Morgunblaðið - 19.11.1999, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 19. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Sælir eru
hjartahreinir
Morgunblaðið/Jim Smart
Uppstilling gerð í anda hetjudýrkunar félags-
raunsæisins: Margrét Vilhjálmsdóttir sem
Grúsja úr garðshorni og Arnar Jónsson sem
brúarsporður.
LEIKLIST
Þjúðleikhiísið
KÁKASÍSKI KRITARHRINGURINN
Höfundur: Bertolt Brecht. Höfundar leik-
gerðar: Philippc Bischof og Stephan Metz.
Þýðandi: Þorsteinn Þorsteinsson. Þýðandi
bundins máls: Þrándur Thoroddsen. Leik-
s^jóri: Stephan Metz. Samverkamaður leik-
stjóra og dramatúrg: Philippe Bischof. Höf-
undur tónlistar: Pétur Grétarsson. Leik-
myndahönnuður: Gretar Reynisson. Búninga-
hönnuður: Þórunn Elísabet Sveinsdóttir.
Brúðugerðarmaður: Suzann Wachter. Hönn-
uður lýsingar: Bjöm B. Guðmundsson. Leik-
arar: Amar Jónsson, Bergur Þór Ingólfsson,
Brynhildur Guðjónsdóttir, Ingvar E. Sigurðs-
son, Jóhann Sigurðarson, Kristbjörg Kjeld,
Margrét Vilhjálmsdóttir, Ragnheiður Stein-
dórsdóttir, Rúnar Freyr Gislason, Sigurður
Siguijónsson, Sigurður Skúlason, Stefán
Jónsson, Vigdís Gunnarsdóttir og Þór H. Tul-
inius. Hljóðfæraleikarar: Matthfas M.D. Hem-
stock og Pétur Grétarsson. Fimmtudagur 18.
nóvember.
LEIKRIT Bertolts Brecht einkennast
af því að þau eru ætluð til að vera uppi-
staðan í áhrifamiklum leiksýningum. Hann
benti sjálfur á þann grundvallarmun sem
gjarnan væri á útgefnum texta verka sinna
og þeim texta sem fluttur væri á leiksvið-
inu þegar komið væri fram á frumsýning-
ardag. Krítarhringurinn er gott dæmi um
slíkt, t.d. eru tvær gerðir verksins frá 1949
og 1954 birtar í heild í nýlegri útgáfu leik-
verka höfundarins á frummálinu, auk þess
að við er bætt forleik og eftirmála frá 1944.
Það verður líka að bæta hér inn í að
Brecht skrifaði verk sín gjarnan með hjálp
frá samverkamönnum, auk þess sem hann
fékk lánaðar hugmyndir og texta annars
staðar frá. Þannig bendir allt til þess að
Hella Wuolijoki og Margarete Steffín hafi
komið að drögum að frumgerð verksins og
þess sjáist merki í lokagerð þess, auk þess
sem menn þykjast greina skyldleika í
ljóðatextanum við verk georgíska skálds-
ins Robakidse. Líkur hafa verið leiddar að
því að Rut Berlau hafí unnið með Brecht
að þeirri gerð verksins sem var frumsýnd
1944 í Bandaríkjunum. Seinni gerðir þró-
uðust við uppsetningu hjá Berliner Ens-
emble. Þrátt fyrir flókna höfundarsögu er
Brecht sá sem kemur að því í öllum gerð-
um og það er óvinnandi vegur að líta öðru-
vísi á en að hann hafi haft mest áhrif á
hvernig verkið leit út í endanlegri mynd
frá höfundarins hendi.
Sumar hugmyndir leikritsins þróaði
Brecht í smásögunni Der Augsburger
Kreidekreis sem var skrifuð fyrir 1940 og
var fyrst gefin út í Moskvu 1941. Hann
nefnir það sjálfur í Krítarhringnum að
sögnin sé kínversk, en hún er dæmisaga
frá 13. öld sem varð kveikjan að leikriti eft-
ir Li Hsing Tao. Þetta leikrit var þýtt og
því breytt af þýska höfundinum Klabund
og sett upp af Max Reinhardt þegar
Brecht var aðstoðarmaður hans. Þrátt fyr-
ir þessa merku ættartölu er samt augljóst
að dómsatriðið, eins og það kemur fram í
texta Brechts, á meira en lítið skylt við
söguna af dómi Salómons úr 1. Konunga-
bók.
Það mætti minnast á í framhaldi af
þessu að það sem kemur mest á óvart í
sýningunni er hve augljóst er að verkið er
undir sterkum áhrifum af kristnum hug-
myndum. Aðalpersónunum tveimur,
Grúsju og Asdak, er lýst sem svo að þau
séu með „besta sál“ eða með „gott hjarta-
lag“. Þrátt fyrir að þau séu breyskar
manneskjur - og Asdak raunverulega
gallagripur - veldur þessi eðlislæga góð-
semi því að í verkinu sigrast þau á erfið-
leikunum og standa í leikslok með pálmann
í höndunum. Hetjur dæmisögunnai' sem
sögð er í verkinu eiga þetta sammerkt með
hetjum sumra dæmisagna Jesú, að ekki sé
minnst á fjallræðuna og loforðin sem er
gefið þeim hjartahreinu. Flestum íslensk-
um áhorfendum finnst sennilega nær-
tækara að líkja sögupersónunum við hysk-
ið í garðshorni og baráttu þess fyrir rétt-
læti í heiminum sem gegnsýrir svo heim ís-
lenskra ævintýra.
Hið svissneska tvíeyki gerði litla tilvitn-
un í Brecht innan á kápu leikskrár, um að
ef nauðsyn og leiklist krefði vikju texti og
kenningar, að einkunnarorðum sínum og
völdu og höfnuðu úr verkinu áður en leik-
gerðin var þýdd. Það er endurnærandi að
sjá þessa bráðskemmtilegu útgáfu á þessu
þunglamalega verki; þarna mættu aðrir
sem fást við uppsetningu sígildra verka
sækja sér innblástur. Hér er eitthvað fyrir
alla; lítið forspil úr hátalara (upptökur á
þýsku og ensku fyrir þá sem hallast að
tískuímynd Brechts sem fórnarlambs),
hressandi sósíalrealískur menningarbylt-
ingarstfll á 1. atriði (áður forleik) sem ger-
ist á samyrkjubúi í Ráðstjórnarríkjunum
gömlu, texti sem dregur ekkert undan
hvaða skoðanir Brecht hafði á hlutunum og
svo síkvikt ævintýrið fyrir hinn almenna
áhorfanda.
Það er greinilegt á leikmynd Gretars
Reynissonar að áhersla er lögð á að hún
þjóni leikstjómarlegri stefnu verksins.
Hún var stílhrein og einföld en gaf jafn-
framt óteljandi möguleika þegar ljósa-
hönnuðurinn hafði lagt sitt af mörkum.
Búningamir vom svo fjölbreyttir og
áhugaverðir að undrum sætti. Þetta var
ótrúlegt samansafn af flóknustu múnder-
ingum - og annað eins kjólasafn í leikhúsi
hefur ekki sést síðan í Örlaganóttinni. Það
er nýnæmi að brúðu Suzann
Wáchter og hún leikur í höndum
Brynhildar Guðjónsdóttur sem
áréttar svo með leik sínum við-
brögð og hugsanir barnsins. Hug-
myndin, sem á sér hliðstæðu í bun-
raku-hefðinni japönsku, gengur
gersamlega upp.
Leikhópurinn allur verður beitt
verkfæri í hendi kunnáttusamra og
verklaginna stjórnenda. Margrét
Vilhjálmsdóttir verður á sviðinu
hetjan okkar í ævintýrinu um hina
hjartahreinu alþýðustelpu. Verkið
snýst að miklu leyti um hana og
hún stendur fyllilega undir því. Sig-
urður Sigurjónsson á stórleik sem
Asdak, þótt hann væri nokkuð yfir-
spenntur á frumsýningunni, en
mætti vanda sig betur við minni
hlutverkin. Ingvar E. Sigurðsson
bregður upp frábæmm smámynd-
um, Jóhann Sigurðarson skilar
listavel illmennunum í verkinu,
feita furstanum, munki og lög-
manni og er ekki skipan hans í
hlutverk séríræðingsins lúmsk
skilaboð frá leikstjóra og dramat-
úrg? Kristbjörg Kjeld er tvíefld í
ýmsum hlutverkum og óborganleg
sem varðmaður, Ragnheiður Stein-
dórsdóttir er ótrúlega fjölhæf og
vandvirk. Vigdís Gunnarsdóttir
verður of einsleit í einhæfu hlut-
verki jarisfrúarinnar en skötuhjú
hennar og Stefáns Jónssonar era
óborganleg. Rúnar Freyr Gíslason,
Sigurður Skúlason og Þór H. Túl-
inius skila sínu af krafti og kímni
og gæða lífi frekar litlausar persón-
ur höfundar.
Þýðing Þorsteins Þorsteinssonar
á texta verksins og Þrándar
Thoroddsen á ljóðlínum er með
miklum ágætum, skemmtileg, leik-
andi og allt frá því að vera upphafíð
bókmál niður í barnalegustu blóts-
yrði, allt eftir því sem við á. Oftast
lék safaríkur textinn í munni leik-
aranna, en það öriaði á rangri
áherslu og jafnvel röngu máli (þó
rétt sé í handritinu). Þarna hefði
kunnáttusamur íslenskur aðstoðar-
leikstjóri getað bjargað málum. I
einstaka tilviki voru búningar og
leikmunir á skjön við textann.
Nokkuð bar á mismæli á frumsýn-
ingunni, en töluverður framsýning-
arskjálfti einkenndi sýninguna eftir
hlé.
Því miður verð ég að tilkynna
áhugafólki um geitaostaframleiðslu
á samyrkjubúum að hinum sjaldleikna eft-
irmála er sleppt hér sem endranær og það
þarf því að sitja á þriðja tíma og bíða til
einskis. Aðra verðandi áhorfendur get ég
glatt með að hér er borin á borð glæsileg
leikhúsveisla - af svissneskri nákvæmni,
þótt endann vanti á ostinn - sem Þjóðleik-
húsið má vera stolt af.
Sveinn Haraldsson
Notað og nýtt
TÓM.IST
Iláskólabfó
SINFÓNÍUTÓNLEIKAR
Sinfóníuhljómsveit íslands lék Musica
dolorosa eftir Peteris Vasks, Fiðlu-
konsert eftir Antonín Dvorák og Tón-
list fyrir strengi, selestu og slagverk
eftir Béla Bartók. Einleikari á fíðlu,
Sigrún Eðvaldsdóttir og stjórnandi
Uriel Segal. Fimmtudagskvöld 18.
nóvember.
„ÞAÐ er fátítt að finna fegurð og
samhljóm í lífinu; - maður finnur
slíkt frekar í tónlistinni." Þetta er
haft eftir lettneska tónskáldinu
Peteris Vasks, en verk eftir hann,
Musica Dolorosa, samið 1983, var
flutt á tónleikum Sinfóníuhljóm-
sveitarinnar í gærkvöld. Peteris
Vasks fæddist 1946 og stundaði
tónlistarnám í Riga. Hann var
bassaleikari í Lettnesku fílharmón-
íusveitinni um árabil, en sneri sér
svo alfarið að tónsmíðanámi og svo
tónsmíðum. í Musiea dolorosa er
ekkert nýtt á ferðum, engin
straumbrot, ekkert sem kemur
eyranu á óvart, - en þess í stað
reynt að skapa stemmningu feg-
urðar og samhljóms. Tónlist Vasks
er hljómræn og ljóðræn. Hún liðast
áfram hægferðugt og áreynslu-
laust og seytlar inn í vitundina þýð
og kliðmjúk. Þar má greina pólsk
áhrif, frá tónskáldum á borð við
Penderecki og Górecki, - en þó
ekki síst áhrif frá öðra baltnesku
tónskáldi, Eistanum Arvo Párt.
Það gerir hæg og lýrísk hljómræn
framvinda verksins, og sterkur
undirtónn í pedalpunkti og löngum
djúpum tónum. Hins vegar nær
þetta verk ekki þeirri tilfinninga-
legu dýpt sem bestu verk Parts í
þessum stíl búa yfir. Strengjasveit
Sinfóníuhljómsveitarinnar hafði
svo sem ekki úr miklu að moða og
leikurinn var ekki tiltakanlega
áhrifamikill. Það var eins og hljóm-
sveitarstjórinn, Uriel Segal, næði
hvorki sambandi við verkið, né
hljómsveitina og flutningurinn var
daufur.
Mikil eftirvænting lá í loftinu
meðan beðið var eftir einleikara
kvöldsins, Sigrúnu Eðvaldsdóttur,
sem lék einleik með hljómsveitinni
í fiðlukonsert Antoníns Dvoráks.
Hún var líka löng og ströng bið
Dvoráks eftir viðurkenningu fyrir
tónsköpun sína. Langur feriil var
að baki þegar hann samdi fiðlu-
konsertinn sinn, árið 1879. Þá hafði
það þó gerst, þrem áram fyrr, að
Jóhannes Brahms hafði heillast svo
af verkum Dvoráks, Söngvum frá
Mæri og Slavneskum dönsum, að
hann linnti ekki látum, fyrr en út-
gefandi hans í Þýskalandi hafði
tekið Dvorák upp á arma sína líka.
Og þar með var leiðin til vinsælda
og viðurkenningar orðin greið. En
sitthvað hefur Dvorák talið sig
skulda velgjörðarmanni sínum
Brahms, því í fiðlukonsertinum
glittir sums staðar í Brahms bak
við bæheimsk stef. Fiðlukonsertinn
er eitt ástsælasta verk Dvoráks.
Þar fara saman falleg stef, dillandi
þjóðlegir dansar, rómantísk úr-
vinnsla, og heilmikið „sjó“ fyrir
flinkan einleikara. Ekki brást Sig-
rún Eðvaldsdóttir áheyrendum sín-
um frekar en fyrri daginn, og lit-
ríkur leikur hennar í þessum stór-
brotna konsert var virkiiega glæsi-
legur. Hljómsveitarstjórinn gaf
Sigrúnu lítið svigrúm til að leiða
tempó, og í fyrsta þættinum hafði
hann tilhneigingu til að draga úr,
þannig að hljómsveitin var oft broti
úr slagi á eftir. Þetta batnaði er á
verkið leið og hljómsveitin komst á
flug með Sigrúnu. Lokaþáttur
verksins var frábærlega fluttur af
hljómsveit og einleikara.
Enn var róið í austurveg eftir
síðasta verki tónleikanna; Tónlist
fyrir strengi, selestu og slagverk
eftir Ungverjann Béla Bartók.
Bartók var um sína daga einn öfl-
ugasti píanóleikari Evrópu. Hann
var ekki síður ötull þjóðlagasafn-
ari; - safnaði þjóðlögum Austur-
Evrópuþjóða í félagi við kollega
sinn Zoltan Kodály. Bartók var
ákaflega ósáttur við uppgang nas-
ismans í Evrópu, - óttaðist að Ung-
verjum stæði hætta af honum.
Hann greip því tækifærið í tón-
leikaferð til Bandaríkjanna og
óskaði eftir leyfi til að dvelja þar
áfram. Þar starfaði hann til dauða-
dags við kennslu og tónsmíðar.
Tónlist Bartóks fyrir strengi, sel-
estu og slagverk var samin árið
1936, þegar ógnir nasismans vora
farnar að valda honum áhyggjum.
Sama ár fór hann í vettvangsferðir
til Búlgaríu og Tyrklands til rann-
sókna á þjóðlagatónlist, og kann að
vera að sú tónlist hafi verið Bartók
inspúasjón við smíði verksins. Tón-
list fyrir strengi, selestu og slag-
verk er gríðarlega áhrifamikið
verk, vel samið og innihaldsríkt. í
samanburði við fyrsta verkið á efn-
isskránni, líka samið fyrir strengi,
en hálfri öid síðar, - þá er Bartók
ólíkt tilþrifameiri og langtum
meira módern. Yngra verkið er
sem margnotuð flík meðan Bartók
er enn nýr. Flutningur Sinfóníu-
hljómsveitarinnar var of jafn, sterk
dramatík verksins ekki nógu skýr
og andstæður ekki nógu skarpar.
Þetta verður að skrifast á reikning
hljómsveitarstjórans. Fúgustef
fyrsta þáttarins hefði mátt byrja
enn veikar til að undirbyggja
spennu í þessum seiðmagnaða
þætti, og eins hefði annar þáttur-
inn mátt vera mun snarpari og
hvassari. Vissulega var þó margt
prýðilega gert og hljómsveitin lék
verkið í heild sinni með innileik og
miklum þokka, þótt deyfðin næði
stundum yfirhöndinni.
Bergþóra Jónsdóttir