Morgunblaðið - 11.07.1999, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 11. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
„Vönun fávita og
andlegra fáráðlinga"
*
Island hefur nú bæst
í hóp þeirra ríkja sem
þurfa að greiða fólki
skaðabætur vegna mis-
beitingar ófrjósemisað-
gerða, sbr. grein í Mbl.
29. júní síðastliðinn.
Hugmyndafræðilegar
rætur slíkra aðgerða
liggja hjá stefnu er
vaknaði fyrir rúmri öld.
Unnur Birna Karls-
dóttir, sagnfræðingur,
fjallar um mannkyn-
bótastefnuna og áhrif
hennar á setningu laga
hér á landi árið 1938
sem heimiluðu ófrjó-
semisaðgerðir „í við-
eigandi tilfellum“.
Mannkynbótastefna hefur
verið í sviðsljósinu á síð-
ustu árum í kjölfar fleiri
og ítarlegri rannsókna
fræðimanna á umfangi hennar og af-
leiðingum. Stefnan kom fram á síðari
hluta 19. aldar. Á 20. öld fékk hún
byr í seglin og dafnaði víða í viðhorf-
um og lagasetningu. Eins og nafnið
bendir til gekk þessi hugmyndafræði
út á að kynbæta bæri mannkynið.
Það voru ekki allir jafnir frá náttúr-
unnar hendi. Sumir voru góðkynja,
aðrir úrkynja. Þeim fyrrnefndu
þurfti að fjölga en fækka þeim síðar-
nefndu, að mati fylgismanna stefn-
unnar.
Krossferð gegn úrkynjuðum
Ein hlið kynbótastefnunnar var
áróðurinn fyrir ófrjósemisaðgerðum
á fólki sem taldist ekki hæft til
undaneldis sökum erfðagalla og af-
kvæmin yrðu því undir sömu sökina
seld. Örlítill blæbrigða- eða áherslu-
munur var á milli landa hverjir til-
heyrðu þessum hópi, en í grófum
dráttum var um að ræða sjúklinga
með andlega eða líkamlega sjúkdóma
af ýmsu tagi, áfengissjúka, síbrota-
menn, þroskahefta og undirmálsfólk
með lága greindarvísitölu samkvæmt
þágildandi kokkabókum. Lög sem
heimiluðu ófrjósemisaðgerðir á fólki
með „slæmar erfðafylgjur“ af fyrr-
greindu tagi voru sett í Bandaríkjun-
um, Kanada, Sviss, Þýskalandi, Jap-
an, Eistlandi, Lettlandi, Danmörku,
Noregi, Svíþjóð, Finnlandi og íslandi
á fyrri hluta þessarar aldar. Vist-
menn stofnana urðu helst fyrir barð-
inu á krossferð arfbótasinna gegn
óæskilegum arfberum. Lögin seildust
þó einnig til þeirra „úrkynjuðu" úti í
samfélaginu. Það birtist í ýmsum
myndum. í Svíþjóð var t.d. fjölda
kvenna gert að gangast undir ófrjó-
semisaðgerð um leið og fóstureyð-
ingu. Afkomendur þeirra, og um leið
þær sjálfar, féllu ekki inn í rnynd
sænskra arfbótasinna af kynbættu
þjóðfélagi framtíðarinnar. Rökstuðn-
ingur sérfræðinganefhdar er fyrir-
skipaði slíkar aðgerðir var gjaman
óljós og virtist oft byggjast á andúð
neftidarmanna á fátækum og ómennt-
uðum einhleypum mæðrum. Ekki síst
ef þær töldust hafa gáfnafar undir
meðallagi, einhverja sjúkdóma, skap-
gerðarbresti, vera „andfélagslegar"
eða ekki með nógu hreint sænskt blóð
í æðum. í Bandaríkjunum eltu fóget-
ar fátæklinga upp um fjöll og fimindi.
Gera skyldi þá ófrjóa þar eð þeir gátu
ekki séð fjölskyldum sínum farborða
og höfðu þegið af sveit. Atferli sem
stafaði af lélegu erfðaupplagi, sam-
kvæmt kenningum arfbótasinna.
ÁRANGUR mannkynbóta. Harvard-prófessorinn William McDougall birti þessa mynd
af bömum sínum í áróðursriti fyrir kynbótum fólks.
Þessa myndröð birti Vilmundur Jónsson til þess
að sýna hve erfitt væri að ráða gáfur fólks af útliti
þess. Lesendum er bent á að spreyta sig á því
áður en þeir leita uppi lausnina hér að neðan.
íslensk stjórnvöld fetuðu í slóð
kynbótastefnunnar með lögum nr.
16/1938 sem heimiluðu ófrjósemisað-
gerðir „í viðeigandi tilfellum". Þau
voru einkum sett til höfuðs úrkynjun-
arvandanum sem stafaði af hinum
„treggáfuðu“ eða „fávitum" og „and-
legum fáráðlingum" eins og það kall-
aðist í þá daga. Fyrirmyndin var sótt
til bandarískra og skandinavískra
laga. Flutningsmaður lagafrum-
varpsins var Vilmundur Jónsson þá-
verandi landlæknir og þingmaður Al-
þýðuflokksins. Hugmyndin um að
hindra skyldi barneignir þeirra
genetískt óhæfu virðist hafa fallið vel
að íslensku hugarfari því frumvarpið
var einróma og umræðulaust sam-
þykkt á Alþingi og hlaut litla sem
enga athygli í fjölmiðlum. Undan-
tekning voru lofsamleg orð í Vísi. Þar
var því fagnað að ísland væri komið í
hóp þeirra „menningarþjóða" sem
höfðu sett lög sem byggðu „á þeirri
hugsjón að útrýma, eftir því sem
unnt þykir, arfgengum kvillum."
Vilmundur Jónsson sagði að tak-
markaðs árangurs væri að vænta áf
ófrjósemisaðgerðum til útrýmingar
öðrum erfðagöllum en „arfgengum
fávitahætti". En fávitaháttur gat
bæði verið augljós og dulinn. Land-
læknir greindi hann í tvennt, sam-
kvæmt uppskrift kynbótafræðanna.
Fáviti var sá er bar greindarskort-
inn utan á sér og var því auðþekktur.
Meiri erfðahætta stafaði af andlega
fáráðlingnum. Hann skar sig ekki úr
venjulegu fólki í útliti og því var mun
meiri hætta á að hann ætti börn.
Nota skyldi greindarpróf eða „vit-
próf' eins og Vilmundur kallaði það
til að greina gáfnaljósin frá heimsk-
ingjunum. Hann hafði trú á greind-
arprófí sem hlutlausum og vísinda-
legum mælikvarða þegar flokka
skyldi fólk eftir gáfnastigi og hvatti
til þess að íslensk greindarpróf yrðu
tekin upp sem fyrst.
Skækjur, betlarar,
vandræðamenn
En af hverju stafaði íslenskum
kynstofni slík úrkjmjunarhætta af
fáráðlingunum, að mati landlæknis?
Svarið var breytt samfélagsstaða.
Sveitasamfélagið hafði tryggt einlífi
og barnleysi slíks fólks en þessu
taumhaldi sleppti á mölinni, sagði
Rétt Röö Drengir Vitkvöli Röð sörfr.
1 H 171 3
2 c 140 6
3 A 128 8
4 E 119 2
5 B 111 5
6 G 99 1
7 K 71 4
8 1 63 7
9 D 55 9
10 F 3G 11
11 L 26 10
12 J 18 12
H er fágætur afburðamaður að
gáfum. C hefur ágætar gáfur og
A góðar gáfur. E, B og G eru
miðlungsmenn að gáfum. K er
mjög heimskur og á takmörkum
þess að vera með eðlilegan and-
legan þroska. I og D eru andlegir
fáráðlingar og D nálægt tak-
mörkum þess að vera sýnilegur
fáviti. F, I, og J eru aumustu fá-
vitar og er J einkum mjög van-
þroska eða ekki þroskaðri en
barn á þriðja ári, ef gert er ráð
fyrir, að hann sé um 14 ára aldur.
hann í greinargerð sinni með frum-
varpinu, og bætti við:
„En bylting sú, sem orðið hefir á
íslandi á síðustu árum, er fjöldi fólks,
og þar á meðal góður skerfur hins
andlega vanþroskaða fólks, hefir yfir-
gefið sveitimar og setzt að í kaup-
stöðum við gerólíka atvinnuhætti og
lífsskilyrði, gerbreytir afstöðu þessa
fólks til þjóðfélagsins og þjóðfélagsins
til þess. Andlegir fáráðlingar eiga nú
að keppa um hina ólíkustu atvinnu á
yfirfullum atvinnumarkaði og standa
illa að vígi í samkeppninni. Nú eru
engar hömlur á, að þetta fólk stofni til
hjúskapar og hrúgi niður bömum,
sem það líka gerir flestum fremur, en
er öllum síðra til að sjá fyrir stóm
heimili og ala upp mörg börn. Sveit-
arsjóðimir em athvarfið, sem það
skiptir við eins ábyrgðarlaust eins og
böm, og hefir ekki heldur sterkari
bein en börn til að þola þau erfiðu og
siðspillandi viðskipti. Freistingamar
em nú ólíkar því, sem áður var, enda
fellur þetta fólk unnvörpum fyrir
þeim og gerist sekt um margvíslega
óknytti. [...] Stúlkumar verða unn-
vörpum skækjur, eiga lausaleiksbörn
á fyrsta kynþroskaaldri og geta oft
ekki feðrað, breiða út kynsjúkdóma
og hverskonar óþverra, en piltamir
verða betlarar, vandræðamenn,
drykkjuræflar og tötralýður. All-
skyns sjúkdómar, og ekki sízt berkla-
veiki, ásækja þetta fólk öðm fólki
fremur [...]. Fær tryggingarstarfsem-
in þar sinn hlut deildan, ef sveitar-
sjóðimir ýta frá sér. Fræðsla þessa
fólks í almennum skólum kostar
óhemju fyrirhöfn og þolgæði, tefur
námið stórkostlega fyrir þeim, sem
betur mega, er langoftast unnin fyrir
gýg og krefst raunar sérskóla sér-
menntaðra kennara og ærins kostn-
aðar, ef verulegs árangurs á að
vænta.“ I þessum orðum kristallast
allar helstu hugmyndir mannkyn-
bótasinna um hvaða eiginleikar eða
aðstæður bæru lélegu erfðaupplagi
vitni. Hinir úrkynjuðu voru þeir ein-
földu eða miður gáfuðu, andfélags-
legu, ósiðlegu, sjúku og fátæku. Við
þetta bættist að slíkt fólk væri kostn-
aðarsamt. En iðulega var talað um út-
gjöld samfélagsins vegna úrkynjaðra
þegar hvatt var til ófrjósemisaðgerða
á þeim. Samtímis var hamrað á því að
slíkar aðgerðir væm þeim fyrir bestu.
Þær væra því mannúðlegar auk þess
að vera efnahagslega hagkvæmar og
kynbætandi. Þessi rök fylgdu með í
hugmyndafræði laga nr. 16/1938, eða
eins og það var orðað: „Vönun and-
legra fáráðlinga léttir þeim lífið, er
þjóðinni til hagsbóta og dregur úr úr-
kynjun komandi kynslóða."
Rannsóknir sýna fram
á misnotkun laganna
íslensku lögin heimiluðu ekki ófrjó-
semisaðgerð gegn vilja einstaklings
ef hann var sjálfráða eða lögráða -
eða tilsjónarmanns ef viðkomandi var
ósjálfráða vegna æsku, geðveiki eða
vangefni. Þriggja manna nefnd sér-
fræðinga var skipuð er tryggja átti
réttláta og faglega meðferð allra
mála. Landlæknir skyldi veita leyfi til
aðgerðar ef samþykki meirihluta
nefndarinnar lá fyrir. En girti slíkt
forræði sérfræðinga á borð við lækna
og lögfræðinga fyrir mistök eða mis-
notkun? Erlendar rannsóknir svara
þessu neitandi. Vandinn við hug-
myndafræðina að baki lögum um
ófrjósemisaðgerðir, bæði hér heima
og erlendis, var sá að hún bauð heim
hættu á óljósri túlkun, ónákvæmum
og gildishlöðnum skilgreiningum og
ofurvaldi þeirra sérfræðinga er áttu
að fjalla um málið. Rannsóknir á hug-
myndafræði og framkvæmd sænsku
laganna hafa m.a. leitt í ljós að það
vamaði ekki misbeitingu þeirra að til-
skipaður sérfræðingahópur skyldi
hafa ákvörðunarvald um hvort aðgerð
væri framkvæmd eða ekki. Á áranum
1934-1976 vora rúmlega 60.000
manns gerð ófrjó þar í landi. Lögin
heimiluðu ekki ófrjósemisaðgerð á
sjálfráða einstaklingi án samþykkis
hans. Reyndin var önnur. Fjöldi að-
gerða var gerður í krafti þrýstings
eða nauðungar eða jafnvel án vitund-
ar viðkomandi. Sænska ríkisstjórnin
hyggst greiða bætur til fórnariamba
ófrjósemisaðgerðanna. Þarlend
stjómvöld hafa viðurkennt að spum-
ingin er ekki hvort þau eru einhver
heldur hversu mörg. Þessi sama
spuming hefur nú vaknað hér á landi.
Hclstu heimildir:
Unnur B. Karlsdóttir: Mannkynbætur. Rv.
1998.Vilmundur Jónsson: Afkynjanir og
vananir. Ilv. 1937. Zaremba, Maciej: De
rena och de andra. Falkenberg 1999.