Morgunblaðið - 01.06.1999, Qupperneq 42

42 ÞRIÐJUDAGUR 1. JÚNÍ 1999
MENNTUN
MORGUNBLAÐIÐ
Um óljós
mörk
„Hinar gömlu pólitísku andstœður milli
hægri og vinstri hafa leyst upp og par sem
óreiðan er ekki góður grunnur að stefnu-
skrá hafa menn keppst við að endurfram-
leiða gömlu hugmyndirnar og hugsjónirn-
ar í nýjum og nýjum myndum. “
Eftir Þröst
Helgason
Einu sinni töldu
menn að nútíminn
myndi leiða til end-
urmats á öllum
gildum. Flestir
hljóta að vera sammála um að
þetta hafi ekki gengið eftir.
Sjálfumgleði upplýsingarinnar
hefur blindað marga sem telja
sér trú um að framfarir í vís-
indum og tækni hafi fleygt
mannkyninu fram veginn á
flestum sviðum. Samhliða þeirri
þróun hafa vandamálin hins
vegar hrannast upp og á fæst-
um þeirra hafa
VIÐHORF fundist lausn-
ir. Um leið
hafa gömlu
gildin, sem
menn vildu
taka til endurskoðunar, farið á
flot. 68-uppreisnin er ein
skýrasta birtingarmynd þessa.
Lykilorðið var frelsi. Það átti
að afnema öll höft og draga úr
áhrifum stofnanna sem skorð-
uðu líf fólks. Gömlu gildin voru
dregin í efa og raunar brotið
þvert á flest þeirra í nafni tak-
markalítillar lífsnautnahyggju.
Niðurstaða þessarar orgíu er
hins vegar ekki róttækt endur-
mat heldur upplausn, ringulreið
sem endurspeglar raunar
breytta heimsmynd upplýsinga-
samfélgsins.
Franski heimspekingurinn,
Jean Baudrillard, rýnir í
ástandið eftir 68-orgíuna í bók
sinni, La Transparence du Mal:
Essai sur les phénom 'enes
extr^emes (1990), sem mætti
útleggja með orðunum Gagn-
sæi hins illa: Ritgerð um öfga-
kennd fyrirbæri. Baudrillard
heldur því fram að hræringam-
ar á sjöunda áratugnum hafi
leitt til upplausnarástands þar
sem öll lögmál hafi riðlast og
skilið manninn eftir í lausu
lofti, jafnt á hinu pólitíska sem
hinu fagurfræðilega sviði, -
meira að segja lögmálið um
kynin tvö, karl og konu, hafa
orðið þessari ringulreið í vit-
undarlífi mannsins að bráð.
Kynlífsbyltingin, sem hippa-
kynslóðin er kannski einna
stoltust af, hefur ekki leitt til
aukins frelsis, að mati Baudrill-
ards, heldur til kynusla þar
sem mörk kynjanna tveggja
eru ekki lengur ljós. Nægir ef
til vill að minna á poppgoðið
Michael Jackson í því samhengi
sem einhvers konar tvíkynja
Frankenstein. Skilin miUi
manns og vélar verða einnig sí-
fellt óljósari eftir því sem tölvu-
og margmiðlunartækninni
fleygir fram. Tækni á borð við
gagnvirkni setur manninn í
undarlega stöðu; þetta er ekki
einungis spurning um hvor sé
háðari hinum, manneskjan eða
tölvan, heldur hvor taki meira
upp eftir hinum, hvor hefur
meiri áhrif, - í hvora áttina
virka stýrikerfin? Listin á
einnig í kreppu. Listin í hefð-
bundnum skilningi er hætt að
vera til, að mati Baudrillard,
listin sem ævintýri, sem ferð
eða lögmál handan veruleikans.
Hin hefðbundnu fagurfræðilegu
gildi hafa enga merkingu leng-
ur, allt er leyfilegt, allt er list;
það er með öðrum orðum ekki
lengur til neinn gullfótur sem
fagurfræðilegir dómar byggja
á. I vissum skilningi þýðir þetta
að menningin einkennist af list-
rænu og fagurfræðilegu tóm-
læti. Á svipaðan hátt einkenn-
ast stjórnmál af hugmynda-
fræðilegu tómlæti, að mati
Baudrillard. Hinar gömlu póli-
tísku andstæður milli hægri og
vinstri hafa leyst upp og þar
sem óreiðan er ekki góður
grunnur að stefnuskrá hafa
menn keppst við að endurfram-
leiða gömlu hugmyndimar og
hugsjónirnar í nýjum og nýjum
myndum.
Það er merkilegt að skoða ís-
lensk stjómmál í ljósi þessarar
greiningar Baudrillards. Hug-
mynda- og sjálfsmyndakreppan
er augljós, ekki síst á meðal
(fyrrverandi) vinstrimanna sem
gerðu misheppnaða tilraun til
þess að finna sér nýjan gmnd-
völl fyrir nýafstaðnar kosning-
ar. Athyglisverðast við þessa
tilraun var það að samfylkingin
átti ekki bara erfitt með að
finna sameiginlegan grundvöll
fyrir þá flokka sem að henni
stóðu heldur gekk henni einnig
illa að skilgreina sig frá öðram
flokkum, hvort sem er vinstri-
grænum, frjálslyndum, fram-
sókn eða sjálfstæðisflokknum.
Þetta sást kannski einna skýr-
ast í umræðu um stór mál á
borð við fiskveiðistjómunar-
kerfið, hálendið og gagnagrann
á heilbrigðissviði þar sem allir
vora sammála í grandvallarat-
riðum en bara ekki á sömu póli-
tísku forsendunum. Ástæðan
fyrir vandræðum samfylkingar-
innar er vitanlega sú að hug-
tökin sem menn skilgreindu sig
út frá era ekki lengur nothæf í
samfélagslegri umræðu, það er
búið að leysa þau upp og eftir
stendur bara eitthvert þverpóli-
tískt svið eða jafnvel ópólitískt
svið sem er fullt af afar tvíræð-
um, óstöðugum og óljósum
táknum. Eins og fjallað var um
í þessum dálki fyrir skömmu
fór gengi flokkanna í kosning-
unum eftir því hvernig þeim
gekk að fóta sig á þessu sviði
táknmyndanna.
Hinar gömlu pólitísku marka-
Mnur hafa því máðst burt í upp-
lausnarástandinu sem Baudrill-
ard segir að einkenni samtím-
ann. Og þó að þetta kunni að
þýða að pólitíkin sé í vissum
skilningi dauð þá eru hin póli-
tísku viðfangsefni enn til staðar.
Þessi viðfangsefni þarf að ræða,
bara á öðram forsendum og á
öðrum vettvangi en áður. Mál
eins og fiskveiðistjómunarkerf-
ið, hálendið og gagnagrannur á
heilbrigðissviði era til dæmis
fyrst og fremst siðferðilegs eðl-
is og þarfnast almennrar um-
ræðu í samfélaginu.
Kennarinn Hafa kennarar misst sjálfstæði sitt og völd? Þekkja
milliliðir ekki æðsta boðorðið: Að þjálfa nemendur í því að vega
og meta það sem þeir sjá og heyra og kenna þeim að spyrja gagn-
rýnna spurninga? Gunnar Hersveinn segir hér frá nokkrum þátt-
um í beinskeyttum fyrirlestri Helgu Sigurjónsdóttur.
Kennarar
og leitin að
sannleikanum
• „Kennarar eiga að leita sannleikans og
endurheimta völd yfir eigin starfi“
• „Ekki aðeins er námsárangurinn slæmur
heldur stefnir í hreint öngþveiti“
HELGA Sigurjónsdóttir
kennari flutti fyrirlestur
í febrúar síðasthðnum og
fjallaði meðal annars um
ólík viðhorf til kennarans. Hvert er
gildi kennarans og að hve miklu
leyti ræðui- hann sér sjálfur?
Skömmu síðar í mánuðinum og
einnig í mars birtust fréttir í Morg-
unblaðinu um tvær rannsóknir um
áhrif kennslunnar:
1. „Bakgrannur skýrir mun á
meðaleinkunn. Skýringa á mismun
milli skóla hvað varðar meðalein-
kunnir á samræmdum prófum í 10.
bekk í grunnskólum Reykjavíkur er
frekar að leita í bakgrunni íbúa í
hverfunum en í mismun á innra
starfi skólanna, samkvæmt niður-
stöðum rannsóknar, sem Elsa
Reimarsdóttir og Hildur Björk
Svavarsdóttir hafa unnið og er efni
BA-ritgerðar þeirra í félagsfræði
við Háskóla íslands. Þættir á borð
við menntun og starfsstétt íbúa í
skólahverfi reyndust fremur tengj-
ast hárri meðaleinkunn skólans en
þættir sem tengjast skólanum sjálf-
um, svo sem framboð á stuðningi
við nemendur, og óheimilar fjarvist-
ir nemenda, sem þó höfðu marktæk
áhrif til lækkunar á meðaleinkunn."
Morgunblaðið 25/2 1999.
Hin rannsóknin sýndi aftur á
móti að árangur nemenda veltur
fyrst og fremst á kennaranum.
Vitnað er í doktorsritgerð Auðar
Hauksdóttur um samband milli ár-
angurs nemenda og kennslunnar:
2. ,Árangur nemenda í 10. bekk
grannskóla í dönsku er sterklega
háður kennsluaðferð og fagmennt-
un kennarans. Nemendur með
dönskukennara, sem er fagmennt-
aður og hefur kennslureynslu,
standa sig marktækt betur á sam-
ræmdu prófí í málinu en aðrir.“
Morgunblaðið 16/3 1999.
Kennarinn eða bakgrunnurinn?
Helga Sigurjónsdóttir flutti fyrir-
lestur sinn í Norræna húsinu undir
heitinu Kennarinn - meistari eða
þjónn? Þar segir hún meðal annars:
„Lofti Guttormssyni (sagnfræðingi)
verður tíðrætt um hugmyndafræði
frjálshyggjunnar og kvartar yfir
vanskilningi eldri sósíalista á því
hvílíkum skaða frjálshyggjan geti
valdið í félagsmótun ungu kynslóð-
arinnar. Hann segir (1978): „Lík-
lega hafa sósíalistar í ýmsum grein-
um látið hugmyndir frjálshyggjunn-
ar villa sér sýn á félagslegt sam-
hengi skólans." Svo vitnar hann í
Helsey nokkum sem segir að raun-
veraleg frammistaða barna í skóla
endurspegli félagslegt umhverfi
þeirra, fjölskyldaðstæður og vænt-
ingar kennara til þeirra.“
Segja má að fyrri rannsóknin
(Elsa Reimarsdóttir o.fl.) styðji
þessa kenningu Helseys, og að ef til
vill megi draga þá ályktun að árang-
ur nemenda sé háður félagsmótun-
inni. Helga segir svo: „Þessi skoðun
(Helseys) hefur einnig skipað veiga-
mikinn sess í málflutningi tals-
manna uppeldisskólans. Eflaust má
stundum rekja slaka frammistöðu
barna og óæskilega hegðun til
slæmra heimilisaðstæðna, hins veg-
ar mun það samt stórlega ýkt.
Reynsla mín undanfarin 20 ár við
kennslu barna sem hafa fallið á
samræmdum prófum í grunnskóla
bendir til þess. Vönduð kennsla,
námsefni sem gerir miklar kröfur,
skýrar reglur um ögun við námið og
samstarf við foreldra er það sem
dugar.“ Reynsla hennar virðist vera
í samræmi við niðurstöður rann-
sóknar dr. Auðar Hauksdóttir.
Árangurinn veltur á kennaranum,
ekki á bakgranninum.
Gagnrýni Helgu
Helga Sigurjónsdóttir hefur und-
anfarin ár verið kennari í Mennta-
skólanum í Kópavogi. Hún hefur
einnig verið grannskólakennari í
Kópavogsskóla. Hún hefur skrifað
bækur eins og Þjóð í hættu (greina-
flokkur sem birtist í Lesbók Morg-
unblaðsins árið 1993) og greinar
eins og Skóli í kreppu (Ný mennta-
mál, 1992) um skólamál. í fyrirlestri
sínum 10. febrúar fjallaði hún meðal
annars um „yfirbyggingu í skóla-
kerfinu“, „valdaleysi kennara" og
„útþenslu gagnslítillar sérkennslu“.
Hún segir: „Við erum kennarar,
hvorki vinnukonur, félagsráðgjafar
né geðlæknar. Okkur hefur verið
trúað fyrir börnunum í landinu; fyr-
ir menntun þeirra og menningu.
Þetta er fjöreggið okkar allra;
kennarar verða að fá það vald og
það frelsi sem þarf til þess að glutra
því ekki niður. Þessar era skyldur
okkar; aðrar skyldur sem kennarar
höfum við ekki.“
Valdaleysi kennara
Helga segir að með setningu
grannskólalaga árið 1974 hafi skól-
Tillögur Helgu Sigurjónsdóttur handa kennurum
Hvaða leiðir eru færar?
Hvaða leiðir eru færar fyrir
kennara til þess að komast út úr
kreppu skólans? Þó að erfitt sé
um vik er ekki rétt að leggja upp
laupana. Þó þykir mér einsýnt að
æ fleiri kennarar forði sér úr
vonlausum aðstæðum, ekki síst
þegar margir og góðir atvinnu-
möguleikar bjóðast í fyrirtækj-
um, sem miða starfið við framtíð
en ekki fortíð.
En fyrir þá kennara sem halda
áfram er ekki um annað að ræða
en taka málin í eigin hendur og
varpa af sér byrðinni sem bæði
stjómvöld og svokölluð fagleg yf-
irvöld þyngja sífellt. Hér á eftir
eru nokkrar tillögur sem ég tel
brýnt að gefa gaum.
Kennarar ættu að:
1. Afla sér sem mestra upplýsinga
um skólasöguna og þróun skóla-
mála sl. 30 ár.
2. Hafna annarri ábyrgð á nem-
endum en þeirri sem felst í
góðri kennslu, hlýlegu en
ákveðnu viðmóti og virðingu
fyrir nemendum og foreldrum.
Onnur ábyrgð á börnunum er
ekki á færi kennara. Það er
varasamt að gefa foreldrum
undir fótinn með neitt annað.
Það gæti veitt foreldrum falska
öryggiskennd. Kennarar bera
ekki meiri ábyrgð á annarra
manna börnum en aðrar stéttir.
3. Hafna hinni ýktu lygasögu um
vonda kennarann fyrrum en
góða kennarann nú. Flestir
kennarar eru góðir og voru það
líka fyrrum.
4. Afneita því að vandi skólans sé
vondir kennarar. Ef kennarar
eru í spennitreyju kerfis og/eða
kennisetninga verður skólinn
vondur, kennarar geta ekki
gert mikið í málunum við slíkar
aðstæður.
5. Stöðva þegar í stað framrás for-
eldra inn í skólana. Þeir eiga
ekki að vera með annan fótinn í
kennslustofunni og þeir eiga
ekki að stýra starfi kennara.
Hins vegar á að hlusta vel á um-
kvartanir foreldra þegar böm-
um þeirra vegnar ekki vel, taka
mark á þeim og ráða strax bót á
vandanum.
6. Hafna ónauðsynlegri vinnu,
þ.e.a.s þeirri sem kemur ekki
kennslunni við.
7. Losa sig við yfirbygginguna
bæði innan kerfis og utan. Stig-
veldisskipulagið er hvarvetna á
undanhaldi þar sem nútfminn er
genginn í garð enda andstætt
gæðastjórnun. Kennsla er eitt
þeirra starfa sem þarfnast hvað
minnstrar yfírbyggingar, allra
sfst faglegrar á upplýsingaöld.
8. Horfast í augu við að draumur-
inn um fullkomið jafnrétti er
„útópía", skólinn stuðlar að
bættu samfélagi einungis með
vandaðri kennslu og trú-
mennsku við sjálfan sig, nem-
endur og foreldra.
9. Kreíjast endurskoðunar á sér-
kennslu, m.a. afnáms kvótakerf-
isins. Skömmtun veldur alltaf
skaða.
10. Hætta að tala um tvenns konar
kennslu, almenna kennslu og
sérkennslu. Kennsla er og
verður ævinlega einnar gerðar.
11. Muna það að f flestum tilfellum
er lífið dásamlegt, líka hjá
börnum.
12. Muna að það er eðlilegt, líka
íyrir börn, að takast á við and-
lega erfiðleika. Það er liður í
eðlilegum þroska og ekki
hættulegt geðheilsu þeirra.