Morgunblaðið - 23.09.1998, Page 30

30 MIÐVIKUDAGUR 23. SEPTEMBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Islenska vikan
í sjónvarpinu
„Þjóð sem ekki býður sjálfri sér upp á
annað en afþreyingarsjónvarp kemur
upp um skoðun sína á sjálfri sér. “
Það er snilldarbragð
hjá Ríkissjónvarpinu
að halda úti alíslenskri
dagskrá í eina viku.
Fyrsta viðbragð mitt
eftir að fréttum lauk á mánudags-
kvöldið var að standa upp af
gömlum vana og hugsa sem svo
að nú taeki einhver bresk/amer-
íski skemmti/sápuþátturinn við.
Ég settist snarlega aftur þegar
kynntur var þáttur um Kristján
Davíðsson listmálara og mundi þá
jafnframt að þetta væri vikan
með íslensku dagskránni. í kjöl-
farið á þeim þætti notaði ég svo
tækifærið himinlifandi og festi 1.
þáttinn hans Þráins Bertelssonar
á myndband til
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
skoðunar síðar.
Vafalaust finna
flehi en ég íyrir
því hversu
óvenjuleg upplifun það er að
horfa á sjónvarpið eina kvöld-
stund og hver íslenski dagskrár-
liðurinn rekur annan. Börnin
upplifa þetta sem einhvers konar
veislu (sem það svo sannarlega
er) og finnst sjálfsagt að þau fái
að vaka frameftir og fylgjast með
öliu.
íslenska vikan í Ríkissjón-
varpinu svarar einni grundvall-
arspurningu mjög skilmerkilega.
Hvað er íslenskt sjónvarp? Það
er íslensk dagski-á, fréttir, um-
ræðuþættir, barnaefni, íþróttir,
fræðsluefni og leikrit, kvikmynd-
ir, framhaldsþættir. Islenskt efni
í eina viku sýnir líka hversu mik-
ið þarf til að halda úti slíkri dag-
skrá. Hún verður ekki hrist fram
úr erminni og kostar umtals-
verða fjármuni. Eftir 32 ár af ís-
lenskri dagskrárgerð dugar af-
raksturinn til að fylla eina viku
af sjónvarpsefni. Osköp er það
nú lítið. Líklega væri hægt að
halda þetta út eitthvað lengur en
eftir nokkrar íslenskar vikur
yrði sjóðurinn á þrotum og nauð-
synlegt að huga að nýju efni. Þar
stendur hnífurinn í kúnni.
Islenska ríkissjónvarpið
stendur frammi fyrir tveimur
kostum um framhaldið. Annar
kosturinn og sá auðveldari er að
plægja áfram í sama farinu og
veslast upp einhvers staðar á
leiðinni. Það eru lítilmótleg ör-
lög, sérstaklega þar sem enginn
veit hvert ferðinni er heitið, eða
til hvers hún er yfirleitt farin.
Upphaf ferðarinnar er fólgið í
því að lengd útsendingartíma á
hverjum degi er ákveðin á undan
öllu öðru. Síðan virðist sem dag-
skrá hinna „íslensku" stöðvanna
sé skoðuð ofan í kjölinn og út-
sendingartíminn fylltur með ná-
kvæmlega sams konar efni og
þær bjóða. Þetta er samkeppnin
á sjónvarpsmarkaðnum íslenska
eins og hún birtist í verki. Þar
sem ríkissjónvarpið ræður í
rauninni ekki við svo langan út-
sendingartíma verða gæði dag-
skrárinnar í samræmi við það;
dagskrárstjórnin felst í því göf-
uga verki að stoppa í götin með
öllu tiltæku og réttlæta samsetn-
inginn með þeim rökum að þarna
sé að finna eitthvað fyrir alla.
Það er misskilningur. I þeirri
dagskrá sem býðst daglega í ís-
lensku einka- og ríkissjónvarpi
er að finna mikið fyrir fáa. Efnið
er afskaplega einslitt og því
„einkareknari" sem stöðvarnar
eru því einsleitari er dagskráin.
Fjölmiðlafræðingar hafa svo gef-
ið fyrirbærinu stimpil og kalla
afþreyingarsjónvarp. Á tungu-
máli alþjóðasjónvarps heitir það
Entertainment Television og
þykir í sumum kreðsum fullboð-
legt. Sumir hafa jafnvel viljað
ganga svo langt að telja afþrey-
inguna eina hlutverk sjónvarps-
ins í nútíma samfélagi. Það er
a.m.k. langt síðan einhver minnt-
ist á menningarhlutverk sjón-
varps, fræðsluhlutverk og
kennsluhlutverk í bland við
skemmti- og afþreyingarhlut-
verkið. Mistökin liggja kannski í
því að stilla þessu upp sem and-
stæðum. Að sjónvarp sem gegnir
menningarhlutverki sé sjálfkrafa
rúið möguleikanum á að gegna
skemmtihlutverkinu. Þetta er
auðvitað mesta firra. Á hinn bóg-
inn er það staðreynd að sjónvarp
sem sniðgengur menningarhlut-
verk sitt og leitast við að þjóna
almenningi með afþreyingarefni
eingöngu glatar sjálfsmynd sinni
og íyrirgerir frumkvæði sínu.
Fóik umgengst dagskrá slíkrar
sjónvarpsstöðvar með lítilsvirð-
ingu og skömm, því allir sem
sitja yfir afþreyingardagskrá
vita í hjarta sínu að tímanum
hefði verið betur varið við aðra
iðju. Þjóð sem ekki býður sjálfri
sér upp á annað en afþreyingar-
sjónvarp kemur upp um skoðun
sína á sjálfri sér. Þeir sem finna
hversu skammarlegt þetta
ástand er reyna hver fyrir sig að
vernda sjálfsmynd sína með því
að neita fram í rauðan dauðann
að þeir horfi yfirhöfuð nokkuð á
sjónvarp.
Því miður er ekki hægt að
krefja einkastöðvarnar um bætta
dagskrá eða hagstæðara hlutfall
innlends efnis á móti erlendu.
Þar verður ekki annað gert en
höfða til sómatilfinningar þeirra
sem þar ráða ferðinni og komast
jafnharðan að því að sómatilfinn-
ing hrekkur skammt þegar
gróðasjónarmið eru annar vegar.
Til ríkissjónvarpsins er hins veg-
ar hægt að gera kröfur. Þar er
annar kostur vænlegri en sá sem
nefndur var hér að framan. Ut-
sendingartímann mætti stytta og
leggja áherslu á gæði dagskrár-
innar fremur en magn. Vonandi
verður íslenska vikan í ríkissjón-
varpinu til þess að sýna svo ekki
verði um villst að til þess að
mæta samkeppninni við einka-
stöðvarnar íslensku og erlendu
er eina færa leiðin sú að auka
hlutfall íslensks efnis í dag-
skránni. Þar eiga allir að leggj-
ast á eitt, stjórnvöld, fjái-veit-
ingavaldið, stjórnendur Ríkisút-
varpsins og aimenningur. Sumir
tala fjálglega um að seija Ríkis-
sjónvarpið. Hvað á að selja?
Dagskrána eða tækjabúnaðinn
kannski? Eða er bara verið að
tala um réttinn til útsendingar á
afþreyingarefninu. Enn ein stöð-
in. Vantar okkur eina slíka?
Hvernig væri að bjóða okkur
öllum upp á þá upplifun að ís-
lensk vika í sjónvarpinu sé ekki
eins og fyrirboði stórtíðinda,
heldur einfaldlega eðlilegur hluti
af íslensku heimilis- og fjöl-
skyldulífi, viku eftir viku. Hvern-
ig tilfinning ætli það sé að vera
stoltur af dagskrá íslenska sjón-
varpsins. Þurfa jafnvel að taka
afstöðu til þess hvort horfa eigi á
sjónvarpið í kvöld eða ekki. Telja
sig vera að missa af einhverju ef
maður þarf eða velur að gera
annað. Þá kemur jafnvel að því
að læra verður aimennilega á
myndbandstækið á heimilinu. Á
næstu öld kannski.
Fimleikar og
átröskun
á
út fimleikablað sem
fylgdi Morgunblaðinu.
Tilefnið var 30 ára af-
mæli Fimleikasam-
bands íslands. í blaðinu
voru fallegar myndir og
áhugaverðar frásagnir
af fimleikum og fim-
leikafólki sem vonandi
hafa náð athygli sem
flestra. Eftirspurnin
eftir fimleikum er mikil
og það eru sannarlega
gleðitíðindi hversu
margir leggja stund á
þessa íþrótt. Það eru þó
alltaf ákveðnir þættir
sem þarf að huga sér-
staklega að og þessi grein er skrifuð
til að varpa ljósi á tengsl átröskunar
og fimleika. Átröskun er einn þeiiTa
þátta sem gefa þarf sérstakan gaum
í tengslum við fimleika og aðrar
íþróttir þar sem líkamsvöxtur hefur
áhrif á frammistöðu.
Átröskun kemur fram í mismun-
andi myndum en tala má um þrjá
meginflokka; lystarstol (anorexía),
lotugræðgi (búlimía) og offitu. Þar
að auki er um að ræða „létta átrösk-
un“ þegar hegðun einstaklingsins
hefur ákveðin einkenni hinna flokk-
anna en þó ekki nægjanlega mikil til
að uppfylla greiningarskilyrði
þeirra. Éinstaklingar sem þjást af
lystarstoli eða lotugræðgi leitast við
að grennast og hafa brenglaða lík-
amsímynd. „Anorexían“ forðast
fæðu en „búlimían" borðar í törnum
og losar sig við fæðuna aftur með
uppköstum eða með öðrum leiðum.
Þess ber að geta að átröskun er al-
varlegt vandamál og getur valdið
dauða, beint eða óbeint.
Til eru margar rannsóknir á tíðni
átröskunar, sem og skýringar fræði-
manna á orsökum. T.d. má nefna að
í Noregi er tíðni átröskunar meðal
almennings 8,7%. Vandkvæði af
þessum toga eru sérlega algeng
meðal fimleikafólks og annars
íþróttafólks þar sem iíkamsvöxtur
skiptir afgerandi máli. Fyrir tveim-
ur árum gerði greinarhöfundur
rannsókn á 200 íslenskum fimleika-
iðkendum 12 ára og eldri. Markmið-
ið var að varpa ljósi á
tíðni og orsakir átrösk-
unar meðal fimleikaiðk-
enda. Rannsóknin sýndi
17,1% tíðni átröskunar
meðal hópsins, en þess
ber að geta að „léttari
átröskun" var langal-
gengust. Það kom
einnig fram að 90,2%
aðspurðra höfðu lík-
amsvigt undir meðallagi
og 45,3% töldu sig of
feita.
Orsakir átröskunar
má skýra út frá mörgum
sjónarhornum; á líf-
fræðlegan hátt, út frá
kvennapólitík, atferlis-
fræðilega, út frá félagslegum þátt-
um, hugfræðilega, sáldýnamískt og
sem fjölskylduvandkvæði. Hér er um
að ræða vandkvæði, sem ómögulegt
Aðstæðurnar, segir
Margrét Sigmars-
dóttir, koma
átröskuninni af stað.
er að skýra út frá einu sjónarhorni.
En hvemig stendur á því að átrösk-
un er svona miklu algengara vanda-
mál meðal fimleikafólks en meðal al-
mennings? Til þess að svara þessari
spurningu er nauðsynlegt að skoða
félagslegar aðstæður fimieikafólks-
ins, þ.e. hvaða þættir í umhverfi fim-
leikafólksins era þess eðlis að þetta
hátt hlutfall þróar með sér átröskun.
Annar þáttur er áhugaverður og það
er hvort persónuleiki fimleika-
iðkandans sé á einhvern hátt sérlega
móttækilegur fyrir átröskun.
Fræðingar á þessu sviði era á því
að félagslegar aðstæður geti ekki
einar og sér valdið alvarlegri átrösk-
un en að félagslegar aðstæður hafi
áhrif, þ.e. þær geta komið vandanum
af stað. Þetta era aðstæður, sem
tengjast miklu tilfinningalegu álagi,
miklum kröfum um að standa sig vel
eða mikilli óvissu. Ef betur er að gáð
má sjá að vandkvæði einstaklingsins
eiga ekki upphaf sitt í þessum að-
stæðum og því má segja að aðstæð-
urnar komi átröskuninni af stað.
Sérstök áhersla er lögð á tvo félags-
lega orsakaþætti, sem eru sérlega
áhættusamir. Það eru annars vegar
kröfurnar um það að véra grannur
og hins vegar miklar kröfur um að
standa sig vel. Rannsókn greinarhöf-
undar sýnir að miklum meirihluta
(96,2%) íslensku fimleikaiðkendanna
finnst þeir vera undir miklum eða
töluverðum þrýstingi frá þjálfara um
að vera grannur og hluti þeirra
(25,0%) er þein'ar skoðunar að þjálf-
arinn geri mjög eða töluvert óraun-
hæfar kröfur til þeirra varðandi getu
í fimleikum. Á grandvelli þessa má
draga þá ályktun að aðstæður fim-
leikaiðkenda séu sérlega áhættu-
samar varðandi þróun átröskunar,
fimleikaumhverfið er áhættuþáttur
varðandi þróun þessa vanda.
Hvort persónuleiki fimleika-
iðkandans er á einhvern hátt sérlega
móttækilegur fyi-ir átröskun vil ég
ekki fullyrða neitt um þar sem ekki
liggja fyrir neinar rannsóknir á því
svo mér sé kunnugt um. Hins vegar
vil ég ítreka það sem nefnt var fyrr,
að félagslegar aðstæður einar og sér
geta ekki valdið alvariegri átröskun
en einungis komið alvarlegri átrösk-
un af stað og hugsanlega einar og
sér valdið „léttari átröskun". Það er
því alltaf um að ræða djúpstæðan
vanda þegar átröskun er annars
vegar og orsakirnar geta verið sam-
spil margra þátta.
Fimleikaþjálfarar era mikilvægir
uppalendur þeirra barna sem stunda
fimleika. Ofangreind rannsókn á ís-
lenska fimleikafóikinu sýnir að um
70% þeirra fara alitaf eða oft eftir því
sem fimleikaþjálfarinn segir þeim að
gera, sem sýnir mikinn mátt þjálfar-
ans. Það er því nauðsynlegt að gerð-
ar séu kröfur til þjálfara um mennt-
un á sviði uppeldis- og kennslufræða,
auk kunnáttu í íþróttinni, sem og að
fræða fimleikaþjálfara um einkenni
átröskunar, hættumerki og hverjar
afleiðingamar geta verið. Stjómir
fimleikafélaganna bera ábyrgð á því
að þessum þáttum sé sinnt í fimleika-
félögunum og síðast en ekki síst má
undirstrika skyldur foreldra til þess
að gæta bama sinna.
Fimleikar era fögur íþrótt segir
einhvers staðar. Þessu má samsinna
þegar uppeldisaðstæður eru hvetj-
andi, styðjandi og krefjandi og í
samræmi við aldur og þroska fim-
leikafólksins.
Höfundur er sálfræðingur og
starfar á Skólaskrifstofu Hafnar-
fjarðar.
Sögur og söguburður
stofnunar Háskóla ís-
lands fyrir nokkrum ár-
um var spurt um ýmis
atriði er tengjast við-
horfum almennings til
heilbrigðisþjónustu og
starfsmanna hennar.
Hér eru fáein atriði
úr þessari könnun:
1. spurning: Hefur þú
orðið fyrir því í veikind-
um að iæknir hafi gefið
þér ófullnægjandi upp-
lýsingar um sjúkdóm
þinn?
Um 20% manna töldu
að læknir hafi gefið þeim
ófuilnægjandi upplýsing-
ar um sjúkdóminn.
2. spurning: Treystirðu því vel eða
illa að starfsmenn heilbrigðisþjón-
VIÐ íslendingar er-
um söguþjóð. Sögumað-
ur er maður sem er vel
að sér í sögu, segir vel
sögur og er heimildar-
maður. Góður sögumað-
ur skipar virðingarsess í
þjóðlífinu. Nú blómstra
sögur af samskiptum
heilbrigðisstarfsfólks og
almennings. Oneitan-
lega koma fyrir sögur
sem lýsa miður góðum
samskiptum og ber að
ijóstra upp, því að af
þeim má læra, ef sannar
reynast. Sumum hættir
tii að alhæfa út frá ein-
stökum sögum og telja
heiibrigðisstéttum flest til foráttu en
sumar sögur falla undir söguburð.
Rúmlega 2% töldu að
læknar hefðu rofíð trún-
að segir, Ólafur Ólafs-
son, en nær 28% treystu
því illa eða fremur illa
að starfsmenn heilbrígð-
isþjónustu þegðu um
trúnaðarmál.
Því er nauðsynlegt að fram komi
niðurstöður kannana um viðhorf al-
mennings til heilbrigðisstétta.
í þjóðmálakönnun Félagsvísinda-
ustunnar þegi um það sem a að vera
trúnaðarmál?
Um 28% treystu því fremur illa
eða illa að starfsmenn heilbrigðis-
þjónustu þegi um það sem á að vera
trúnaðarmál.
3. spurning: Hefur læknir rofið
trúnað við þig?
Rúm 2% töldu að læknir hafi rofið
trúnað við þá.
Hvaða lærdóm má draga af þess-
ari könnun? Um 20% töldu að þeir
hafi fengið ófullnægjandi upplýsing-
ar um sjúkdóm sinn. Þessi niður-
staða varð m.a. til þess að Land-
læknisembættið beitti sér fyrir regl-
um um skriflegt samþykki sjúklinga
fyrir aðgerð, sem nú hefur verið tek-
ið upp. Vonandi verður sú regla til
þess að færri kvarta um að læknar
gefi þeim ófullnægjandi upplýsing-
ar. Nær 28% treysta því illa eða
fremur illa að starfsmenn heilbi'igð-
isþjónustu þegi um það sem á að
vera trúnaðarmál. Annaðhvort er að
fólk treysti illa öðru heilbrigðis-
starfsfólkí en læknum eða að þessari
spurningu hafi þeir svarað sem ekki
hafi reynslu af samskiptum við heil-
brigðisstarfsfólk (lækna) en alhæfi
út frá sögusögnum. í næstu könnun
verður reynt að kanna þetta betur.
Höfundur er Iandlæknir.
Spurning 1.
Fjöldi % Hlutfall þeirra sem tóku afstöðu
Já einu sinni 129 11.6 11.6
Já oftar 104 9.3 9.4
Nei 878 78.7 79.0
Neitar að svara 1 1
Veit ekki 3 3
Samtals 1115 100.0 100.0
Spurning 2.
Fjöldi % Hlutfall þeirra sem tóku afstöðu
Mjögvel 309 27.7 29.4
Fremurvel 382 34.3 36.3
Hvorki vel né illa 73 6.5 6.9
Fremur illa 205 18.4 19.5
Mjög illa 83 7.4 7.9
Neitar að svara 6 5
Veit ekki 57 5.1
Samtals 1115 100.0 100.0
Spurning 3.
Fjöldi %
Já 24 2.1
Nei 1071 96.1
Neitar að svara 10 0.9
Veit ekki 10 0.9
Samtals 1115 100.0