
Helgi segir að hugsanlega verði
gert mat á umhverfisáhrifum 6.
áfangans um leið og matið á Norð-
lingaöldulóni fari fram. Hugmynd-
irnar hafa að sögn Helga ekki ver-
ið kynntar formlega fyrir Náttúru-
vernd ríkisins eða öðrum hags-
munaaðilum, en það hvort hér sé
um raunhæfan möguleika að ræða
kemur í ljós á næstu vikum.
Kvíslaveita, 1.-5. áfangi, var
reist á árunum 1981 til 1997 og
var gerð hennar upphaflega hluti
samkomulags sem gert var um
friðun Þjórsárvera milli Lands-
virkjunar og Náttúruverndarráðs
árið 1981. Náttúruverndarráð
samþykkti að leggjast ekki gegn
framkvæmd Kvíslaveitu og miðl-
unar við Eyjabakka, gegn því að
Þjórsárver yrðu gerð að friðlandi.
Kvíslaveita byggist á því að aust-
urkvíslum Þjórsár er veitt um
Kvíslavatn og þaðan í Þórisvatns-
miðlun. Skerðing á vatnsrennsli
Efri-Þjórsár vegna 1.-5. áfanga
Kvíslaveitna hefur numið um 29%.
Meðalrennsli í Þjórsá við Sultar-
tanga á árunum 1950-1988 var um
138 nrVsek en er nú um 98 m3/sek,
eftir að lokið var við fímmta
áfanga Kvíslaveitu. Með Kvísla-
veitu varð Kvíslavatn til en það er
nú um 26 km2 að stærð. Kvísla-
veita og Þórisvatnsmiðlun þjóna
öllum virkjunum á Þjórsár-
Tungnaár svæðinu. Ekki liggur
HORFT inn að Hofsjökli, skammt vestan við 5. áfanga Kvíslaveitu. 6. fyrir hve mikil orkuaukning yrði í
áfanginn kæmi til með að veita kvíslunum sem sjást í fjarska í Kvíslavatn raforkukerfinu ef af 6. áfanga
og þaðan í Þórisvatnsmiðlun. Kvíslaveitu yrði.
II
Fjallar um geðheilbrigðismál frá sjónarhóli fyrrverandi sjúklings
Yirðing’in er
grundvallaratriði
ÞAÐ sem gerir Joel C. Slack
óvenjulegan og eftirsóttan
fyrirlesara er að hann fjall-
ar um geðheilbrigðismál
frá sjónarhóli sínum sem fyrrver-
andi geðklofasjúklingur en hann var
fyrsti fyrrverandi sjúklingurinn sem
var skipaður í stjómunarstöðu inn-
an geðheilbrigðisþjónustunnar í
Bandaríkjunum.
Joel er menntaður í hagfræði og
viðskiptasálfræði. 18 ára veiktist
hann af geðklofa og dvaldist á geð-
sjúkrahúsum í tvö og hálft ár en
komst til fullrar heilsu eftir þriggja
og hálfs árs endurhæfingu, lauk
námi og hóf störf í geðheilbrigðis-
þjónustu Alabama-íylkis þar sem
hann er skipaður til æðstu fram-
kvæmdastjórnarstarfa af ríkisstjór-
anum í Alabama.
Tvö ólík sjónarhorn
„Þegar ég komst í þessa stöðu
varð mér ljóst að ég
hafði þessi tvö ólíku
sjónarhorn á geðheil-
brigðisþjónustuna, sjón-
arhorn sjúklingsins og
framkvæmdastjórans.
Þegar ég fór að hugsa
málin út frá þessu
komst ég að þeirri nið-
urstöðu að ekkert skipti
jafnmiklu máli i geðheil-
brigðisþjónustu og virð-
ingin sem fólki er sýnd.
Án hennar er öllu teflt í
tvísýnu. Jafnvel þótt lyf
komi að gagni þá næst
ekki bati ef sjúklingi
finnst hann útskúfaður
og annars flokks. Eg
ákvað þess vegna að
fara að þjálfa fólk í því
hvernig það ætti að sýna
notendum geðheilbrigð-
isþjónustu meiri virð-
ingu. Núna þurfa allir
sem koma til starfa við
geðheilbrigðismál í Ala-
bama að sækja mitt námskeið," seg-
ir hann.
Hvaða boðskap var Joel að flytja
starfsfólki íslenska geðheilbrigðis-
kerfisins?
„Ég vil færa athygli fólks í geð-
heilbrigðisþjónustu aftur að þessum
gi-undvallaratriðum sem ég tel best
skilgreind með hugtakinu virðingu.
Ég held að það sé mjög auðvelt fyr-
ir geðheilbrigðisstarfsfólk að flækj-
ast um of í kenningum, meðferðar-
líkönum og ýmiskonar læknisfræði-
legum þáttum, sem skipta vissulega
máli. Én stundum verður þetta til
þess að draga athygli fólk frá
grundvallaratriðum þess að annast
um aðra. Það grundvallaratriði tel
ég að sé virðing. Ég
tel að í geðheilbrigð-
iskerfinu sé pening-
um og góðri viðleitni
teflt í tvísýnu ef það
er komið fram af
virðingarleysi eða tillitsleysi við
fólkið sem leitar eftir þjónustunni.“
Sýna virðingu
Á námskeiðinu sínu talar Joel um
hvað það felur í sér að sýna sjúk-
lingum virðingu.
I hinni hagnýtu skilgreiningu
hans á orðinu respect eða virðing
segir hann að í því að sýna sjúklingi
virðingu felist að starfsmaður sé
móttækilegur (responsive), hvetj-
andi (encouraging), næmur (sensiti-
ve), glöggur (perceptive), greiðvik-
inn (expediting), umhyggjusamur
(caring) og tillitssamur (thoughtful)
gagnvart sjúklingi.
Varðandi þörfina á hvatningu
segir hann t.d. að þegar fólk er
bjargarlaust vegna veikinda þurfi
Joel C. Slack, forstjóri
geðheilbrigðismála í
Alabama-fylki í Banda-
ríkjunum, var gestur
Geðhjálpar í Reykjavík
fyrir nokkru. Meðan á
dvöl hans stóð hélt hann
hér námskeið fyrir
starfsfólk í geðheilbrigð-
isþjónustu; námskeið
sem 40 þúsund manns
víða um heim hafa setið.
Pétur Gunnarsson
ræddi við hann.
Joel C. Slack
Morgunblaðið/Kristinn
um að umhverfið er ekki mjög
græðandi; starfsfólkið verður svo
upptekið af verkefnum sínum að það
týnir niður næminu fyiir sjúkhngn-
um. Til dæmis er fólk stundum vak-
ið á morgnana þannig að starfsfólk
bankar fast á herbergisdyrnar og'
kallar að það sé tími til að vakna og
svo framvegis. Það veit ekki að það
er í raun að brjóta niður traust við
sjúklinginn með því að vekja hann á
svo ónærgætinn hátt. Það er að
rjúfa heilunarferilinn. Þegar málið
er skoðað kemur í ljós að ástæða
þess að það kemur svona fram er sú
að það er svo upptekið af því að
ljúka verkefni sínu, því að vekja alla
sjúklingana. Það fórnar næminu og
tillitsseminni til þess að Ijúka við
verkefnið. Það er einblínt á verkefn-
ið en ekki þarfir manneskjunnar
sem í hlut á og fyrir vikið er henni
sýnd vanvirða."
Auk þess að halda námskeiðið sitt
segir Joel að annað
markmið hans í Islands-
heimsókninni sé að tala
fyrir því að notendum
þjónustunnar verði gefið
tækifæri til að taka þátt
í ákvörðunum um mótun
hennar og að þeir fái að
leggja mat sitt á þjón-
ustuna.
„Þetta felur ekki í sér
að notendur þjónust-
unnar og fjölskyldui4i
þein-a, fólkið sem er
mest háð geðheilbrigðis-
þjónustunni, hafi öll
svörin á reiðum hönd-
um. En þau hefur
starfsfólkið ekki heldur.
Þegar allir koma hins
vegar að málinu í sam-
vinnu er hægt að hanna
kerfi sem er næmara
fyrir þörfum viðskipta-
vinanna.“
Notendur eiga
að taka þátt í
ákvörðunum
það hvatningu hvern dag og það
þurfi að vera í umhverfi sem er
næmt fyrir því hvað þarf til þess að
bati geti orðið. Það næmi birtist
ekki bara í samskiptum við starfs-
fólkið heldur öllu skipulagi.
„Markmiðið með mínu námskeiði
er, að þegar fólk fer frá mér þá leiði
það hugann að sjálfu sér og hvernig
það sjálft standist kröfur um virð-
ingu og næmi fyrir ástandi og þörf-
um annarra. Ég bið fólk um að líta í
eigin barm og skoða sig sjálft."
„Þótt ég leggi áherslu á að það
eru margh’ mjög góðir starfsmenn,
sem sýna fyllstu virðingu, þá er
starfsfólk geðheilbrigðisþjónustunn-
ar fólk, sem hefur lært læknisfræði,
hjúkrunarfræði eða --------
aðrar sérgreinar, án
þess að hafa kannski
þurft að læra grund-
vallaratriði mannlegra
samskipta. Jafnvel
þótt menn beri einhverja lærdóms-
gráðu þýðir það ekki að þeir komi
fram af virðingu við annað fólk. Það
er hæfni sem þarf að læra. Ég tel að
þeir sem eru best fallnir til þess að
kenna þá hæfni séu notendur heil-
brigðisþjónustunnar," segir Joel,
sem í máli sínu talar jafnan um not-
endur þjónustunnar fremur en sjúk-
linga.
Verkefninu gefinn
forgangur umfram fólkið
Hann segir að algengt sé að
starfsfólk villist á því að gefa verk-
efninu, sem það vinnur að hverju
sinni, svo mikinn forgang að það
gleymi því að taka tillit til fólksins
sem í hlut á.
„Á spítaladeild gerist það stund-
Notendur komi
að niðurskurði
Sjúklingar
þurfa daglega
hvatningu
Joel segir að það tíðkist ekki
lengur þegar verið er að skera niðui^_
fjárveitingar að embættismenn og
sérfræðingar setjist niður og ákveði
að skera niður þennan eða hinn lið
þjónustunnar án þess að ráðfæra sig
við fólkið sem er háð þjónustunni.
„Nýjasta stefnan er að spyrja not-
endurna hvort það eigi að skera nið-
ur þetta eða hitt. Það að gera það
ekki felur í sér vanvirðu við sjúk-
linga.“
Joel kom hingað til lands frá Sví-
þjóð þar sem hann hefur undanfarið
ár starfað við háskólasjúkrahúsið í
Malmö. Hann segir að meðan á dvöl
hans þar stóð hafi verið gerð sú
------------- breyting á fram-
kvæmdastjórn
sjúkrahússins »&•
hana skipa nú 8 fyrr-
verandi notendur
þjónustunnar og að-
standendur þeirra ásamt 8 geðlækn-
um. Áður fyrr voru geðlæknarnir
einir við stjórnvölinn.
Joel segist líka vilja byggja geð-
heilbrigðiskerfi þannig upp að gert
sé ráð fyrir því að starfsfólk fái
þjálfun frá fyrrverandi sjúklingum.
„Ég tel að allt meðferðarumhverfi
ætti að vera þannig að sjúklingarnir
séu látnir snúa aftur til þess að
ræða við starfsfólk um það hvaO*
hefði mátt gera betur. Ég trúi því að
menn beri meiri virðingu fyrir sjúk-
lingum og líti fremur á þá sem við-
skiptavini ef þeim gefst kostur á að
leggja mat á þjónustuna," segir Joel
C. Slack, sem nú er á íyrirlestraferð
á vegum bandarískra stjórnvalda og
fór héðan til fyrirlestra- og nány
skeiðahalds í Kiev í Úkraínu. U