Morgunblaðið - 19.12.1999, Side 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1999 11
ári en meðalhækkanir í helstu við-
skiptalöndum okkar.
„Samningar sem fela í sér meiri
launahækkanir munu auðvitað
ganga ennþá lengra í þá átt að
raska stöðunni og við höfum marg-
oft bent á að það sé sameiginlegt
hagsmunamál fyrirtækjanna og
heimilanna að þetta gerist ekki. I
því sambandi má benda á að meðal-
skuldir heimilanna eru um þessar
mundir um 144% af ráðstöfunar-
tekjum þeirra. Meðalheimilið á Is-
landi skuldar með öðnim orðum
meira en sem nemur öllum ráðstöf-
unartekjum þess á ári. Þarna er að
stærstum hluta um verðtryggð
langtímalán að ræða og þetta dæmi
sýnir okkur að 1% hækkun launa
sem hugsanlega gæti falið í sér 1%
aukningu verðbólgu ef illa fer,
myndi valda heimilunum tjóni, því
skuldirnar myndu hækka meira en
sem nemur hækkun launanna,"
segir Ari.
Markmið að tryggja stöðugt
starfsumhverfi fyrirtækja
Fram hafa komið kröfur af hálfu
landssambanda innan ASÍ að samið
verði til tveggja eða þriggja ára
með skýrum opnunarákvæðum í
samningum, t.d. rauðum strikum ef
verðbólga fer yfir tiltekin mörk.
Samtök atvinnulífsins hafa enn sem
komið er ekki sett fram ákveðnar
tillögur um samningstíma en Ari
segir að það sé að sjálfsögðu al-
mennt markmið samtakanna að
semja til langs tíma.
„Það er meginmarkmið samtak-
anna að tryggja stöðugt starfsum-
hverfi sem gefur fyrirtækjunum
tækifæri til að vaxa og dafna, skila
hagnaði og bæta þannig lífskjörin
með varanlegum hætti. Auðvitað
fellur það betur að þessum mark-
miðum að reyna að ná samningum
til langs tíma. Samt sem áður eru
þær aðstæður uppi núna að við höf-
um talið ólíklegra að við værum að
ná saman skynsamlegum langtíma-
samningi, ekki síst vegna þess hvað
verðbólgan er mikii um þessar
mundii-. Við viljum ekki ganga út
frá því við gerð kjarasamninga til
tveggja eða þriggja ára að verð-
bólgan verði í kringum 5%. Það er
hins vegar erfitt að fá menn til að
axla ábyrgðina af því í samningi
sem gengið yrði frá núna að sú
verðbólga sem við stefnum að verði
undir 2% á árunum 2001 og 2002.
Til þess þarf bæði kjark og áræði.“
Engar vísitölutenglngar
Ari segir alveg ljóst að Samtök
atvinnulífsins muni ekki taka í mál
að semja um vísitöluviðmiðanir í
væntanlegum kjarasamningum til
að leysa samningsaðila frá verð-
bólguáhættu.
„Við munum ekki fallast á neina
tegund vísitölutenginga í kjara-
samningunum. Það er alveg skýrt
af hálfu þessara samtaka að það
kemur ekki til greina. Við munum
ekki gera það,“ segir Ai’i.
Fleira þarf að koma til en
raunhæfír kjarasamningar
Samkvæmt nýendurskoðaðri
þjóðhagsspá eru horfur á að við-
skiptahallinn verði 38 milljarðar á
þessu ári og því næsta eða mun
meiri en áður var gert ráð fyrir,
spáð er 3% hagvexti á næsta ári og
vaxandi verðbólgu. Viðvaranir og
hættumerki berast nú úr öllum átt-
um.
Sérfræðistofnanir, m.a. sérfræð-
ingar OECD, hafa að undanförnu
varað við ofþenslu, vaxandi verð-
bólgu og auknum viðskiptahalla.
Seðlabankinn telur nauðsynlegt að
grípa til allra þeirra hagstjórnar-
úrræða sem völ er á og matsfyrir-
tækin Moody’s og Standard & Poor
hafa sent frá sé nýtt lánshæfismat
fyrir Island þar sem lýst er vaxandi
áhyggjum af 'stöðu efnahagsmála
og dregið í efa að stjórnvöldum tak-
ist að lina þensluáhrif í hagkerfinu.
Ari var spurður um viðhorfin í
kjaramálunum og mat á stöðunni í
dag í ljósi þessara nýjustu upp-
lýsinga. „Þetta er mjög í samræmi
við það sem við höfum verið að
segja. Við höfum tekið undir með
Seðlabankanum að það þurfi fleira
til að koma en raunhæfir kjai’a-
samningar ef á að takast að lenda
Ólíklegt
að okkur tak-
ist að halda
kaupmættin-
um
óbreyttum
málunum með skynsamlegum
hætti. Seðlabankinn hefur bent á að
aðhaldið í fjármálum hins opinbera
þurfi að aukast, þenslan í fjármála-
kerfinu með vexti útlána þurfi að
minnka og í þriðja lagi þurfi kjara-
samningarnir sem gerðir verða að
vera á raunhæfum grundvelli. Það
er ekki annað hægt en að taka und-
ir þetta,“ segfi- Ari.
Hann segir að Samtök atvinnu-
lífsins hafi einnig vakið athygli á að
verðbólgan sé komin út fyrir þau
mörk sem sett hafa verið í Evrópu-
sambandinu fyrir aðild að Mynt-
bandalaginu. „Óháð áhuga á aðild
að því þá er þar um að ræða al-
þjóðlegan mælikvarða sem við vor-
um stolt af að bera okkur saman
við á meðan við uppfylltum þær
kröfur, en nú gerum við það ekki
lengur. Við höfum margoft bent á
hversu mikinn hag íslenska þjóðar-
búið hefur haft af því að þessar al-
þjóðlegu stofnanir sem meta láns-
hæfí þjóða hafa metið okkar
efnahagslíf traustara á síðustu ár-
um. Það eru auðvitað blikur á lofti
þegar fram eru komnar vísbending-
ar um að það geti breyst. Það er
því komin upp alvarleg staða sem
allir þurfa að leggjast á eitt um að
vinna úr.
Við erum alls ekki að mála
skrattann á vegginn þegar við
bendum á hveijar afipiðingarnar
gætu orðið af því að bregðast ekki
rétt við ástandinu. Við erum að
reyna að koma í veg fyrir að hlut-
irnir þróist á verri veg. Menn geta
heldur ekki hugsað þannig að ein-
hverskonar baksamningar við
stjórnvöld um að fella gengið í
kjölfar kjarasamninga geti bjargað
málunum. Hlutirnir gerast ekki
lengur með þessum hætti. Ef ís-
lenskt efnahagslíf tapar tiltrú þá
fellur einfaldlega verð krónunnar á
markaðinum," segir Ari.
Hægt að gera betur í ríkis-
fjármálunum
Samtök atvinnulífsins hafa gagn-
rýnt ríkisstjórnina fyrir ónógt að-
hald í ríkisbúskapnum og hvatt til
ennþá meira aðhalds í ríkisfjármál-
um en gert er ráð fyrir í fjárlögum,
sem Alþingi afgreiddi sem lög sl.
fimmtudag, með 16,7 milljarða kr.
afgangi. Ari var spurður hvort
Samtök atvinnulífsins teldu að skila
ætti meiri rekstrarafgangi á fjár-
lögum og hvaða leiðir samtökin
vildu að farnar yrðu til að auka að-
haldið. Hann sagði að þó ekki væri
ástæða til að gera lítið úr þeim af-
gangi sem ríkissjóður skilar miðað
við fyrri ár þá sé staðan sú í dag að
afgangurinn þurfi að vera mun
meiri til þess að hafa nauðsynleg
aðhaldsáhrif í samfélaginu.
„Við teljum að skoða verði þessi
mál með hliðsjón af þeirri stöðu
sem er uppi í dag. Ríkissjóður hef-
ur miklar tekjur af þenslunni og af
viðskiptahallanum. Þrátt fyrir að
ríkisútgjöld hafi verið dregin sam-
an, aðallega á sviði millifærslna og
fjárfestinga, þá hafa útgjöldin í hin-
um eiginlega ríkisrekstri ekki dreg-
ist sarnan," segir Ari.
Hann bendir máli sínu til stuðn-
ings á tölur um vöxt samneyslunn-
ar á undanförnum árum. Sé hækk-
un rekstrarútgjalda ríkis og
sveitarfélaga borin saman við vöxt
landsframleiðslu komi í Ijós að
rekstrarútgjöldin hafi aukist langt
umfram verðmætasköpunina í
heild. Þannig sé nú áætlað sam-
kvæmt þjóðhagsspá að rekstrarút-
gjöld hins opinbera muni aukast
um 48% í krónum talið frá 1996-
2000 eða úr um 100 milljörðum kr.
árið 1996 í 148 milljarða árið 2000.
Til samanburðar er áætlað að
landsframleiðslan muni aukast um
41% á sama tíma.
„Við getum ekki verið sammála
því að það sé ekki hægt að gera
betur en þetta, með hliðsjón af því
hvernig hinn eiginlegi opinberi
rekstur hefur verið að þróast á
seinustu ámm. Það er því þörf á
sérstöku átaki í því að nýta mark-
aðslausnir í rekstri ríkis og sveitar-
félaga til þess að auka framleiðni
og lækka útgjöld," segir Ari.
- Nú er ljóst að misgengi í launa-
þróun á milli stétta hefur valclið
mikilli ólgu að undanfórnu og
hækkanireinstakra starfsstétta hjá
ríkinu verið gagnrýndar harðlega.
Samningar félaga opinberra starfs-
manna renna út á síðari hluta árs-
ins en samningar á almenna mark-
aðinum í febrúar næstkomandi.
Hvernig viijið þið að brugðist verði
við? Viljið þið fá einhverskonar
tryggingu frá stjórnvöldum fyrír
því að ekki verði samið við opinbera
starfsmenn um méirí hækkanir en
sem samið verður um á almenna
markaðinum ?
Ari segir að áhugi manna á því
að gera skammtímasamning út
næsta ár hafi m.a. byggst á þeim
rökum að með því móti yrði unnt að
fá alla samningsgerðina á einn og
sama tímapunktinn, og opinberu fé-
lögin yrðu þannig samstíga al-
menna markaðinum við endurnýjun
kjarasamninga.
„En það skiptir miklu máli hver
þróunin verður til framtíðar og það
myndi skipta mjög miklu máli ef
ríkið lýsti því yfir að það stefndi að
því að launaþróun starfsmanna
þess yrði í samræmi við það sem
um semdist á almenna markaðin-
um. Við höfum ekki séð neina slíka
stefnumörkun af hálfu ríkisins sem
vinnuveitanda, en hún væri mjög
mikilvæg,“ sagði hann.
Ari benti einnig á að sú stað-
reynd lægi fyrir að laun ríkisstarfs-
manna hefðu hækkað um 8% á ári
að jafnaði á undanfömum árum en
um 5,5% á almenna markaðinum á
sama tíma. Sú þróun gæti ekki
gengið upp. Opinberir aðilar gætu
ekki með þessum hætti markað sér
launastefnu sem væri óháð getu at-
vinnuveganna til að greiða laun.
„Þessi launaþróun er sennilega
stærsta og alvarlegasta ástæða
þess á hvern hátt ríkisútgjöldin
hafa verið að fara úr böndunum á
síðustu misserum, þó auknar tekjur
hafi vegið það upp. Ef launaþróun
hjá ríkinu hefði verið í takt við al-
menna markaðinn síðastliðin tvö ár
væru launaútgjöld í A-hluta ríkis-
sjóðs á næsta ári um 5 milljörðum
lægri en nú er reiknað með í fjár-
lagafrumvarpinu.
Vissulega eru teikn á lofti um að
ríkið sé að bregðast við þessu, sem
betur fer. Forsætisráðherra hefur
lýst því yfir að launaþróun hjá rík-
isstofnunum hafi farið úr böndun-
um og þar hafi verið gerðar tilraun-
ir sem verði ekki endurteknar. Það
skiptir lika máli í þessu sambandi
að lagt hefur verið fram frumvarp á
Alþingi, þar sem tekið er á ólögleg-
um verkfallsaðgerðum í opinbera
geiranum. Við fögnum mjög þessu
frumvarpi, sem bendir til þess að
ríkið ætli að standa með ábyrgari
hætti að þessum málum i framtíð-
inni. Þau félög sem hafa farið þá
leið að standa ekki við gerða samn-
inga og róa undir ólöglegum að-
gerðum eru að grafa undan eigin
styrk til lengri tíma litið. Við höfum
bent á að það geti ekki verið mikið
mark takandi á afstöðu þessara fé-
laga því stéttarfélag sem ekki tekur
mark á sínum eigin orðum getur
ekki ætlast til þess að aðrir taki
mark á þeim heldur,“ sagði hann.
Þörf á meira samráði aðila
vinnumarkaðar og ríkis
Samtök atvinnurekenda fylgjast
grannt með launaþróun og sam-
skiptum samtaka á vinnumarkaði
og stjórnvalda í nágrannalöndun-
um. Hafa talsmenn samtakanna
hvatt til þess að skapaður verði
samráðsvettvangur hér á landi á
borð við þann sem sé í Noregi.
Ari bendir einnig á að kjara-
samningai- verði lausir í Finnlandi í
janúar. „Þær fréttir sem við höfum
þaðan eru að þar stefni í mjög erf-
iða kjarasamninga og hugsanlega
átök. Þar eru uppi kröfur um
3,5-4% launahækkanir en vinnu-
Munum
ekki fallast
á neina
tegund
vísitöluteng-
inga
veitendur telja sig ekki geta boðið
nema !4% til V/2% vegna þess að
þeir telja að slíkar umsamdar
launahækkanir, að viðbættum öðr-
um launabreytingum sem eigi sér
stað, samrýmist ekki launaþróun-
inni í Evrópu.
Við höfum verið að tilfæra dæmi
frá Noregi, þar sem menn eru að
bregðast við þeirri staðreynd, að
launabreytingar þar hafi farið úr
böndunum á síðasta ári þegar laun
hækkuðu um 6%. Þeir hafa miklar
áhyggjur af þessu og hafa aðilar
vinnumarkaðarins sest niður ásamt
ríkinu og náð rammasamkomulagi
um að ná niður þessum hækkunum
niður í 3% á tveimur árum. Þar er
þó sennilega um að ræða einhverja
sterkustu verkalýðshreyfingu í
heimi, sem telur sínum hagsmunum
best borgið með slíku samkomulagi.
Aðstæður frá einu landi til ann-
ars eru auðvitað að ýmsu leyti mis-
jafnar og mismunandi hvað hentar í
hverju landi fyrir sig en við höfum
spilað því út í þessu sambandi að
þörf sé á meira samráði aðila vinn-
umarkaðarins og ríkisins. Við setj-
um dæmið ekki þannig upp að aðil-
ar vinnumarkaðarins eigi að koma
sér saman um kröfur á hendur rík-
inu. Við vitum að eðli máls sam-
kvæmt getur ekki verið um stór
framlög að ræða af ríkisins hálfu til
að liðka fyrir samningum en ég tel
að samráð þessara aðila um nauð-
synlegar aðgerðir, til þess að hafa
áhrif á það starfsumhverfi sem
kjarasamningar verða gerðir í, gæti
stuðlað mjög að því að hægt verði
að leggja drög að langtímasamningi
á milli aðila vinnumarkaðarins þeg-
ar sér fyrir endann á tímabundnu
óvissuástandi. Samskiptin við ríkis-
valdið skipta einnig miklu máh í því
sambandi að ríkið er stór samn-
ingsaðili á vinnumarkaðinum, og
getur ekki frekar en við tekið
ákvarðanir án tillits til þess hvaða
áhrif það hefur á vinnumarkaðinn
almennt,“ segir Ari.
Viljum hækka lægstu
laun meira
Talsmenn launþegafélaga hafa að
undanförnu lagt sérstaka áherslu á
að hækka lægstu laun í komandi
kjarasamningum. Ari sagði að-
spurður um þetta að atvinnurek-
endur vilji teygja sig lengi-a vegna
lægst launuðu hópanna. A það sé
þó að líta að aðstæður til að hækka
lægstu launin meh’a en önnur laun
séu erfiðari í dag en var við gerð
kjarasamninganna árið 1997.
„Þær aðgerðir sem þá voru gerð-
ar báru árangur og lægstu launin
voru hækkuð meira en laun ann-
arra. Núna er minna bil á milli
launa en áður var. Stór hluti verka-
fólks er á töxtum sem eru á tiltölu-
lega þröngu bili og það er því erfitt
að hækka lægri taxtana meira en
annarra án þess að það gangi upp
allan launastigann,“ segir Ari.
Hann bendir einnig á að sam-
kvæmt útreikningum Samtaka at-
vinnulífsins voru meðallaun 10%
verkafólks sem voru með lægstu
launin árið 1996 68% af meðallaun-
um alls verkafólks en á árinu 1999
var þetta hlutfall komið upp í 78%.
Á sama tíma hafa laun hæst laun-
aða hópsins lækkað sem hlutfall af
meðallaunum. „Þetta sýnir að okk-
ur hefur tekist að þétta launabilið
og það er sem því nemur erfiðara
að ganga lengra í þá átt,“ segir Ari.
- Nú biasir það við að mörg fyr-
irtæki hafa veríð að skiia miklum
hagnaði og milljarðar skipta um
hendur í hlutabréfaviðskiptum að
undanförnu. Hvernig geta Samtök
atvinnulífsins ætlast til að almennir
iaunþegar hafi skilning á að ekki sé
grundvöllur fyrír umtalsverðum
launahækkunum íljósi þessa?
„Gengi atvinnugreina og lands-
hluta er misjafnt og þó að við stefn-
um að ákveðnu lágmarkssamræmi í
launaþróun, þá getum við ekki
tryggt að laun breytist allstaðar
jafnt úti á markaðinum. Það sjá all-
ir þegar horft er til lengri tíma að
það gengur ekki upp. Ég hef til
dæmis séð tölur frá Bandaríkjunum
þar sem fram kemur að á tímabil-
inu frá 1988 til 1999, var raunlauna-
lækkun um 4,5% í öllum eldri at-
vinnugreinum og iðnaði, eins og
það var flokkað, en 12% hækkun
raunlauna í mörgum öðrum grein-
um, t.d. í fjármála- og hugbúnaðar-
geiranum, útgáfu- og upplýsinga-
starfsemi. Það er ljóst að
launaskrið, sem á sér stað í ein-
stökum greinum og landshlutum,
sendir fólki skilaboð um margt,
meðal annars um hvar það eigi að
búa og í hvaða greinum það eigi að
mennta sig. Við getum ekki fryst
þessa þróun,“ segir Ari.
„Þessh- milljarðar sem færast á
milli eru ekki rekstrartölur í fram-
leiðslufyrirtækjunum. Hagnaður
hefur verið að lækka frá 1998 til
1999 á tveimur meginsviðum fram-
leiðslunnar, í sjávarútvegi og iðn-
aði. Ég hygg að það þrengi líka
mjög að í verslun og ferðaþjónustu.
Heildarhagnaður fyrirtækja á
Verðbréfaþinginu var hins vegar
meiri á þessu tímabili en þar kemur
fyrst og fremst við sögu mikill
hagnaður í fjármálageiranum.
Einnig ber að hafa í huga að breyt-
ingar í fjármálakerfinu, sem hafa
leitt til þess að eignir hafa orðið
seljanlegar hafa komið hreyfingu á
hluti sem áður voru fastir. Það eru
svo engin ný sannindi að það er sitt
hvað velta og fjárfestingar annars
vegar og afkoma í rekstri hins veg-
ar,“ segir hann.
Vilja vinna áfram að gerð
fyrirtækjasamninga
Ari sagði aðspurður að atvinnu-
rekendasamtökin væru mjög
áhugasöm um að þróa fyrirtækja-
þátt kjarasamninga áfram. Ef litið
sé til lengri tíma sé sennilegt að
fjölbreytnin í fyrirtækjasamningum
muni aukast og launaákvarðanir
verði í auknum mæli teknar út á
markaðinum. „En þau skref sem
stigin voru í síðustu samningum
hafa ekki enn náð þeirri útbreiðslu
sem búist var við. Við teljum að í
því þensluástandi sem verið hefur
séu fyrirtæki í þeirri aðstöðu að
þurfa að hækka laun til að halda í
starfsfólk án þess að starfsmaður-
inn þurfi á móti að semja um þær
tilhliðranir eða skipulagsbreytingar
á hverjum vinnustað, sem fyrir-
tækjasamningar ganga út á báðum
til hagsbóta. Það má því segja að
svona umframeftirspurnarástand sé
andsnúið hugmyndum af þessu tagi
innan vinnustaða. En við erum alls
ekki af baki dottnir með að þróa
þetta áfram.“
Ari var að lokum spurður hvern-
ig hann mæti þær áherslur sem
uppi eru af hálfu launþegahreyfing-
arinnar og viðbrögð viðsemjend-
anna við málflutningi samtaka at-
vinnulífsins að undanförnu. „Okkar
samskipti við forystumenn í við-
semjendahópi okkar hafa verið
mjög góð fram að þessu og ég tel
að þeir hafi fullan skilning á þeirri
stöðu sem við enim að lýsa. Það
sem þó mest ber á og er stærsti
þyrnirinn í augum okkar er sá sam-
anburður sem við er að etja þar
sem launabreytingar hafa farið úr
böndunum á síðustu misserum,“
svarar hann og bendir á hinar um-
deildu hækkanir sem einstakir hóp-
ar opinberra starfsmanna hafi
knúið fram. Þar standi menn í
reynd frammi fyrir ákveðnum sið-
ferðisvanda.
„Mér fannst Ásmundur Stefáns-
son, fyrrverandi forseti ASI, lýsa
þessu best þegar hann tók til máls
á morgunverðarfundi okkar á dög-
unum. Þar sagði hann að þeir hóp-
ar opinberra starfsmanna sem
hefðu verið að sækja sér launa-
hækkanir umfram það sem gæti
staðist að yrði almenn fyrirmynd í
þjóðfélaginu, einfaldlega treystu
því að viðsemjendur á almennum
vinnumarkaði gangi fram af meiri
ábyrgð en þeir sjálfir. Annars er
ávinningur allra fyrir bí.“