Morgunblaðið - 25.04.1999, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 25. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
A LIFRIKIÐ
EÐA ATVINNULIFIÐ
AÐ NJOTA VAFANS?
Steingrímur J.
Sigfússon
Halldór Blöndal
Árni Bragason
Sigbjörn
Gunnarsson
Kísiliðjan ber samkvæmt
lögum um umhverfismat
sönnunarbyrðina um að
umhverfið sé ekki í hættu
mæla með frekarí námavinnslu í Mý-
vatni en það eru hins vegar til vís-
indamenn sem véfengja að það sé
samhengi milli sóknarínnar á miðin
oghruns þorskstofnsins?
„Já, ég keypti að minnsta kosti
þau vísindi að það væri samhengi
þar á milli en ég hef ekki keypt rann-
sóknimar á Mývatni. Ég bendi t.d. á
þetta: ef vötnin eru tvö, eins og sagt
er, af hverju verður þá sveifla í
Syðiiflóa? Þetta eru ekki nægilega
trúverðug vinnubrögð.
Síðan er mér sagt að skýrslan
mikla frá 1993 um setflutninga hafí
verið gerð við mjög sérstök skilyrði,
ríkjandi hvassar suðvestanáttir í
skamman tíma. Nú hygg ég að önn-
ur rannsókn sé að birtast á næst-
unni, sem Hönnun hf. er að vinna
fyrir Kísiliðjuna og að þar komi fram
allt aðrar tölur. Ég tek fram að ég er
ekki vísindamaður en verð að leyfa
mér að gera athugasemdir ef mér
fínnst ekki sérlega vel haldið á vís-
indunum. Það má heldur ekki
gleyma því að fólkið er hluti af h'frík-
inu og Mývatnssveit er sennilega
byggð frá uppháfi byggðar á Is-
landi,“ sagði Sigbjöm Gunnarsson,
sveitarstjóri í Mývatnssveit. Hann
segh- að verði Kísiliðjunni lokað
muni íbúum i sveitinni fækka um
helming og þar með veikist grand-
völlur byggðarinnar, skóla- og leik-
skólarekstur á vegum sveitarfélags-
ins o.s.frv., auk þess sem í húfí séu
20 störf á Húsavík vegna sölustarf-
semi á afurðum verksmiðjunnar.
Nægilega sterk rök
Eins og fram kom hjá Sigbirni er
Kísihðjan nú að láta vinna mat á um-
hverfisáhrifum vegna hugsanlegrar
námavinnslu í Syðriflóa og á útvíkk-
uðu svæði 1 Ytrifíóa. Gunnar Öm
Gunnarsson, framkvæmdastjóri
Kísiliðjunnar, sagði við Morgunblað-
ið að þetta mat yrði lagt fram á
næstu dögum, vonandi fyrir kosning-
ar. Hann sagði ljóst að hin svokall-
aða undirskurðartækni yrði fyrir-
tækinu mjög dýr, kostaði hundrað
milljóna, svo óvíst sé hvort fyrirtæk-
ið rísi undir þeirri fjárfestingu.
Einnig sé óvíst að nýja aðferðin
verði náttúravænni en gamla aðferð-
in. „Þess vegna höfum við verið að
skoða umhverfismatið með tilliti til
gömlu aðferðarinnar líka,“ segir
Gunnar Öm.
Hann sagði að m.a. væri þama um
að ræða nýja skýrslu um setflutn-
inga á vegum verkfræðistofunnar
Vatnaskila, en vinna hennar var m.a.
grandvöllur niðurstöðunnar frá 1993
um framtíð fyrirtækisins. Gunnar
Öm vildi ekki veita upplýsingar úr
matinu að svo stöddu en niðurstaðan
sagði hann að væri ljós. Telur hann
að með umhverfismatinu verði hægt
að sýna fram á skaðleysi vinnslunnar
fyrír náttúru Mývatns? „Við teljum
að við höfum næg rök til að tiyggja
framtíð kísilvinnslunnar og bendum
á að við höfum verið að vinna í 35 ár
án þess að skaða lífríki Ytriflóa,"
sagði Gunnai' Öm.
I Mývatnssveit era menn þó alls
ekki einhuga um afstöðuna til þessa
máls. Einn þeima sem er andvígur
frekari námavinnslu er Kári Þor-
grímsson, bóndi í Garði II. „Mín við-
horf era einfaldlega þau að ég.tel
kísilgúmám í Syðriflóa ekki eiga að
vera til umræðu,“ sagði Kári.
„I þessu sambandi er oft minnst á
ósannaðan skaða af völdum kísilgúr-
námsins í Ytriflóa. Út af fyrir sig tel
ég að hann hafí valdið skaða en að
hinu leytinu má það liggja milli hluta
því þessi náma er á þrotum. Spum-
ingin er eingöngu sú hvort náma-
vinnslan í Syðriflóa verði til tjóns eð-
ur ei. Sá þáttur hefur mjög verið
rannsakaður og þær rannsóknir eru
allar á einn veg um það að kísilgúr-
vinnsla í Syðriflóa muni hafa óviðun-
andi áhrif á lífríkið á botni Mývatns,
sem er undirstaða lífsins í Laxá.“
Viðamiklar rannsóknir
Kári sagði að þegar Halldór Blön-
dal segði að fela þurfí Háskólanum á
Akureyri að rannsaka málið tah
hann eins og málið hafí ekki verið
rannsakað. „En það er alls ekki rétt.
Iðnaðarráðherra, Svemr Her-
mannsson, setti á fót sérstaka nefnd
vegna kísilgúrnáms í Syðriflóa. Það
fóra fram mjög viðamiklar rann-
sóknir á þessu og t.a.m. bæði Skútu-
staðahreppur og Klsihðjan áttu full-
tráa í þeirri nefnd og hún skilaði fulL
komlega samhljóða niðurstöðum. Á
þeim grandvelli var núverandi
námaleyfí veitt en samkvæmt því á
kísilgúmáminu að ljúka með vinnsl-
unni úr Ytriflóa. Þetta hefur legið
fyrir í mörg ár.“
- En veldur það ekki mikilli rösk-
un á samfélaginu í Mývatnssveit að
hætta kísilnáminu?
„Auðvitað má segja að það megi
reikna með umtalsverðri röskun í
Mývatnssveit og Þingeyjarsýslum ef
Kísihðjan hættir starfsemi. En það
má líka reikna með því að það verði
umtalsverð röskun á byggð og
mannlífi í Þingeyjarsýslum ef Kísil-
iðjan eyðileggur Mývatn og Laxá og
sú röskun verður meiri en hin.“
Kári sagðist telja að afstaða Mý-
vetninga skiptist í grófum dráttum
þannig að þeir sem haft hafa mestar
nytjar af Mývatni og Laxá vilji ekki
taka þá áhættu að það ástand, sem
verið hefur í vatninu á starfstíma
Kísiliðjunnar, verði óbreytt eða enn
verra en nú er. Við þetta bætist al-
menn umhverfissjónarmið hjá mörg-
um. Á hinn bóginn tengist afstaðan
beinum eða óbeinum hagsmunum af
atvinnuþátttöku í Kísiliðjunni. Kári
kvaðst giska á að 55-60% íbúa væra
hlynnt frekari námavinnslu en
40-45% andvíg.
Miklir fjármunir til að verja 40
manna vinnustað
„Hitt er síðan annað mál að það
hvað er rétt eða rangt vísindalega
ræðst ekki af afstöðu meirihluta eða
minnihluta og þaðan af síður af bú-
setu vísindamannanna,“ sagði Kári
og vísaði þar til ummæla Halldórs
Blöndal um að nauðsynlegt væri að
norðlenskum vísindamönnum yrði
falið að rannsaka vatnið.
Hann kvaðst ekki vita um
nokkum málsmetandi líffræðing eða
sérfræðing sem væri hlynntur
áframhaldandi námuvinnslu á út-
víkkuðu námasvæði en Mývatns-
svæðið væri eitt mest rannsakaða
vatnasvæði landsins. „Þar að auki
held ég að það séu engin dæmi um
að jafnmildð starf og jafnmiklir fjár-
munir hafí verið lagðir undir til að
verja 40 manna vinnustað falli. Ég
hefði gjarnan viljað sjá svo mikil við-
brögð til að verjast fækkun í bænda-
stétt,“ sagði hann.
Steingi-ímur J. Sigfússon alþingis-
maður er einnig andvígur frekari
námavinnslu í Mývatni en þeirri sem
leyfð var með námaleyfinu frá 1993.
Hann segir að þótt hann tjái sig iðu-
lega um málefni Kísiliðjunnar vilji
hann minna á að hann hafi hvorki
borið stjómskipulega né pólitíska
ábyrgð á meðferð málsins heldur
hafí tvær síðustu ríkisstjórnir, þar
sem Halldór Blöndal hefur setið,
borið þá ábyrgð.
í byijun apríl 1993 hafi ríldsstjórn
sett málið í tiltekinn farveg með
samkomulagi iðnaðairáðuneytis,
umhverfisráðuneytis og Náttúra-
vemdarráðs. „í þeim farvegi hefur
málið verið síðan og tvær ríkisstjórn-
ir, fyrst ríkisstjóm Sjálfstæðisflokks
og Álþýðuflokks, og síðan Sjálfstæð-
isflokks og Framsóknarflokks, hafa
ekki breytt þeirri stefnu, sem málinu
var mörkuð þá, þ.e.a.s. tímabundnu
vinnsluleyfi, sem getur lengst orðið
til 2010 og afmörkuðu námaleyfi í
námum í Ytriflóa, sem fyrir liggui' að
muni endast skemur. Þar af leiðandi
hefur legið ljóst fyrir alveg frá því í
apríl 1993 að, að óbreyttu, myndi
starfsemi Kísiliðjunnar í Mývatns-
sveit Ijúka þegar hráefni á núverandi
námusvæðum væri uppurið. Þeirri
stefnu hefur ekki verið breytt og
mér finnst auðvitað kostulegt að
menn, sem setið hafa í tveimur ríkis-
stjómum, og bera fulla pólitíska
ábyrgð á þeim farvegi sem málið er
í, skuli koma fram með þessum hætti
eins og Halldór Blöndal."
Ekki réttlætanlegt að taka
áhættuna
Steingrímur sagði að hann teldi að
meðan ekki kæmi til sögunnar ný
vinnslutækni eða breyttar forsendur
að öðm leyti, en lágu til grundvallar
niðui'stöðunni árið 1993 væri ekki
réttlætanlegt eða verjandi að taka
áhættuna á að hefja nám í Syðriflóa.
„Ég er andvígur því að það verði
teknar pólitískar ákvarðanir sem
gangi gegn bestu faglegum og vís-
indalegum niðurstöðum," sagði
Steingrímur. Hann sagði vegna fyrr-
greindra ummæla Halldórs Blöndal í
Degi að sér fyndist hið besta mál að
efla náttúrufræðirannsóknir við Há-
skólann á Akureyri.
„Ég styð Halldór Blöndal og aðra
góða menn í því að efla þá stofnun,
og það mætti gera betur við hana í
fjárveitingum, en mér finnst það
kostulegt að maður, sem ætlast
væntanlega til þess að hann sé tek-
inn alvarlega, beri það á borð fyrir
okkur að það sé líklegt að náttúra-
vísindamenn muni komast að gjöró-
líkum niðurstöðum eftir því hvar
þeir eigi lögheimili í landinu. Ég verð
að segja eins og er að ég klíp mig í
handlegginn. Er mig að dreyma?
Hvers konar bölv... ragl er þetta. Ég
hef þá trá á íslenskum náttúravís-
indamönnum, kollegum mínum, að
þeir muni meta vísindaheiður sinn
meira en svo, þegar þeir era að sinna
rannsóknum sínum og draga álykt-
anir og komast að niðurstöðum á
grandvelli þeirra, en að það hafi
áhrif hvar þeir era búsettir á land-
inu. Ég hef aldrei heyrt annað eins.“
Steingrímur sagði að sem betur
fer væri Mývatnssvæðið mikið rann-
sakað enda algjörlega einstakt.
Grundvallarrannsóknir og rann-
sóknir á kísilgúrnámi
- En taka þær rannsóknir beinlín-
is á áhrifunum af starfsemi Kísiliðj-
unnar?
„Að miklu leyti er um að ræða
grundvallarrannsóknir á lífríki og
náttúra vatnsins. Aðrar rannsóknir
beinast meira að áhrifum kísilgúr-
námsins sérstaklega og þá standa
upp úr - vegna þess hversu afdrifa-
ríkar þær vora - rannsóknir Helga
Jóhannesssonar á áhrifum dælingar
á setflutninga og strauma í vatn-
inu,“ sagði Steingrímur og sagði að
niðurstöður þeirra rannsóknar, og
vinna á vegum verkfræðistofunnar
Vatnaskila í framhaldi af þeim,
hefði haft afgerandi áhrif fyrir nið-
urstöðuna sem fékkst árið 1993 og
margsinnis hefur verið tæpt á hér
að framan.
Steingrímui' sagði að ef menn
krefðust sönnunar á beinu orsaka-
samhengi milli kísilgúmáms og
skaða á lífríkið væra þeir komnir í
allt aðra átt. „Þá era menn að segja:
við ætlum að dæla út úr Mývatni og
hegða okkur í lífríkinu eins og við
viljum þangað til reknar era ofan í
okkur beinharðar sannanir um að við
séum að skemma það. Þá hefði Is-
land betur látið ógert að skrifa undir
alla alþjóðasamninga og setja sér
náttúraverndarlög. Ég minni á að
við erum samningsbundnir af margs
konar samningum, t.d. um líffræði-
legan fjölbreytileika, þar sem við
skuldbindum okkur til að fylgja var-
úðarreglu. Mývatnssvæðið er vemd-
arsvæði samkvæmt Ramsarsamn-
ingnum, að ógleymdum okkar eigin
náttúruverndarlögum og lögum um
vemdun Laxár og Mývatns. Þannig
að það þýðir ekki að láta eins og við
séum ein í heiminum og getum hegð-
að okkur eins og okkur sýnist. Mér
þykir þetta dapurleg umræða og
menn eins og Halldór Blöndal tala
eins og þeir væra uppi á annarri
öld.“
Aðspurður sagði Steingrímur J.
Sigfússon að vissulega væri það hin
hliðin á þessu máli að það sé mikið
áhyggjuefni fyrir Mývatnssveit, S-
Þingeyjarsýslu og Húsavík verði
þessi starfsemi að hætta. „Þar bera
stjómvöld mikla ábyrgð. Það er mið-
ur hvemig tíminn frá 1993 hefur far-
ið til spillis; að menn skuli ekki sam-
liða a.m.k. hafa reynt að undirbúa
þessar breytingar. Menn settu að
vísu á fót sjóð til að stuðla að fjöl-
breyttara atvinnulffi í Mývatnssveit
og það hefur verið ákveðin viðleitni
þar í gangi, en ég tel að ríkisvaldinu
beri skylda til að leggja hér mikið af
mörkum, sem eiganda verksmiðj-
unnar, sem stjómvalds og vegna
allrar þeirrar ábyrgðar sem það
ber.“
Aðgerðir í atvinnumálum
„Mér finnst að það ætti hvorki að
spara orku né fjármuni til að taka á í
atvinnumálum á þessu svæði og und-
irbúa að það dragi úr starfsemi Kísil-
iðjunnar og að e.t.v. verði að loka
henni. Mér finnst svo sérstakar að-
stæður uppi í þessu máli að ekki
skorti réttlætingu til þess. Kannski
hillir undir að við losnum út úr þessu
með því að verksmiðjan verði seld
nýjum aðilum, sem breyti henni í
annars konar verksmiðju," sagði
Steingrímur og kvaðst hann þar m.a.
vísa til hugmynda fyrirtækisins
Allied Efa um að vinna kísilduft úr
innfluttu kvarsi í verksmiðjunni.
„Þar kem ég aftur að ábyrgð ríkis-
ins og peningum. Ef ríkið gæti náð
fram slíkri lausn á ekki að spara
aurana í því sambandi og það væri
góð fjárfesting að leggja fram mynd-
arlegan heimanmund til að koma
slíku fyrirtæki á fót,“ sagði Stein-
grímur J. Sigfússon.
Sönnunarbyrði
á framkvæmdaaðila
„Ef túlkun manna á niðurstöðum
breytist eftir því hvar menn búa þá
era þeir ekki vísindamenn," sagði
Ami Bragason, forstjóri Náttúru-
vemdar ríkisins og beindi þar spjót-
um að þeirri yfirlýsingu samgöngu-
ráðherra að vinna þurfi að rannsókn-
um á lífríki Mývatns á Norðurlandi.
Ami sagði ekkert benda til þess að
það væri viðunandi að hefja náma-
vinnslu í Syðriflóa eða víkka út
námasvæðið í Ytriflóa. „Kísiliðjan
hefur verið að láta vinna mat á um-
hverfisáhrifum og það er þá þeirra
að sýna fram á að vinnslan valdi ekki
skaða á umhverfinu. Það verður að
sýna fram á það með óyggjandi
hætti með því að fara í gegum þau
gögn sem menn hafa þegar aflað og
eflaust með því að afla nýrra gagna,
sem menn svo meta,“ sagði Ami.
Hann benti á í því sambandi að
með gildistöku laganna um mat á
umhverfisáhrifum árið 1993 hefði
staðan breyst. Frá þeim tíma er það
framkvæmdaaðilinn sem ber þá
byrði að sanna að ekki verði um að
ræða skaðleg áhrif á umhverfið
vegna framkvæmda.
„Okkar hlutverk er samkvæmt
lögunum að tryggja framgang lífrík-
isins í Mývatni og út á það gengur
starf okkar. Þegar síðasta námaleyfi
var gefið út árið 1993 náðu menn
saman um það að hætta vinnslunni
vegna hættu á skaðlegum áhrifum á
umhverfið. Til þess að það breytist
þarf að sýna fram á að vinnsla valdi
ekki skaða á lífríkinu.“
-Hefur veríð sýnt fram á að
vinnsla valdi skaða?
„Það var mat sérfræðinga á sínum
tíma og þess vegna var gengið frá
lokum starfsleyfis með samkomulag-
inu frá 1993.“
Ámi sagði að Mývatnssvæðið væri
eitthvert hið mest rannsakaða á ís-
landi. „Það er þannig með allt í nátt-
úranni að það er aldrei hægt að
segja 100% til um eitt eða neitt. Það
er eðli rannsókna á náttúrunni en
menn vinna yfirleitt út frá líkum.
Vísindalegar aðferðir ganga út á það
að draga ályktanir út frá niðurstöð-
um og þær breytast ekki neitt eftir
því hvar á landinu er unnið,“ sagði
Ámi Bragason.