Morgunblaðið - 04.12.1998, Blaðsíða 34

34 FÖSTUDAGUR 4. DESEMBER 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Minningar ljúfar og leiðar
Jónas Jónasson Laufey Einarsdóttir
BÆKUR
Endurminningar
NÁÐUGA FRÚIN í
RUZOMBEROK
skrásett af Jónasi Jónassyni.
221 bls. Bókaútg. Vöxtur.
Prentun: Oddi hf. 1998.
LAUFEY Einarsdóttir fæddist og
ólst upp í Reykjavík; kaupmanns-
dóttir. Hún lauk gagnfræðaprófí sem
talið var nægja ungum stúlkum af
efnaðra standi á fyrri hluta aldarinn-
ar, æfði fímleika og var valin í hóp
sem sýndi bæði hér heima og erlend-
is við afar góðan orðstír. Nokkru fyr-
h- stríð giftist hún tékkneskum
manni, Jan Jedlieka, og fluttist með
honum til Tékkóslóvakíu. Jedlicka
var kaupsýslumaður, hafði meðal
annars umboð fyrir þýskt fyrirtæki
sem tengdist þó hvorki stríði né her-
gögnum. Stríðið - eftir að það skall á
- hafði því hvergi skjót áhrif á líf
þeirra hjóna. Framan af geisaði það í
fjarlægð. Tékkai- höfðu nokkurn
veginn nóg að bíta og brenna. Her-
námslið Þjóðverja hafði sig lítið í
frammi. Og hinn óbreytti borgaiú
þorði að láta í ljós skoðanir sínar.
Allt átti þetta þó eftir að breytast.
Þegar sýnt var að Þjóðverjar mundu
hörfa og rauði herínn hlyti að her-
taka Austur-Evrópu hófust komm-
únistai- handa, en þeir voru þá þegar
mjög öflugir i Tékkóslóvakíu þótt
þeir hrifsuðu ekki öll völd þar fyrr
en síðar. Þeir tóku lögin í sínar hend-
ur strax og þeir töldu sér það óhætt
fyrir Þjóðverjum, handtóku fjölda
manns, þar á meðal Jedlicka. Fólkið
var flutt út í skóg, »látið gi-afa stóra
gröf, því skipað að afklæðast öllu
nema nærfótum og
raða sér umhverfis
gröfína stóru ... Þetta
fólk hafði ekkert til
saka unnið, það hafði
aldrei verið yfirheyrt
og aldrei dæmt en var
nú leitt til slátrunar
eins og skepnur
Hver einasti maður var
skotinn í hnakkann og
féll á grúfu niður í
gröfina.«
Laufey stóð þarna
ein uppi sem ekkja, for-
dæmd og niðurlægð í
framandi landi. Hana
fysti að hafa samband
við ættingja og komast
sem fyrst til Islands. En bið varð á
því. Og engan hér heima gat hún lát-
ið vita hvernig komið var. Þegar að
stríði loknu var hún tekin höndum.
Það var logið á hana röngum sökum.
Fyrir því stóð meðal annan-a ná-
gi-anni hennar einn í þeim einskæra
tilgangi að sölsa undir sig húseign
hennar - sem honum tókst. Laufey
var dæmd í átján mánaða fangelsi og
send í þrælabúðir með öðmm dæmd-
um konum. Var vistin þar hin hrak-
legasta. Verst urðu ungu kvenfang-
arnir úti því þær voru öðru hverju
sendai' til að ræsta íbúðir í-ússnesku
hermannanna sem sest höfðu að í
landinu. Þeim ræstingum fylgdu
þungbærari kvaðir!
Efth' að Lúðvik Guðmundsson,
sem tókst á hendur að ferðast um
Evrópu til að hafa uppi á illa stödd-
um Islendingum, heimsótti Laufeyju
og talaði við fangelsisstjórnina var
hún sett í léttari vinnu.
Frásögn Laufeyjar er sögulega
merkileg. Þetta er meira en einstak-
lingssaga. Þúsundir ef ekki hundruð
þúsunda fólks hrepptu sams konar
örlög og Laufey og Jedlicka víðs
vegar í löndum þeim sem Þjóðverjar
höfðu hersetið. Fjöldi íslendinga
mátti þola svipaða meðferð. Og að
minnsta kosti einn varð að gjalda
fyrir með lífi sínu. Kommúnistar,
sem höfðu mikil áhrif og tiltrú í
stríðslokin, meðal annars vegna
stuðnings mennta- og listamanna,
höfðu í reynd stjórnað andspyrnu-
hreyfingunum. Þeir, sem þátt höfðu
tekið í andspyrnunni, voru því virtir
sem hetjur og frelsarar. Hver og
einn, sem með þeim hafði starfað,
var því sjálfkrafa hafinn yfir gagn-
rýni. Munu þess fá eða engin dæmi
að meðlimum þessara hreyfinga hafi
verið svo mikið sem álasað - hvað þá
refsað - fyrir óhæfuverk sem þeir
unnu af því taginu sem framið var á
Jedlicka og öði'u saklausu fólki. Enn
í dag, rösklega hálfri öld eftir
stríðslokin, stendur það óbreytt.
Sem sýnir og sannar að heimsstyrj-
öldin hefur ekki enn verið gerð upp,
hvorki pólitískt né hugarfarslega.
Laufey tekur dæmi af konu nokkun-i
sem varpað vai- í fangelsi af því að
hún hafði í einfeldni sinni sagt að
þýskar myndir væru skemmtilegri
en rússneskar! Margur vann ekki
einu sinni svo mikið til saka. Oeirða-
menn og fantar blönduðu sér í hóp
andspyrnumanna til að koma fram
persónulegum einkahefndum. Elleg-
ar þá til að hrifsa undir sig eignir
eins og í dæminu af Laufeyju og Jed-
licka.
Misjafnt er hversu lengi liðinn
tími er að verða saga. Þær hörmung-
ar, sem yfir Evrópu dundu á fyrri
hluta aldarinnar og hófust með einu
byssuskoti í Sarajevó sumarið 1914,
mátti rekja til margra og flókinna
orsaka, sumra augljósra, annarra
dulinna. Með hliðsjón af þvi má segja
að frásögn Laufeyjar sé hvergi ein-
stök heldur dæmigerð og þar með
hluti af samtímasögunni sem ein-
hvern tíma síðar verður kapítuli í
mannkynssögunni.
Það eykur svo áhiifamátt bókar
þessarar að Laufey segir vel og
skipulega frá. Og Jónasi, sem heldur
sig hyggilega til hlés, tekst með
ágætum að skrásetja frásögn henn-
ar. Glöggur maður sagði eitt sinn að
fyrst lifði maður, síðan færi maður
að skoða það sem hann hefði lifað.
Eftir að heim kom hefur Laufeyju
gefist bæði tími og næði til að skoða
og íhuga það sem drifið hefur á dag-
ana. Vegna sinnar örlagaríku
reynslu má hún þekkja mannlífið all-
nokkru betur en gengur og gerist.
Og hún hefur bæði þor og greind til
að segja það sem henni kemur í hug.
Erlendur Jónsson
Nýjar bækur
• TVÖ rit í Safni til iðnsögu ís-
lendinga eru komin út, bæði eftir
Lýð Björnsson sagnfræðing.
Öryggi í önd-
vegi. Saga ílug-
virkjunar á Is-
landi.
I kynningu
segir: „Engin
iðngrein er jafn
táknræn fyrir
tuttugustu öld
og flugvirlgun.
Hún er fjölþætt
og innifelur
starfsþætti úr fjölmörgum öðrum
iðngreinum.
Hér er sögð saga flugvirkjunar á
íslandi og sagt frá verkefnum flug-
virkja á erlendri grund. Frásagnir
flugvirkja lýsa viðfangsefnum og
aðstæðum sem þeir hafa þurft að
glíma við. Greint er frá helstu
tæknikerfum flugvéla og viðhaldi
þeirra."
Ritið er 240 bls. Fjöldi fágætra
mynda eru birtar í ritinu. Verð:
4.500 kr.
0 íslands hlutafélag - Rekstrar-
saga Innréttinganna.
I kynningu segir: „Fá fyrirtæki
eru jafn þekkt og Innréttingarnar
sem gjarnan eru kenndar við Skúla
Magnússon landfógeta. Innrétting-
arnar voru stórfyrirtæki á mæli-
kvarða síns tíma og fyrsta hlutafé-
lag sem stofnað var til á íslandi.
Þær voru umsvifamiklar í marg-
háttuðum iðnrekstri, útgerð og
námavinnslu og beittu sér fyrir um-
bótum í landbúnaði. Fyrirtækið
stóð fyrir miklum byggingarfram-
kvæmdum og hafði fjölda manns í
vinnu, jafnt erlendra sem inn-
lendra.
Þetta er saga fyrirtækis í iðn-
rekstri. Margt hefur þar skírskotun
til nútíma. Fjallað er um hlutaíjár-
öflun, hlutafjáraukningar, hagræð-
ingu í rekstri, markaðssetningu og
síðast en ekki síst um framleiðslu
og framkvæmdir. Innréttingarnar
hf. voru fyrsta íslenska iðnfyrirtæk-
ið. Með þeim hófst nútíma iðnsaga
á íslandi."
Ritið er 199 bls. Verð: 2.900 kr.
Útgefandi ritanna er Hið ís-
lenska bókmenntafélag.
BÆKUR
Ævisaga
ÞJÓÐSÖGUR II
eftir Jón Múla Árnason. 1998.
Reykjavfk, Mál og menning. 253 bls.
JON Múli Ámason er eldri ís-
lendingum kunnur fyrir störf sín
hjá Ríkisútvarpinu. Hann vann
ýmis störf þar innan dyra en kunn-
ari er hann þó sennilega fyrir það
að efla jazz á Islandi og sem höf-
undur dægurlaga, margra af-
bragðsgóðra.
En Jón Múli hefur komið víðar
við á ævinni og skiptir mestu trú
hans á Stalín, bónda, í Kreml.
Hann hefur verið einn þeirra sem
afneita öllum helztu staðreyndum
um sögu Ráðstjórnarríkjanna og
hefur ekki heyrt af þeim ósköpum
að Sovétið hafi liðið undir lok og
menn hafi verið að uppgötva ýmsar
nýjar upplýsingar um þá vondu
sögu. Sovétmenn héldu vönduð
skjöl yfir allan skepnuskapinn og
nú er hægt að segja með sæmilegri
vissu til um milljónirnar sem voru
aflífaðar fyrir rangar skoðanir og
vonda kenningu. Fréttir af þessum
nýju tíðindum koma ekki við þessa
bók, annað bindi æviminninga Jóns
Múla. En nokkuð segir af ferðalagi
hans í austurveg, mikið af tónlist-
ariðkun og ferðalagi til jazzlands-
ins mikla, Bandaríkjanna. Sömu-
leiðis segir af Hornung og Möller,
Mývetningum, samstarfsmönnum
Jóns Múla á Ríkisútvarpinu og
ýmsum öðrum.
Einn vandinn við að meta bók
eins og þessa kemur þegar fram í
nafni hennar. Þjóðsögur eru sögur
sem lifa mann fram af manni, þær
geta einnig verið þjóðarsaga og að
síðustu lygasögur eða sögur sem
eiga sér litla eða enga stoð í veru-
leikanum. Þessar sög-
ur sem hér eru bornar
á borð eiga amk. öðr-
um þræði að vera
sannleikanum sam-
kvæmar en þær eru
líka tilbúningur. Mað-
ur metur sögu sem
leitast við að vera
sannleikanum sam-
kvæm öðruvísi en sögu
sem á einungis að vera
vel sögð.
I þessu bindi eins
og hinu fyrra er sagt
af lífi Jóns Múla eins
og það horfir við hon-
um. Sagan er sögð
með hans hætti og stíl
sem hefur ekki breytzt frá fyrra
bindinu. Jón Múli ræður vel við
það að segja sögu og hann er
nokkuð fundvís á gott söguefni.
En ekki er það allt jafn skemmti-
legt. Síðasti hluti þessa bindis er
um síldveiðar og er ekki sérlega
áhugaverður. En frásögnin af
Bandaríkjaförinni er lífleg og
læsileg enda lenti höfundurinn í
hópi helztu jazzgeggjara heimsins
á þeim tíma. Fyrsti hluti bókar-
innar um sögu Hornungs og Möll-
er píanóa og þá sérstaklega eins
sem var lengi í eigu foreldra höf-
undar og síðan hans sjálfs er
ágætlega saminn en ekki sérlega
skemmtilegur. Hins vegar virkaði
frásögnin af dvöl Jóns Múla í Mý-
vatnssveit vel á mig og sagði hann
þar af ýmsu ágætu fólki og gerði
það vel.
Stíllinn á þessari bók eins og
þeirri fyrri er orðmargur, þó ekki
langdreginn, og mikið er af slett-
um. Þær eni ekki til lýta heldur
krydda þær yfirleitt vel setning-
arnar. Hins vegar virðist mér
stundum að stíllinn sé beinlínis til
þess að höfundur komi ekki til dyr-
anna eins og hann er
klæddur. Það er nefni-
lega svo merkilegt að
Jón Múli er í eigin lýs-
ingu afskaplega borg-
aralegur maður sem
hefur lifað fyrir góða
tónlist, vönduð föt,
vini og vín. Heimsbylt-
ingin hefur verið auka-
atriði í lífi hans þótt
hann sé að reyna að
telja sjálfum sér og
öðrum trú um að hann
sé byltingunni trúr. I
það eina skipti sem
hann komst í tæri við
alvöru átök á Austur-
velli um árið og var
dæmdur í Hæstarétti fyrir tiltækið
þá virðist hann aldrei hafa komizt
almennilega yfir það. Það er eins
og hann hafi kiknað í hnjánum og
reyni síðan með kjafthætti að klóra
yfir það í þessari bók og í þeirri
fyrri.
Höfundi tekst ekki að sneiða
með öllu hjá helzta galla fyrra
bindisins: jafna um fyi-ri samverka-
menn eða þá sem hann hefur af
einhverjum ástæðum þurft að eiga
samskipti við eða er uppsigað við.
Þetta á við um Jón Þórarinsson,
fyrrverandi yfirmann lista- og
skemmtideildar Ríkissjónvarpsins
(bls. 136-138), og sömuleiðis það
sem höfundur segir um Arna Berg-
mann og Ai'nór Hannibalsson sem
báðir voru námsmenn austur í
Moskvu þegai- Jón Múli var þar í
sendinefnd (73-81). Þó keyrir
smekkleysan um þverbak á bls. 228
þegar hann víkur að Vladimír Ash-
kenasy og konu hans Þórunni.
Það er tekið að kenna nokkurra
þreytumerkja á endurminningum
höfundarins í þessari bók.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Heldur þreytuleg-
ar minningar
Jón Múli
Árnason
Lýður
Björnsson
Staða
fatlaðra
kvenna
BÆKUR
Fraeðirit
UMDEILDAR FJÖLSKYLDUR
Höfundar: Rannveig Traustadóttir
og Hanna Björg Sigurjónsdóttir.
Utg. Félagsvísindastofnun
Háskóla íslands 1998.
FÉLAGSVÍSINDASTOFNUN
Háskóla Islands hefur sent frá sér
fróðlegan bækling um fjölskyldur
þroskahefts fólks, fólks sem þrátt fyr-
ir seinan þroska eða lága greindar-
vísitölu hefur gifzt eða stofnað til
sambúðar og eignast böm. Lítið hef-
ur verið fjallað um sérstöðu þessa
fólks hér á landi og í raun hafa rétt-
indi þess víða um heim verið slík
lengst af að kynjunum var haldið
hvoru frá öðru og einstaklingar jafn-
vel vanaðir gegn vitund sinni og vilja.
Nú eru mannréttindi þroskaheftra
tryggð með lögum og slíkar aðferðir
heyra sögunni til, að minnsta kosti
um hinn vestræna heim.
I ofangreindum bæklingi segh' að
rannsóknir hafi sýnt að þroskahefth’
foreldrar geti staðið sig vel í uppeld-
ishlutverkinu en líkt og allir aðrir
foreldrar séu þeir mishæfir
uppalendur. Engin bein tengsl virð-
ast vera á milli þess að hafa hærri
greindarvísitölu og að vera hæfari
sem foreldri. Vissir þættir eru þó
taldir hafa áhrif á frammistöðuna,
einkum þeir að greindai-vísitala sé
hærri en 50-60 stig, að foreldrar séu
gifth', eigi fá börn, fái viðeigandi
stuðning, bæði frá félagslega kerfinu
og fjölskyldu sinni og að þeh’ vilji
þiggja stuðninginn. Hvað þessar
upplýsingar varðar er vitnað í er-
lenda fræðimenn.
Bæklingur Rannveigar og Hönnu
Bjargar er sniðinn að fagfólki sem að
meðferð þroskaheftra kann að koma
en ekki skrifaður fyrir almenning.
Hvatinn að ritinu, sem þær segja
vera yfirlitsrit, var rannsókn sem
Rannveig Traustadóttir hefur stýrt
frá 1996 og beinist að fótluðum kon-
um og stöðu þeirra í íslenzku samfé-
lagi. Ut frá þeirri rannsókn spannst
sjálfstæð rannsókn á þroskaheft-
um/seinfærum konum og hefur
Hanna Björg unnið að henni. Þær
hafa þó unnið saman að rannsóknum
á þessu sviði frá 1994. Enn einn höf-
undur kemur við sögu í bæklingnum,
en það er Ella Kristín Karlsdóttir
sem unnið hefur hjá Félagsmála-
stofnun Reykjavíkur.
Mér fannst bæklingurinn vel unn-
inn og skrifaður á góðu máli, og efni
hans áhugavert því að höfundar velja
þá leið að kynna það sem helzt hefur
verið gefið út af greinum og bókum
um efnið erlendis (sem er reyndar
furðu lítið að magni) auk þess sem
þær hafa með í farteskinu tvær frá-
sagnir (dulkóðaðar reyndar) af skjól-
stæðingum hér á landi og hvemig
hægt er að styðja við bakið á þeim.
Tilvitnunum í erlenda fræðimenn
eru síðan gerð ágæt skil aftast, og
margt af því það áhugavert að maður
ætti hið fyi’sta að bæta því í bóka- og
greinasafn vinnustaðarins.
Katrín Fjeldsted
------------------
1
9
I
I
Nýjar bækur
• ENSKI boltinn er eftir þá Eggert
Þór Aðalsteiusson og Þórlind Kjart-
ansson. Bókin fjallar um ensku deild-
arkeppnina. Dregin er upp mynd af
aðal knattspyrnuliðum Englands.
Bókin inniheldur upplýsingai' um öll
úrvalsdeildarliðin tuttugu og stiklað á
stóra í sögu liðanna. Einnig era stuttr
ar upplýsingar um öll 1. deildar fé-
lögin, auk nokkurra annarra neðri
deildar hða. Einnig er birt ítarleg töl-
fræði um árangur liða, helstu sigur-
vegara í öllum mótum og viðurkenn-
ingar einstakra leikmanna.
Útgefandi er Hjálp, hugmynda-
banki. Isbók ehf. sér um dreifingu.
Bókin er 120 bls. Verð: 2.890 kr.