Morgunblaðið - 19.11.1999, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ “ ‘ “ " FÖSTUDAGUR19. NÖVEMBER1999 43
kólastjórnenda í Reykjavík
Ráðstefna um líffræðirannsóknir
Frá ráðstefnu um líffræðirannsóknir á Hótel Loftleiðum í gær.
43 með nýtt afbrigði
af Kreutzfeldt-Jacobs
Prion-prótein sem valda sjúkdómum á borð
við riðu og Kreutzfeldt-Jacobs sjúkdóminn
og myndun nýrra tegunda lífvera í skjóli
------------------T------
landfræðilegrar einangrunar Islands eiga
fátt annað skylt en að vera tvö af fjölmörg-
um athyglisverðum erindum á ráðstefnu um
líffræðirannsóknir sem nú stendur yfir í
Reykjavík. Guðjón Guðmundsson forvitn-
aðist um þessi umfjöllunarefni.
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
umræðu.
i bjóða
ihverfi
Korpuskóla að þessu sinni væri sú að
Korpuskóli stæði nær framtíðinni en
margir aðrir skólar í Reykjavík að
tvennu leyti. Annars vegar væri skól-
inn tölvuvæddari en aðrir skólar. Af
þvi hefði verið unnið markvisst og þar
væru aðeins fimm nemendur um
hverja tölvu, en í Bandaríkjunum væri
talið að þann fjölda tölva þyrfti til þess
að tölvurnar væru raunverulega not-
aðar í kennslu. Hins vegar væri skól-
inn að nokkru leyti búinn að leysa upp
bekkjarkerfið og opna á möguleika á
hreyfanleika milli árganga. Til dæmis
væru ekki hefðbundnar bekkjarstofur
í skólanum og nemendum 1. og 2.
bekkjar, fjórum bekkjardeildum, væri
kennt í einu rými, gömlu hlöðunni á
Korpúlfsstöðum.
Líkist vinnurými í fyrirtækjum
í ofangreindu blaði er meðal annars
fjallað um hvernig umhorfs verður í
skólum framtíðarinnar. Þar segir í
grein eftir Gerði að þegar inn sé kom-
ið líkist umhverfið vinnurými í fyrir-
tækjum nú á tímum. Við blasi opin
rými, básalandslag, og einstök lokuð
misstór afdrep, en opið sé á milli
þeirra. Skólasafnið verði hjarta skól-
ans og eldri nemendur hafi sitt eigið
skrifborð með stól og hillu. Þar vinni
þeir einstaklingverkefni og geymi
bækur og gögn, auk þess sem þar
megi líka sjá persónulega muni.
:inu og
ístoð tölvu
sína. Þar gera þeir upp daginn og
fara yfir vinnuáætlun næsta dags.
Hvert er hlutverk kennara og
annarra starfsmanna?
I þessum framtiðarskóla vinna
kennarar saman í teymum með
ákveðinn hóp nemenda. Sigmar og
Salvör eru í hópi 70-80 nemenda á
aldrinum 10-11 ára sem skiptast í
fjöra umsjónarhópa. Einn kennari
ber ábyrgð á hveijum umsjónar-
hópi en er jafnframt ábyrgur fyrir
ákveðnum námsgreinum fyrir all-
an hópinn. Við göngum inn í
vinnuherbergi kennarateymisins.
Þar er umsjónarkennari Salvarar,
annar kennari og aðstoðarmaður
Vinnuumhverfi skólabygginga 20.
aldarinnar, með lokuðum stofum, oft
við langa ganga, þar sem borðum
nemenda hafi verið raðað með reglu-
legum hætti og öll snúið að kennara,
sé greinilega liðin tíð. Nú hafi „opni
skólinn“ fengið nýtt líf.
Elín G. Olafsdóttir kynnti skýrslu
um kynnisferð skólastjóra í Reykja-
vík til Minnesota í seinni hluta mars-
mánaðar. I skýrslunni kemur fram að
skipulag skólamála í fræðsluumdæm-
um Minnesota er svipað og í Reykja-
vík. Fræðsluumdæmi séu í raun sér-
stakt stjórnsýslustig með sjálfstæðan
fjárhag. Yfir þeim sé fræðsluráð sem
kosið sé beinni kosningu. Fræðslu-
stjóri sé framkvæmdastjóri fræðslu-
ráðs og stjórni jafnframt fræðslu-
skrifstofu sem þjóni skólum, veiti ráð-
gjöf, geri áætlanir og sinni fjármál-
um.
Fram kemur að miðstýring þar
virðist meiri en í Reykjavík. I sumum
umdæmum sé ráðning kennara til
dæmis á hendi fræðsluskrifstofu og
sama gildi um að fjárframlög til skóla
virðist miðstýrðari og einnig val á
námsefni. Kennsludagar þar eru
173-176 á ári samanborið við 170 hér á
landi og skólaárið er skipulagt á ann-
an hátt, þannig að lengur er kennt
fram á sumrin en á móti koma vetrar-
frí.
Vinnudagar kennara eru fleiri en
kennsludagar og kjarasamningum
kennara hefur verið breytt þannig að
vinnutími er ekki skilgreindur út frá
kennsluskyldu heldur út frá vinnu-
skyldu, sem er 7,45 klukkustundir á
dag. Starfið skiptist í kennslu og önn-
ur verkefni tengd kennslunni. Tilraun-
ir hafa verið gerðar með að árang-
urstengja framlög til skóla og laun
kennara. Ymsir telji að það hafi þegar
skilað árangri, en aðrir bendi á að það
geti meðal annars stangast á við mikla
áherslu á samstarf kennara, teymis-
vinnu og fleira.
Skólahúsnæði sé sniðið
að skólastarfi nú á tímum
Þá kemur fram að mikil umræða sé
í Minnesota um að skólahúsnæði þurfi
að vera sniðið að skólastarfi nú á tím-
um. Víða hafi verið unnið að endur-
gerð skólabygginga og viðbygginga í
samræmi við breytta kennsluhætti í
kjölfar aukinnar tækninotkunar.
Einnig hafi víða mátt sjá aukna
áherslu á nám í stað kennslu, sjálf-
stæð vinnubrögð, þemavinnu og sam-
starf kennarateyma. Upplýsingatækn-
in hefði haft mikil áhrif í þessum efn-
um og greinilega notuð sem hjálpar-
tæki í námi.
Loks kemur fram að víða hafi glæsi-
leg skólasöfn borið fyrir augu, en hús-
búnaður hafi gjama verið einfaldari og
víða mun lakari en hér á landi. Matar-
þjónusta hafi alls staðar verið fyrir
hendi og hafi hún verið greidd með
kortum. Skóladagvist hafi gjarnan ver-
ið rekin af sjálfstæðum rekstraraðilum
i skólahúsnæðinu og gjöld hafi virst
hærri en hér á landi. Foreldrasamstarf
hafi virst í svipuðum farvegi og hér á
landi, en ef til vill sé hlutverk skóla
annars vegar og foreldra hins vegar
skýrara og samstarfið sé meira í efn-
aðri hverfum en í þeim fátækari.
að fara yfir skipulag þemaverk-
efnis sem fer af stað eftir hádegi.
Hann ber einnig ábyrgð á móður-
málinu, útbýr efni fyrir hina kenn-
arana, gerir grófar áætlanir sem
umsjónarkennarar útfæra nánar
með nemendum sínum, gjarnan á
einstaklingsgrundvelli.
Að sjálfsögðu meta kennarar
stöðu og framfarir nemenda eins
og þeir hafa alltaf gert. í dag fer
Salvör í fæmipróf í náttúmfræði
sem hún skráði sig í fyrir hálfum
mánuði. Sýni útkoman að hún hafi
náð valdi á öllum þeim færniþátt-
um sem prófið mælir, hefst hún
handa að því loknu við að búa sig
undir næsta stig með því að dýpka
skilning sinn og þekkingu enn
frekar. Hafí hún ekki náð þeirri
færni sem á reynir í prófinu heldur
hún áfram að byggja upp grund-
vallarfærni. Ákveðin færnistig
hafa verið skilgreind í öllum grein-
um, þau koma í stað aðalnámskrár
sem ekki er lengur gefin út.“
DR. Ástríður Pálsdóttir fjallaði á ráð-
stefnu um líffræðisrannsóknir um
svokölluð prion-smitefni sem valda
sjúkdómum á borð við riðu í sauðfé,
kúariðu, Kreutzfeldt-Jacobs sjúkdómi
í mönnum og fleiri skyldum sjúkdóm-
um. Hún segir að staðfest sé að í Bret-
landi sé 41 maður sannanlega með
nýtt afbrigði af Kreutzfeldt-Jacobs
sjúkdómnum og tveir í Frakklandi.
Skúli Skúlason, skólameistari í Hóla-
skóla, fjallar um þróun fjölbreytileika
meðal lífvera og vistfræðilega sér-
stöðu Islands í þeim málum. Hann
segir dæmi um að lítil samkeppni milli
lífvera í vistkerfum hér á landi leiði til
myndunar nýrra tegunda. Myndun
nýrra afbrigða og tegunda lífvera sé
meiri hérlendis en annars staðar í
heiminum og þetta veki mikla eftir-
tekt í vísindaheiminum. Morgunblaðið
fékk Ástríði og Skúla til að segja nán-
ar frá rannsóknum sínum.
Ástríður, sem starfar sem sérfræð-
ingur á tilraunastöð Háskólans í
meinafræði að Keldum, vék meðal
annars að rannsóknum læknisins St-
anley Prusiner, sem hann hlaut Nó-
belsverðlaun fyrir árið 1997. Hann
kennir að riða og skyldir sjúkdómar
séu ekki veirusjúkdómar, eins og lengi
hefur verið haldið fram, heldur sé um
að ræða smitandi prótein í spendýrum.
„Þetta eru prótein sem eru til í lík-
ömum spendýra en hafa tekið á sig
óeðlilega mynd og verða smitandi.
Sjúkdómar af völdum svokallaðra
prion-próteina eru algjörlega einstak-
ir og þeir einu í heiminum sem stafa af
smitandi próteini. Allir aðrir sjúkdóm-
ar í lífverum orsakast af veirum, bakt-
eríum, sníkjudýrum eða öðru slíku.
Það vekur enn meiri undrun að
prótein þetta er að auki framleitt í lík-
ömum spendýra í eðlilegri mynd.
Kenning Prusiner gengur út á það
að þegar t.d. sauðkind smitast fær hún
í sig smitandi prótein, svokallað prion-
prótein, í afbrigðilegri mynd. Þetta
óeðlilega prótein, sem er afar þétt,
hita- og niðurbrotsþolið, ræðst á eðli-
legt prótein sauðkindarinnar og um-
myndar það. Sauðkindin byrjar þá að
framleiða sitt eigið smitefni og verður
þar með einnig smitandi fyrir aðrar
sauðkindur. Það eru hins vegar engin
dæmi þess að riða hafi valdið sjúk-
dómi í fólki. Það virðist vera algjör
tegundarþröskuldur milli sauðkindar-
innar og mannsins,“ segir Ástríður.
Notkun sláturafurða
í fóðurbæti bönnuð hérlendis
Hún segir að þessum sjúkdómum sé
afar ei'fitt að útrýma vegna þess að
smitefnið sé svo þolið. Það dugi engar
venjulegar aðferðir við að óvirkja
smitefnið og ekki er heldur hægt að
mæla mótefni í sýktum einstaklingum
vegna þess að það myndast engin
mótefni við sýkingu. Margt bendir
hins vegar til að kúariða hafi borist í
menn. Mjög ósennilegt er að kúariða
komi upp á íslandi vegna þess að
notkun sláturafurða í fóðurbæti hefur
verið bönnuð síðan 1978.
„I erindi mínu sagði ég frá helstu
kenningum um smitefnið og hvaða að-
ferðir hafa verið notaðar í rannsóknum.
Eyðilögð hafa verið prion-gen í músum
þannig að þær geti ekki framleitt
próteinið. Þessar mýs eru ónæmar fyr-
ir smiti því þær framleiða ekki eigið
prótein sem yrði efniviður fyrir smit.
Eg rakti einnig helstu rök fyrir því
að nú er nokkuð örugglega álitið að
kúariða hafi borist í menn í Bretlandi
og víðar. Að minnsta 43 hafa fengið
nýtt afbrigði af Kreutzfeldt-Jacobs
sjúkdómnum, aðallega á Bretlandseyj-
um, en einnig tveh menn í Frakklandi.
Þetta afbrigði líkist mjög líffræðilega
og meinafræðilega kúariðu. Sumir vís-
indamenn hafa spáð því að faraldur
geti blossað upp og það séu margir
einstaklingar í þessum löndum sýktir
en meðgöngutími sjúkdómsins sé afar
langur,“ segir Ástríður.
Hún segir að tvö önnur verkefni
sem unnin eru á Keldum hafi verið
kynnt á ráðstefnunni. Annað þeirra
lúti að rannsóknum á næmi sauðkinda
fyrir riðusmiti en hitt að rannsóknum
á hlutverki prion-próteinsins í heil-
brigðum einstaklingum. Viss breyti-
leiki í prion-genum sauðkinda virðist
ýmist minnka næmi sauðfjár gegn
riðu eða auka næmi þess fyrir sjúk-
dómnum. Hafin er þjónusta fyrir land-
búnaðinn sem felst í því að hjálpa
bændum við að auka riðuþol sauð-
kinda með því að finna þennan breyti-
leika í genunum.
„Þetta er einkum gagnlegt þeim
bændum sem hafa lent í því að skera
allt sitt fé niður vegna riðu. Við leggj-
um til að bændur sem skipta út fé láti
arfgerðagreina féð þannig að þeir fái
lítt næmari einstaklinga inn til að
minnka líkumar á smiti. Hitt verkefn-
ið er fræðilegra og snýst um rannsókn
á því hvert náttúrulegt hlutverk prion-
próteinsins er. Það gæti hugsanlega
varpað ljósi á það hvers vegna þetta
óeðlilega prótein veldur sjúkdómi,“
segir Ástríður.
Hin landfræðilega einangrun
Skúli Skúlason, skólameistari Hóla-
skóla, fjallaði í sínu erindi um þróun
fjölbreytileika meðal lífvera og vist-
fræðilega sérstöðu Islands í þeim efn-
um. I Hólaskóla er rannsóknarstarf-
semi í sambandi við fiskeldi, vatnavist-
fræði og líffræði fiska. Skólinn starfar
mikið með Háskóla Islands og fleiri
stofnunum innanlands og erlendis.
Skúli fjallaði einkum um ferskvatns-
fiska og breytileika í þeim en vísaði
jafnframt til þess að breytileikann sé
einnig að finna innan annarra tegunda
dýra og plantna á íslandi.
,Ástæðan fyrir sérkennum Islands í
þessu sambandi er að landið er eyja úti
í Atlantshafi og landfræðilega einangr-
að. Einnig kemur til ungur aldur vist-
kerfanna á íslandi, sem flest eru til
orðin á síðustu tíu þúsund árum, sem
er afskaplega stuttur tími í þessu sam-
hengi. Hingað hafa þar af leiðandi til-
tölulega fáar lífverur borist. Hér eru
engu að síður fjölbreytileg skilyrði fyr-
ir lífverur sem tengjast búsvæðum,
fæðu og ýmsum öðrum vistfræðilegum
skilyrðum. Þetta má að miklu leyti
rekja til jarðfræði landsins, þ.e. hraun-
myndunar, eldvirkni, gliðnunar megin-
landsflekanna og fleira,“ segir Skúli.
Hann segir að þau fáu dýr sem
hingað hafa komið, t.d. skordýr, plönt-
ur eða krabbadýr, hafi haft meiri
tækifæri þess að aðlagast ólíku um-
hverfi en ef fleiri tegundir hefðu borist
til landsins.
Nýjar tegundir verða til
Hann nefnir sem dæmi að í Þing-
vallavatni séu þrjár tegundir af fiskum
en hægt væri að ganga út frá því að ef
sams konar stöðuvatn væri að finna á
sömu breiddargráðu í Svíþjóð væri
þar líklega að finna 20-30 tegundir.
Þessi sérkennilega staða íslands veiti
ákveðnum tegundum tækifæri til að
verða mjög fjölbreyttar því það mynd-
ist ákveðin afbrigði innan tegundanna
sem hafa aðlagast ólíkum búsvæðum.
Þingvallamurtan sé dæmi um slíkt af-
brigði.
„Nýjustu niðurstöður erfðafræði-
legra rannsókna á þessu sviði sýna
það að afbrigðamyndunin og aðskiln-
aður sé merki um að hér séu að mynd-
ast ólíkar tegundir,“ segir Skúli.
Hann segir að hér á landi sé að
verða til líffræðilegur fjölbreytileiki
með mun meiri hraða en gerist á meg-
inlandi Evrópu. Hugsa þurfi út frá
þessum sérkennum í allri umræðu um
náttúruvernd eða náttúrunýtingu.
Skúli segir að afbrigðamyndun af
þessu tagi sé vissulega að gerast um
allan heim en hún virðist ganga hrað-
ar og lengra hér en annars staðar.
Þessi þróun hafi átt sér stað fyrst og
fremst á síðustu tíu þúsund árum. I
Þingvallavatni hafi líklega verið einn
bleikjustofn fyrir tíu þúsund árum og
nú, eftir 2.000 til 2.500 kynslóðir, séu
orðin til fjögur ólík afbrigði sem séu
afar aðskilin og farin að hrygna inn-
byrðis.
„Haldi Þingvallavatn áfram að
verða til má telja líklegt að afbrigðin
verði að góðum og gildum tegundum
og sumir myndu sjálfsagt telja þau
tegundir nú þegar. Þetta á eftir að
gerast í fleiri vötnum á Islandi. I Galt-
arbóli á Auðkúluheiði er lítið vatn með
tveimur gjörsamlega aðgreindum af-
brigðum af bleikju. Þetta ferli sést
einnig glögglega í hornsílum og er
þróunin hraðari því kynslóðaskipti
hornsíla eru örari,“ segir Skúli.
i fjórðungi 21. aldarinnar