Morgunblaðið - 04.12.1998, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 4. DESEMBER 1998 33
LISTIR
Skátar og
glæpamenn
LANDNÝTING
OG RÆKTUN
BÆKUR
Barnabók
LEYNDARDÓMUR
NORÐUREYRAR
eftir Kristján Jónsson. Teikningar:
Guðný Svava Strandberg. Skjald-
borg, 1998 - 131 síður.
ÞESSI saga er framhald af fyrri
bók höfundar, „Leynifélagið", sem
kom út fyrir jólin 1997. I þessari
sögu segir frá sömu krökkum sem
nú ætla að fara í útilegu og undir-
búa ungskáta til að takast á við
skátalífið. Fyrst er
ferðinni heitið í Fjörð-
inn þar sem heimavist
bíður skátahópsins.
Þaðan er svo farið í
útilegu á stað sem er
skammt frá og heitir
Norðureyri. Þar höfðu
Norðmenn byggt
hvalstöð einu sinni en
þar er nú allt í eyði.
Engu að síður gerast
það undarlegir hlutir
og staðurinn geymir
sögur um harmleiki
sem þar hafa orðið
bæði í heimi manna og
dýra.
Við komum inn í
söguna þar sem rebbi karlinn er
að velta fyrir sér lífinu og tilver-
unni og samskiptum sínum við
mennina þarna í eyðifirðinum.
Hann rifjar upp sögur forfeðra
sinna þegar lítið þurfti að hafa fyr-
ir lífinu, væntanlega vegna þess
úrgangs sem til féll frá hvalstöð-
inni, og lömb og yrðlingar léku sér
saman í bróðerni. Eins konar
paradís.
Með augum refsins kynnumst
við Jóa sem er ákaflega óvenjuleg-
ur unglingur að ekki sé meira
sagt. Hann er þarna staddur,
ákveðinn að lifa af landinu í
nokkra daga og því sem hann get-
ur veitt sér til matar. Hann siglir
um kalda íslenska firði á fleka og
er þá á nærskýlunni einni saman,
ekki ólíkur Tarsan forðum, stingur
sér til botns og veiðir sér grá-
sleppu og rauðmaga í soðið en etur
annars hundasúrur. Samt sem áð-
ur hefur hann einkaflugmannspróf
og getur ekki síður flogið sjóflug-
vél þegar þess gerist þörf.
Persónugerving refsins sem
sögumanns er skemmtileg til-
breyting og gefur höfundi tæki-
færi til að skoða umhverfið frá
óvenjulegum sjónarhóli, en rebbi
hverfur fljótt úr sögunni, og eftir
að Jói hefur bjargað yngsta yrð-
lingnum af einstöku snarræði frá
því að verða fyrir byssuskoti, dett-
ur rebbi út úr sögunni og þar með
sjónarhornið.
Jói er greinilega mikið glæsi-
menni og ofurmenni á flestum
sviðum. Hann kemur upp um þjófa
sem stela úr rauðmaganetum
Friðþjófs gamla, en honum er líka
einkar lagið að leysa flókin glæpa-
mál. Hann er t.d. með myndavél-
ina tilbúna þegar bíll lendir í
Reykjavíkurhöfn, en ekki er hann
fyrr búinn að mynda atburðinn en
hann stingur sér til sunds og kafar
eftir þeim sem sitja
fastir í bílnum.
Sagan um skátana
og leyndardóminn á
Norðureyri kemst
aldrei almennilega á
það stig að vera
spennandi. Til þess er
söguþráðurinn of
þvælinn og of margar
aukapersónur koma
inn í söguna sem hafa
sáralítið hlutverk.
Persónusköpunin er
ófullkomin, t.d. er
ekki nægileg lýsing á
skátastelpunum svo
hægt sé að þekkja
þær hverja frá
annarri. Sögupersónurnar flakka
mjög hratt á milli sögusviða, t.d.
frá Reykjavík og vestur(?) á firði
og oft erfitt að átta sig á tímasetn-
ingu sögunnar svo hratt er farið á
milli í tíma og rúmi.
Verst er þó þegar í spennusögu
þarf að eyða miklu púðri í að út-
skýra hvernig í öllu liggur. Sögu-
lokin í þessari sögu eru rúmai' 20
blaðsíður sem hefði verið betur
varið í að vefa söguþráðinn af
meiri natni, skapa meiri spennu,
og gera hana raunvenilegri og
meira í nánd við þá staðhætti þar
sem hún á að gerast.
Þrumuveðurslýsingin er t.d.
mjög ótrúleg þegar tillit er tekið
til staðhátta og þrumur og elding-
ar í svartaþoku held ég að séu afar
sjaldgæfar, ekki hvað síst á Is-
landi.
I vel gerðri spennusögu leyfir
höfundur lesandanum sjálfum að
uppgötva leyndardóminn smátt og
smátt eða skyndilega í lokin þegar
allir hlutar sögunnar falla í eina
mynd. Til þess að þessi saga gæti
staðið undir nafni sem spennusaga
hefði höfundur þurft að sýna meiri
vandvirkni við að vefa þræði henn-
ar.
Sigrún Klara Hannesdóttir
BÆKUR
Náttúrufræðirit
GRÆÐUM ÍSLAND
Landgræðslan 1995-1997. Árbók VI,
ritsfjdrar Úlfur Björnsson og Andrés
Arnalds. 176 bls. Útgefandi er Land-
græðsla ríkisins.
ÞAÐ sjá ekki margar ríkisstofn-
anh- sér fært að gefa út jafn viðhafn-
armikla og myndskreytta árbók og
Landgræðsla ríkisins. Sjötta árbók
stofnunarinnar kom út fyrir
skömmu og spannar árin 1995 til
1997. Efnið er af ýmsum toga, þó að
flestar greinirnar fjalli um land,
ræktun og áhrif búsetu á einn eða
annan hátt. Landbúnaðarráðherra
fylgir bókinni úr hlaði með nokkrum
orðum, sem oft hafa verið sögð áður,
sem kannski full þörf er á að endur-
taka. Þá segir landgræðslustjóri frá
helztu störfum á árunum 1994 til
1997. Þar er víða komið við, enda er
starfsemin orðin viðamikil hin síðari
ár. Þá tekur hver greinin við af
annarri og má í grófum dráttum
skipta þeim í tvo flokka; annars veg-
ar eru eldmóðspistlar og hins vegar
fagmannsgi'einir. Auk þessa eru birt
tvö útvarpsviðtöl Jóns R. Hjálmars-
sonar við starfsmenn Landgræðslu
ríkisins og sagt er frá landgræðslu-
verðlaunum 1994 til 1997.
Tii fyrra efnisflokks heyra Land-
græðsla - líkn við landið eftir Sig-
valda G. Þói'ðarson á Bakka í Mela-
sveit, Landgræðsla og skógrækt í
landnýtingu eftir Þröst Eysteinsson,
Hver á að gæta velferðar landsins?
(sic) eftir Andrés Arnalds og Verið
trúir jörðinni eftir E. Dowdeswell
hjá umhverfisstofnun Sameinuðu
þjóðanna. Þetta eru nokkurs konar
hugvekjur um trúna á landið, en
þær eru skrifaðar af litlum fjálgleik,
svo að þær verða mönnum lítt hug-
stæðar; einnig fjalla þær mikið um
hið sama og svo skortir nokkuð á
greinargóða framsetningu. Grein
Sigvalda sker sig þó úr, enda stutt
og gagnorð. Fjölskylda Sigvalda
hefur hafið landbætur í Bakkanúp-
um, og tekst honum vel að lýsa
þeirri ánægju, sem fólgin er í því að
yrkja jörðina. Framtak fjölskyld-
unnar ætti að örva annað fólk til
dáða.
I seinni hópnum eru greinarnar
Skaftá eftir Pál Imsland, Rennsli
jökulvatns út á Eldhraun á Ut-Síðu
eftir Fanneyju 0. Gísladóttur,
Astand og uppbygging vistkerfa eft-
ir Asu Aradóttur, Sandur - sandfok
eftir Olaf Arnalds, Jarðvegslíf og
uppgi-æðsla eftir Hólmfríði Sigurð-
ardóttur, Utbreiðsla skóga fyrr á
tímum eftir Grétar Guðbergsson og
Hrossabeit eftii’ Björn Barkarson og
Bjarna Maronsson. Ekki eru tök á
að ræða um hverja grein, en þær
eru allar forvitnilegar hver á sinn
hátt. Að öðrum greinum ólöstuðum
vil eg benda á grein Grétars, en
hann rekur gróðursögu landsins í
stuttu máli, fjallar um nytjar af birki
og segir frá nokkrum fornum skóg-
um með minnisstæðum hætti. Af rit-
gerðum um Skaftá og rennsli jökul-
vatns verða manni ljós átökin í nátt-
úru landsins og það er ekki auðunn-
ið að koma á hana böndum. Slíkt hið
sama á líka við um skelfilega sand-
storma. Það hefur sýnt sig, að sífellt
hringl manna við að veita vatnsföll-
um fyrst eitt og svo annað hefur leitt
til síaukinna vandræða. Af þessu
ættu menn að læra þarfa lexíu.
Athygli vekur, að Ása Aradóttir
getur þess í grein sinni, að athugan-
ir sýni, að sáralítil söfnun sé á líf-
rænu efni í jarðvegi í uppgræðslu-
reitum, þrátt fyrir töluverða fram-
leiðni og jafnframt, að þekkt sé í út-
löndum, að uppgræðsla, sem var
ætluð til þess að flýta landnámi inn-
lendra tegunda, hafði öfug áhrif. St-
ingur þetta mjög í stúf við það, sem
Iandgræðslustjóri heldur fram í rit-
inu, en hann segh', að með sáningu
og áburðargjöf sé verið að auka
næringarefni jarðvegs, flýta fyrir
framvindu og þannig skapa skilyrði
fyrir aðrar plöntutegundir. Hér þarf
sýnilega að skýi-a mál betur en gert
er. A hinn bóginn notar Asa hugtök-
in framvinda og vistkerfi á ákaflega
einkennilegan og óvissan hátt. Hvað
merkir í raun »að vinna á móti fram-
vindu« annað en að viðhalda landi í
rækt og ekki er neitt óeðlilegt við
það. Þá fjalla þau dæmi, sem hún
nefnir, miklu heldur um einstök'
gróðurfélög en vistkerfi samkvæmt
skilgreiningu þess hugtaks.
Árbókin er ríkulega myndski'eytt,
og þar er ekkert til sparað, því að
um 190 litmyndir eru á 176 blaðsíð-
um. Hér hefði verið betra að velja
miklu færri myndir, því að margar
eru lélegar og þá er litgreiningu
sums staðai' ábótavant. Verra er þó,
að textar eru oft í litlu samræmi við
myndir og þvi miður sums staðar
rangh'. Á síðu 12 er mynd, sem á að
sýna »endurheimt landgæða«. Sagt
er, að sáðplöntur séu horfnar en
staðbundnar tegundir komnar í
staðinn. Hið rétta er, að svæðið var
ekki grætt upp með tilbúnum áburði-
og erlendum grastegundum, heldur
hefur átt sér þarna stað venjuleg
framvinda á friðuðu landi, sem höf-
undur þessa pistils hefur fylgzt
nokkuð náið með síðastliðin 25 ár.
Þá er það ekki rétt, að birki og víðir
á Ássandi í Kelduhverfi séu til kom-
in vegna flugsáninga (mynd bls.
163). Ástæðan er sú, að birki hefur
vaxið upp af fræi, sem leyndist í
limi, sem jafnan var ekið út á sand,
þegar grisjað var í Ásbyrgi; í annan
stað hækkaði jarðvatn á sandinum í
kjölfar umbrota og er meginástæða
þess, að gróður hefur náð sér þar á
strik. Það skyldi þó ekki vera svo, að
færri víðiplöntur séu í áburðarrák-
um en utan þeirra á Ássandi.
Við lestur ritsins hnýtur maður
oft um tískuorð notuð í tíma og
ótíma, sem hafa litla og óljósa merk-
ingu. Svo virðist sem unnt sé að
hnýta lýsingarorðinu »sjálfbær«
framan við flest nafnorð: Sjálfbært
framleiðslustig, fjárhagslega sjálf-
bær sauðfjárbúskapur, sjálfbær þró-
un, sjálfbær nýting og sjálfbær
gróðursamfélög, hvað svo sem það
getur merkt. Annað slíkt tískuorð er
»endurheimt« á hinu og þessu og er
þetta hálfhvimleið lesning. Fráleitt
er að reikna með því, að ræktun
lands leiði til þess að upp komi sams
konar gi'óðurfélög, hvað þá vistkerfi,
og þau, sem hafa eyðzt og mótuðust
á löngum tíma við skilyrði, sem eru
að mestu ókunn. Það er hæpinn
ávinningur fyrir málstaðinn að halda
slíku fram.
Ekki er hægt að ljúka þessum rit-
dómi án þess að geta þess, að prent-
villur (eða réttara stafsetningarvill-
ur) eru fleiri en góðu hófi gegnir;
það lýir mann við lestur. Til dæmis
eru reglur um eitt eða tvö »n« og
»stóra stafi og litla« ekki svo ýkja-
flóknar, að erfitt sé að fylgja þeim.
Þá hefðu ritstjórar mátt vera miklu
hai'ðari við að laga og bæta texta.
Málsgreinar og setningabrot á borð
við: Náttúran hefur svarað með því
að senda okkur mönnunum lokatil-
kynningu; ... að sigrast á eyðing-
unni; ... ekki var grafist fyrir um
rætur eyðingarvandans í víðara
samhengi og fleira í slíkum dúr vitn-
ar um flumbrugang. Vitnað er til
Sæmundar Eyjólfssonar, sem var
búfræðingur úr Olafsdalsskóla og
með próf úr prestaskóla, og er hann
sagður »guðfræðimenntaður bú-
fræðingur«. Varmalækur í Andakíls-
hreppi og Gýgjarhóll heita svo, en
ekki Varmilækur og Gýjarhóll. Þá er
efnisyfirlit ekki í fullu samræmi við
heiti greina inni í ritinu og fleira
mætti til tína, sem ber vott um
lausatök við ritstjórn.
Árbók Landgræðslunnar er sýni-
lega ætlað að vera hvort tveggja í
senn fræðslu- og áróðursrit.
Fræðsluhlutverki gegnir bókin
sæmilega en nokkuð vantar á, að list
og kapp málafylgjumannsins prýði
efnið. Þeir sem yfii' árbókinni ráða
þurfa að hafa liðtækan penna og
góða heildarsýn yfir efnið. Þó að hér
hafi verið að ýmsu fundið blandast
engum hugur um, að áhugasamir
menn, sem unna fósturjörð sinni,
standa að baki riti þessu, og má
vænta þess, að þeir eflist með árun-
um.
Ágúst H. Bjarnason
Krislján Jónsson
Guðrún Margrét
sýnir í Galleríi
Nema hvað
GUÐRÚN Mai'grét Jóhannsdóttir
opnar sýningu í Gallerí Nema hvað,
Skólavörðustíg 22c, í dag, föstudag.
Sýninguna nefnir hún Sumar og
vetur.
Sýningin er opin fimmtudaga til
sunnudaga kl. 14-18 og lýkur henni
sunnudaginn 14. desember.
--------------
Upplestur í
Kirsuberj atrénu
í KIRKJUBERJATRÉNU lesa
skáld úr nýjum bókum sínum laug-
ardaginn 5. desember kl. 14.
Skáldin sem fram koma eru Sjón,
Sveinbjörn I. Baldvinsson, Þorvald-
ur Þorsteinsson, Hallgrímur Helga-
son, Halldóra Thoroddsen og Stein-
ar Bragi.
BÆKUR
Endurminningar
Á KRÖPPUM ÖLDUFALDI
Viðtöl við fjóra landskunna sjósókn-
ara. 243 bls. Bókaútg. Skjaldborg.
Prentun: Star Standard Industries
Pte. Ltd. Singapore. Reykjavík, 1998.
FJÖGUR viðtöl eru í bók þess-
ari. Lítt eru þau frábnxgðin venju-
legum blaðaviðtölum nema hvað
þau eru talsvei't lengi'i. Viðmæl-
endur, gamlir sjómenn, segja frá
æsku sinni og uppvexti, sjósókn
og öðrum störfum sjónum tengd,
svo og fi'á heimilislífi og fjöl-
skyldutengslum. Þótt viðmælend-
ur hafi stundum staðið »á kröpp-
um öldufaldi« eins og heiti bókar-
innar vísar til er hversdagslífið
ríkjandi í frásögninni, oft ki'yddað
stuttum frásögnum af minisstæð-
um mönnum eða atvikum.
F'rásagnirnar minna á að hetjur
hafsins stíga ekki ölduna alla
daga. Sem betur fer veitist þeim
Margt
gerist á sæ
þess á milli tækifæi'i
til að leita vars í stofu-
logninu.
Höfundur tengir
bókina við ár hafsins.
Ekkert slíkt tilefni
þarf þó til að vekja
hér áhuga á sjónum.
Sá áhugi hefur verið,
er og verður alltaf al-
mennur. Sjóferðasög-
ur eiga því greiðan að-
gang að hug og hjai'ta
íslenski-a lesenda,
einkum ef þær eru vel
sagðar og viðburðarík-
Jón Kr. Gunnarsson
Gagnorður, vel stílað-
ur texti hrífur, jafnvel
þótt frásagnarefnið sé
ekki merkilegt. Mála-
lengingar og orða-
vafstur hi'ífur ekki. Of
viða koma þarna fyrir
setningar eins og:
»Það má eiginlega
segja ... Segja má ...
Það má segja ... Oft er
talað um ... Það má
líka segja ... En það
má lengi segja ... « og
þar fram eftir götun-
um.
ar.
En veldur hver á
heldui'. Að dómi undiri'itaðs eru
viðtölin í bók þessai'i of dauf.
Talsvert ber líka á
útskýi'ingum sem
þessum: »... var það sem í gamla
daga var kallað útvegsbóndi... var
það sem kallað var útvegsbóndi ...
Bátarnir voru svo litlir að þeir
fóru sem tvílembingar eins og það
var kallað.«
Eins og það var kallað! Þetta er
óþarft. Vafasamt er að þeir, sem
skilja ekki orð eins og útvegs-
bóndi, hafi yfirhöfuð áhuga á að
lesa þætti sem þessa. Sama máli
gegnir um tvílembingnna. Hafi
maður á annað borð heyrt eitthvað
eða lesið um síldveiðarnar á árum
áður á hann að geta sagt sér sjálf-
ur hvað við er átt.
Bestur er að minni hyggju síð-
asti þáttur bókarinnar, viðtal við
Gunnar Magnússon skipstjóra.
Gunnar kann að blanda saman
sögulegum fróðleik og frásögnum
af smáski’ítnum atvikum.
Það auðveldar lestur bókai'inn-
ar að letur er stói’t og millifyrir-
sagnir margar og áberandi. Mynd-
ir eru og fjöldamargar, bæði af
skipum og mönnum. Talsvert er
lagt í umbi'otið sem er þó engan
veginn gallalaust.
Erlendur Jónsson